Sunday 27 March 2011

Ш.Бира:Үндэсний монгол судлаачийг гадаадад бэлтгэх хэрэгтэй

Монголын түүх, соёлыг олон улсын хэмжээнд судлахад амьдралаа зориулсан, монголын түүх, соёлын алдарт эрдэмтэн хэмээн монголын болон дэлхийн нэрт монголч эрдэмтэд үнэлдэг эрдэмтэн академич, Ш.Биратай Монгол судлалын өнөөгийн байдлын талаар яриа өрнүүллээ. Тэрбээр Олон улсын Монгол судлалын холбоог 1987 онд хуралдсан Олон улсын монголч эрдэмтний 5-р их хурлын үеэр анх үүсгэн байгуулалцсан бөгөөд энэ холбооны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар /Secretary general of International association for Мongol studies/ байгуулагдсан цагаас нь эдүгээ хүртэл ажиллаж байгаа юм.

-Өнө эртнээс уламжлан ирсэн, баялаг түүхтэй Монгол судлалын өнөөгийн байдал, ирээдүйн чиг хандлагийн талаарх таны бодлыг сонсохыг хүсч байна.

-Монгол судлалын түүхийг ярьвал маш их зүйл ярина. Гадны улсуудаас мэдээж эхлээд хөрш зэргэлдээ улсууд л сонирхоно шүү дээ. Монгол судлал 17-р зууны үеэс анх Орос оронд үүссэн. Хятад Монголыг нэн эртнээс сонирхож монголын тухай бичиж байсан. Цаашлаад 18, 20р зуунд дэлхийгээр тархаж олон улс оронд монгол судлалын эх суурь тавигдсан.

Одоогийн монгол судлалын хувьд Монгол улс ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээс хойшхи сүүлийн 20 жилд монголыг сонирхох орны тоо өссөн, эрдэмтдийн үйл ажиллагаа идэвхжсэн, сэдэв асуудал нь ч өргөжсөн. Өмнө нь социалист коммунист, хөрөнгөтний гэсэн хоёр нийгэм оршин тогтнож хоорондоо тэмцэлдэж байх үед ч Монгол судлал олон орны сонирхол татаж байсан. Коммунист ертөнцийн нэг хэсэг болсон Монголыг хоёр нийгмийн улс орнууд тэмцэхийн тулд ч, хамтран ажиллахын тулд ч сонирхож байсан. Ер нь монгол дээр үеэс дэлхий нийтийн анхаарлын төвд оршсоор ирсэн. Үүнийг дагаад Монгол судлал хөгжиж ирсэн. Монголыг судлах улс орны тоо олширсон төдийгүй судлах хүрээ ч өргөжсөн. Шинжлэх ухааны шинэ салбарууд орж ирж байна. Өмнө нь хэл, бичиг, соёл, түүх, утга зохиол гэсэн уламжлалт салбаруудад судалгаа хийдэг байсан. Орчин үед соёлын, нийгмийн, түүхийн антропологи буюу хүн судлал гэсэн шинэ салбар хүч түрэн гарч ирж байна. Түүнчлэн эдийн засгийн үүднээс маш их сонирхож эдийн засаг судлагчидтай болж ирж байна. Улс төр судлал, социологи гээд шинэ салбараар өргөжин баяжиж байгаа.Монголын эдийн засаг, амьдрал ахуй, улс төр гээд практик чиглэлтэй, амьдралд илүү ойрхон асуудлыг судлах нь өргөжиж байгаа нь монгол судлалыг шинэ чиглэлээр хөгжүүлэхэд их ач холбогдолтой. Монгол Азид орчин үеийн ардчилал, зах зээлийн анхдагч орны хувьд эрдэмтдийн анхаарлыг их татаж байна.

-Монгол судлалаар Орос улс эртний уламжлалтай. Зүүн Европын зарим улсуудад ч мөн нэлээд хүчтэй хөгжиж ирсэн. Харин одоо Ази тал руу илүү хандаж байна гэсэн санаа бодолтой эрдэмтэд байна. Таны ажигласнаар одоо аль улс Монгол судлалд илүүтэй анхаарал хандуулж байна вэ?

-Мэдээж Монголтой харилцах сонирхолтой, хөрөнгө мөнгөтэй улсууд их анхаарал хандуулж байна. Нэг систем, нэг нийгэм байгуулж байгаа гэдэг утгаар дээр үед Орос улс өөрийн эрх ашгийн үүднээс сонирхож байсан. Одоо Орост сонирхол арай татарсан, хуучин түвшинөөс ухарсан юм уу даа гэсэн сэтгэгдэл төрдөг. Гэхдээ Орост монгол судлал хөгжиж байна, чармайж байна, хөгжүүлэх боломж ч их бий, Учир нь тэнд уламжлал, эх сурвалж материал ч байна. Асар их хөгжсөн монгол судлалын сургууль байсан. Хөгжил нь саарч буй нь цаг хугацааны асуудал гэж бодож байна. Одоо Монголыг ид сонирхож буй улсууд бол гуравдагч хөршүүд. Монголтой харилцахын тулд монголыг мэдэх, ойлгох хэрэгцээ тэдэнд байна. Эдийн засгийн үүднээс өөрөөр хэлбэл байгалийн баялагийг сонирхож байгаа улс орнууд, компаниуд ч гэсэн монголын соёл, түүх иргэншлийг сонирхох нь ихэснэ гэж бодож байна. Ямар улсад алт ухах гэж байна вэ гэдгээ аяндаа сонирхоно шүү дээ. Тэгэхээр монгол судлал хөгжилтэй оронд улам дэлгэрнэ. Тухайн улсаа мэдэх хэрэгтэй. Одоогийн Монголын хөгжил, байдалтай уялдан Монгол судлалын дэлхий дэх сонирхол улам өсөх боломжтой, энэ чиглэлээр ч явж байна. Ийм ч учраас, өмнө нь их сонирхдоггүй байсан Америк анхаарлаа хандуулж байна. Тэд монгол судлаач нарыг бэлтгэж, залуу судлаачид ч их гарч ирж байна. Япон улс дээр үеэс өв уламжлалтай бөгөөд олон талаас нь сонирхон судалсан. Одоо Азиас, дэлхийд ч Монгол судлалаар Япон тэргүүлж байна. Японд олон хүн монгол судлалаар идэвхтэй ажиллаж байна. Японы онцлог нь монгол судлалыг практикийн, албаны улсууд нь сонирхон дэмждэг, Монголтой харилцахдаа монгол судлалын мэргэжилтнээ татаж оролцуулдаг. Шинжлэх ухаан, практикийг хослуулж буй үлгэр жишээ орон гэж боддог. Жишээ нь японы том компаниуд Монголд үйл ажиллагаа явуулахдаа монгол судлалын хүмүүсийг татан оролцуулж байна. Улс төр, эдийн засгийн харилцаанд эрдэмтдийг татаж оролцуулдаг нь харилцаа их нарийн, үр дүнтэй явахад нөлөө үзүүлж байгаа юм болов уу гэж боддог.

-Хөрш улсуудаас гадна Монгол судлал зайлшгүй хөгжих учиртай улс орнууд гэж байна уу?

-Энэтхэг, Монгол хоёр улс их дээр үеэс харилцаа холбоотой. Харин энэтхэгийн эрдэмтэд Монголыг тэрбүр их сонирхдоггүй, мэддэггүй нь колончлолын үеийн сэтгэхүй, хандлага одоо болтол арилахгүй байгаад оршиж байгаа юм болов уу. Уг нь Монголыг хамгийн их сонирхож байх Азийн улс бол Энэтхэг байх ёстой гэж боддог. Олон улсын Монгол судлалын холбоо байгуулагдсан цагаасаа эхлэн энэтхэгийн зарим эрдэмтэдтэй хамтарч монгол судлалыг идэвхжүүлэх талаар нэлээд ажил хийсэн. Эрдэмтдийн хамтарсан хурлыг 3-4 удаа зохион байгууллаа, нилээд хэдэн ном ч хэвлүүлсэн. Ж.Неру-гийн их сургуульд монгол судлалын төв байгуулсан, одоо хүртэл ажиллаж байна. Монгол хэл заах, монголч эрдэмтэн бэлтгэх талаар ахиц гарч байна. Гэхдээ л одоо хүртэл өндөр түвшинд гараагүй байна. Монгол судлалыг Энэтхэгт их хөгжүүлээсэй гэж хүсдэг. Энэ хүрээнд материал, судлах юм асар их бий. Хоёр улс шашин, номын их харилцаа холбоотой учир аль аль нь бие биенээ судлах хэрэгтэй юм. Шинэ салбар хөгжүүлэх, шинэ нээлт хийх ч боломжтой гэж боддог. Бусад азийн орнууд, тэрдундаа Их хөлгөний /махаяна/ буддизм дэлгэрсэн орнууд монгол судлалыг хөгжүүлэх бололцоо, хэрэгцээ их байна.

-Олон улсын монгол судлалын холбоо гадны монголч эрдэмтдийг хэр дэмжиж байна вэ? Тийм боломж нөхцөл хэр байна вэ?

-Холбооны нэг гол зорилго бол олон улсын хэмжээгээр монгол судлалыг тэтгэх, дэмжих, урамшуулах. Манай улсын эдийн засгийн бололцоо нөхцөлөөс болоод тэтгэх талаар, өөрөөр хэлбэл санхүү эд материалын тусламж үзүүлэх бололцоогүй байна. Гэхдээ гадаад орнууд дахь монгол судлалын төвүүд, эрдэмтдэд бусад талаар, санаа сэтгэлийн хувьд, ном зохиол, эх сурвалж бичигээр хангах, хэл соёлоо дэлгэрүүлэхийн тулд монгол судлаачийг бэлтгэхэд дэмжлэг үзүүлэх бүрэн боломжтой. Харамсалтай нь энд хэвлэгдэж буй ном, зохиолууд дэлхийгээр тарж сонирхож буй орнуудад тэр бүр хүрч бас л чадахгүй байна. Гадны оронд монгол судлалын талаар дэмжлэг үзүүлэх нь гадаад бодлогын нэг салбар байгууштай. Багш нар болон судлах ном, хэрэглэгдэхүүнээр туслах, монголд ирж буй эрдэмтдэд хөнгөлөлт үзүүлэх, урамшуулах гэх мэтээр дэмжлэг үзүүлэх боломж бий. Энэ чиглэлд 5 жил тутам зохион байгуулдаг монголч эрдэмтдийн их хурал их чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Их хурлын үрээр эрдэмтдийн хамтын ажиллагааг өргөжин нягтарч, сонирхолтой илтгэл айлтгал хэдэн зуугаар тавигдаж хэвлэгдэн тарж байна. Мөн монголч эрдэмтдэдээ Монгол орноо үзүүлчихэж байна. Их хурлыг тогтмол хийхэд төрөөс идэвхтэй дэмждэгт баяртай байдаг. Өнгөрсөн 9-р их хурлыг Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойд зориулан хийсэн. 1959 оноос хойш Монголч эрдэмтдийн их хурлыг хийж байгаа. 10 дахь хурлыг 2011 онд Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний 100 жилийн ойд зориулан хийнэ. “Монгол улсын гадаад харилцаа холбоо ба түүхэн туршлага” сэдвээр их хурлыг хийх гэж байгаа. 2011оны 8-р сарын эхний хагаст хийхээр бэлтгэлдээ ороод байна.

-Олон улсын монгол судлалын холбоотой харилцаа холбоотой хичнээн орны, хэдэн эрдэмтэн байна вэ? 10-р их хурлын сэдэв ямар утга учиртай вэ?

-ОУМСХолбоо ойролцоогоор дэлхийн 30-д орны 300 гаруй эрдэмтэдтэй харилцаж байна. Монголч эрдэмтдийн их хуралд 150-200 гадны эрдэмтэн оролцдог. Үүн дээр дотоодын 100-д эрдэмтэн нэмэгдээд 300 гаруй эрдэмтэн цуглардаг. Энэ удаагийн их хурал . “Монгол улсын гадаад харилцаа холбоо ба түүхэн туршлага” гэсэн сэдэвтэй болохыг дээр дурдсан. Монгол хэзээ ч бөглүү, гадаад ертөнцөөс тасархай байгаагүй. Монголын нүүдлийн иргэншил их хөдөлгөөнтэй иргэншил байсан учраас дээр үеэс гадаад ертөнцтэй их харилцаа холбоотой байсан. Орчин үеийн харилцааны /тээврийн/ хэрэгсэл хөгжөөгүй, машин техник гараагүй, аж үйлдвэрийн хувьсал болоогүй байх тэр үед нүүдлийн иргэншил хамгийн хөдөлгөөнтэй байсан. Суурьшмал иргэншилтэй орнуудтай харьцуулахад нүүдэлчид мориныхоо хүчээр гадаад улсуудтай харьцах давуу боломжтой байжээ. Морин өртөөтэй, морин машинтай байсан нүүдлийн иргэншил маань гадаад ертөнцтэй асар их харилцаатай хөдөлгөөнтэй иргэншил байсан. Иймээс хаа хамаагүй хол улс орнуудтай холбоотой байсан. Үүний нэг баримт нь хуучин монгол бичиг ойрхи дорнодын Финики бичигээс, эртний арамей бичигээс үүсэлтэй. Согд, Уйгараар дамжин орж ирсэн монгол бичиг аль 13-р зуунд төрийн бичиг болж байсан. Монгол улс Орос, Хятадын хооронд хавчигдмал түгжигдмэл орон байсан юм шиг гадны зарим эрдэмтэн бичдэг. Хоёр их гүрний дунд байгаа нь үнэн, гэхдээ монголын иргэншил, соёлын харилцаа баруун, зүүнгүй хөгжин дэлгэрч байсан. Ойр хавийнх нь улс орнуудын ихэнх хятад бичиг авсан байхад Монгол улс хятадад мөн л ойр мөртөө бичиг үсэгээ ойрх дорнодоос авсан нь сонин. Мөэ соёл, тухайлбал шашны хувьд ч хаа хол эртний Энэтхэгийн буддизм дэлгэрсэн байх жишээтэй. Энэ нь өмнөд, хойд хоёр их хөршийн иргэншилтэй харилцаа холбоогүй байсан гэсэн үг огт бус. Ийм арвин туршлагатай харилцаа холбооны талаар энэ хурлаар хөндөн ярилцана. /Мэдээж монголч эрдэмтэд сүүлийн үед хийсэн шинэ судалгаануудынхаа талаар танилцуулж хэлэлцүүлэг өрнүүлэх болно.

-Хүн судлалын гэх мэт шинэ салбаруудад Монголтой холбоотой ямар сонирхолтой судалгаанууд байна вэ?

-Сүүлийн үед нийгмийн антропологийн салбар хүчтэй гарч ирж байгаа. Кембрижийн их сургуулийн эрдэмтэн судлаачдын хийсэн монгол болон азийн орнуудын талаар антрополгийн судалгааны сонирхолтой ном, бүтээл цөөнгүй хэвлэгдэж байна. Монголын судлаачид хэлний бэрхшээлээс үүдэн тэр бүгдийг олж уншиж ойлгож чадахгүй байна. Ер нь Монголын түүх, хэл, соёлыг орчин үеийн нийгмийн шинжлэх ухааны үзэл, онолын үүднээс судлах нь эрхэм зорилт болж байна. Учир нь нийгмийн шинжлэх ухааны салбарт ардчиллын 20 жилд том өөрчлөлт, хувьслыг хийж чадааагүй байна. Шинэ шинэ салбарын ололт амжилт, арга зүй, арга барилыг нэвтрүүлж чадаагүй, зөвхөн эхлэлийн байдалтай, ярьж хэлэлцэхээс хэтрэхгүй байна. Гадаад дахь монгол судлалыг ярихын зэрэгцээ дотоодын монгол судлалыг хэрхэн хөгжүүлэх талаар илүү ярих хэрэгтэй болоод байна. Монголдоо өөрийн монгол судлалыг хэрхэн хөгжүүлэх, орчин үеийн нийгмийн шинжлэх ухааны салбаруудыг хэрхэн нэвтрүүлж хөгжүүлэх вэ гэдэг шинжлэх ухааны эрхэм том зорилт бидний өмнө тулгараад байна. Надад ойр түүх, хэл, соёлын судалгаануудыг аваад үзэхэд л дэлхийн энэ талын судалгааны ололт амжилтыг бид маш хангалтгүй бага мэдэж байна үзэл онол, арга барилыг нь нэвтрүүлж чадаагүй байна. Үндэсний монгол судлалыг хөгжүүлэхэд төр засгаас ч санхүү эдийн засгийн их дэмжлэг хэрэгтэй байгаа юм. Монголын эдийн засаг дэгжих тийшээ хандаж байна, үүнийг дагаад шинжлэх ухаанд зориулдаг хөрөнгө мөнгө зохих ёсоор нэмэгдээсэй гэсэн хүлээлт эрдэмтдийн дунд бий. Монгол судлалаар мэргэжлийн сайн эрдэмтэн судлаачийг гадаадад бэлтгэх хэрэгтэй байна. Юуны өмнө эртний хятад хэлтэй, буддын санскрит хэлтэй, иран, перс, араб хэл мэддэг, орчин цагийн шинжлэх ухааны хэл болох англи, франц, герман, япон хэлтэй эрдэмтэд хэрэгтэй байна. Хэлний сайн мэдлэгтэй эрдэмтэд маш их бэлтгэх талаар манайх их дутагдалтай ажиллаж байна. Монгол судлалын мэргэжилтний дотор орчин цагийн шинжлэх ухааны хэл сайн эзэмшсэн хүн өдрийн од шиг цөөхөн байна. Ийм учир дэлхийн түвшнээс хоцорч байна. Монгол хүн монголоо мэднэ гэдэг сэтгэхүйн үүднээс хандаад бусдыг сургаад номлоод байдгаа багасгаж, өөрсдөө сурч боловсрох хэрэгтэй байна.

- Монгол судлаачийг гадаадад бэлтгэнэ гэж маш сонирхолтой санал байна,. Урьд өмнө нь дан Монголдоо бэлтгэж байсан байхаа?

-Монголоо судлах юм бол гадаадад яваад яах юм гэдэг сэтгэхүй манайд ноёрхсон хэвээр одоог хүрэв.. Энэ зовлонг би сайн мэднэ. Ийм үзэл бодол хуучин нийгмийн үед ч байсан, одоо ч байгаа. Монгол судлаачийг Монголд л бэлтгэх ёстой гэдэг маш буруу, өрөөсгөл ойлголт. Монгол судлалыг их явцуугаар ойлгоод байгаагийн гэрч. Монгол хэлээр эртний сурвалж тун цөөхөн, бид баялаг гэж ярьдаг ч гэсэн. Эртний түүхийн талын ном, эх сурвалжийн ихэнх нь, 90 гаруй хувь нь эртний хятад, иран, араб хэлээр байгаа. Энэ сурвалжийг мэдэхгүйгээр эртний монгол иргэншил, соёлыг жинхэнэ ёсоор судлах боломжгүй. Тиймээс эртний монголын соёл, иргэншлийг судлахад эдгээр хэл, мөн санскрит хэлтэй эрдэмтэн л хэрэгтэй байгаа юм. Орчин цагийн Монголыг судалж буй судлаачид ч орчин үеийн судалгааны ном, шинэ арга барилыг сурахын тулд наад зах нь англи, япон, орос, хятад хэлийг эзэмших хэрэгтэй болж байна.

-Гадаад хэл дээрх Монголтой холбоотой эх сурвалжууд сайн судлагдаагүй гэж ойлгож болох уу?

-Судлагдаагүй биш гадныхан их судалсан. Одоо монголчууд судлах хэрэгтэй. Гадны судалсан хүний номноос эртний араб, иран, перс, эртний хятад хэл дээрх эх сурвалжийг орос, англи орчуулгаар мэдэж байна. Гэхдээ цөөн хүн мэдэж байна. Тэгээд уг эхээр нь харж, судална гэдэг огт өөр. Би эртний Монголын түүхийн хятад сурвалжийг франц, англи орос орчуулгаар нь үздэг. Монголын буддагийн шашны түүх, соёлын судалгаандаа санскрит, түвэд хэл дээрх сурвалжуудыг ашиглахыг хичээдэг. Монгол судлал нэг талаар их хэцүү шинжлэх ухаан, олон хэлний мэдлэг, соёлын өндөр түвшин шаарддаг. Монгол судлалын үндэсний судлаачдыг Хятад, Япон, Иран, зэрэг улсуудад бэлтгэснээр монгол хүн өөрсдөө монгол судлалаа сайн хөгжүүлж чадна.

-Монгол судлалд орхигдож буй, зайлшгүй судлах шаардлагатай асуудлууд юу байна вэ?

-Зөндөө байна. Судалгаа шинжилгээ нь хоцроод, шинжлэх ухааны мэдлэг нь дутаад ирэхээр хий хоосон онолддог, мэдэмхийрдэг хүн олширдог. Хий хоосон бахархал бий болгодог. Хий хоосон мэдэмхийрэх чинээгээр жинхэнэ мэдлэг хоцроод байдаг аюултай. Жинхэнэ мэдлэгтэй эрдэмтэн цөөрөхөөр хий хоосон мэдэмхийрэгчид олшроод ирэхээр үндэстний үзлийн цагаан солио газар авдаг аюултай хэмээдэг.Товчоор хэлэхэд нийгмийн хөгжилтэйгөө нийцүүлэн үндэсний монгол судлалын сургалт, судалгааны ажлыг эрс өөрчилж, шинэ шатанд гаргах хэрэгтэй байна. Монголын төр монголчуудынхоо ходоодыг бодохын зэрэгцээгээр толгойг нь мөн бодох хэрэгтэй болж байна.

-Таны одоо хийж буй судалгааны ажлыг сонирхож болох уу?

-“Монголын тэнгэрийн үзэл буюу тэнгэризм” үзэл онолын судалгаагаа үргэлжлүүлж байна. Эртний монголчууд дээд тэнгэрийг бишрэн шүтэж төр улс алив ариун нандин бүхнээ тахин өргөмжлөхдөө тэнгэртэй холбон үзэж улмаар улс төрийн бүхэл бүтэн үзэл суртал буй болгосон гэсэн миний дэвшүүлсэн саналыг гадаад, дотоодын эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрч байгаад урамшиж улам гүнзгийрүүлэн судлахыг оролдож байна. Тэнгэризм нь глобализмын /дэлхийчлэлийн үзэл/ үзэлтэй төстэй учир харьцуулан үзэж болмоор байгаа юм. Цаасан дээр буулгаж эхлээгүй, сонирхон судалж санаандаа тээж яваа нэг сэдэв бол meta history /мета түүх/. Түүхийн чанад хүрсэн түүх гэж орчуулж болмоор. Хүн төрлөхтөний түүх гэдэг зөвхөн нийгмийн түүх төдий бус мөн оюун санааны түүх байдаг хэмээх шинэ үзлийг сонирхож байна. Метафизикийг шинжлэх ухаан хүлээн зөвшөөрдөггүй, үгүйсгэж ирсэн. Харин сүүлийн үеийн шинжлэх ухааны чиг урсгал, хандлагыг харахад материализм, метафизик хамт байх ёстой гэж үзэх болсон байна. Матери анхдагч, оюун санааг хоёрдогч гэдгийг эрдэмтэд буруу хэмээн нотлож оюу санааны их хүчийг зохих түвшинд тавих хэрэгтэй хэмээн үзэж байна.

Б.Өөлүүн

Thursday 17 March 2011

Аавдаа

Эрчүүддээ цэргийн баярын мэнд хүргэе.
Манай аав одоо ер гарсан сайхан буурал бий. Аавдаа зориулж бичсэн дурсамжаа хуваалцая, болгооно уу:
Аавыг ярихын тулд аавыг маань төрүүлж өсгөсөн ачит эмээгээ дурсахгүй байхын аргагүй. Эгч ах гараас гараад овоо том тул ажилтай аав ээжтэй хамт, би эмээгийнд байдаг байв. Эмээгээ үргэлж дийлсэн эрх гэж жигтэйхэн амьтан. Эмээ маань нүдээрээ инээсэн, намхан нуруутай их тайван хүн байж билээ. Эмээгийн чанасан сайхан хийцтэй цайг, өрөмд зуурсан цайны будааг, гэрийн сайхан талх, мойлтой тос бүгдийг түлхээд би гэдэг хүн нэг өглөөний цайгаа уухгүй цамнаж өгч. Манайд хоносон нагац ахын дургүй хүрээд, "тэгвэл юу ч бүү ид" гээд намайг хүүхдийн өндөр сандлаас өргөж буулгаад явуулчихаж. Эмээгийн дотор зурагдаж байв ч эрх ачаа өмөөрсөнгүй. Бага үдийн алдад гурван цаг гүрийсэн бибээр нагац ахын өмнө очиж, "би сайн болоо, одоо юу ч өгсөн иднэ" гэж цагаан дарцаг барьсан гэдэг. Хоёртойдоо хүртсэн сургамж их нөлөөтэй байдаг бололтой буулт хийж, буруугаа хүлээж чаддаг болгосон гэх үү. Аав маань яг эмээ шиг тайван зөөлөн ч бас чанга байж чаддаг хүн.
Аав бид хоёр Сүхбаатарын талбайгаар явж байтал аавын сайн танил таараад тэр хоёр хуучлаад зогсчихов. Би тавтай байсан шиг, аавыг хүлээж ядаад гараас хэд хэд чангаагаад автал, нөгөө хүн яриагаа тайван үргэлжлүүлэх санаатай халааснаасаа гурван "баавгайтай" чихэр гарган надад өгөв. Би "мөддөө баавгайтай чихэр идээгүй тун ч их баярлалаа" гээд чихрийг нь хоёр гардаад авчихлаа. Аав ичсэндээ охиноо хөтлөөд хурдан холдсон гэж ярьдагсан. Одоо ч, талх хоёр гурван төгрөг байхад кг нь дөчин найман төгрөгийн үнэтэй байсан тэр зөөлөн чихрийг харах бүрийд аавын маань ажлын хөлс үнэртэх шиг болдог.
Ээж гадаадад сургуульд сурч байсан үед бид хэд гэрийн ажил хийж сурсан шиг. Эгч юм угаах дэлгүүр явах, ах түлээ хагалах ус барих гээд хүн болгон өөрийн хир хэмжээнд таарсан ажил хийнэ. Би бага ангийн үдээс хойш сургуульд явдаг болохоор үдийн хоол хийх үүрэгтэй. Гоймонтой шөл, төмстэй хуурга хоёр л хийж дөнгөнө. Бугуйн цаг гар утас тэр үеийн хүүхдэд байх биш. Гадаа тоглож байгаад баримжаагаар орж ирээд, нэг нүдээрээ ширээний цаг нөгөө нүдээрээ хичээлээ харж байх зуураа гарын ганц хоолоо оромдоглоно. Гадаа удаан тоглоод хичээлээс хожигдох дөхсөн үед дөнгөж эхлүүлээд орхисон түүхий хоолтой плиткээ унтраагаад өөрөө талх мэрээд хичээлдээ гүйчихдэгсэн. Заримдаа хоол тавьчихаад номын амтанд орж мартаад орхиод шал түлэнхий юм хийнэ. Өөрөө дотроо түүхий түлэнхий хоол хийснээ мэдэж байхад, аав "миний охин ийм багаасаа хоол хийдэг" гээд л малгайлна, ер загинахгүй.
Тэр хүүхэд тэгээд энэ хүү ингээд гээд гомдол тавихад үл сонсооч болно. Үнэмшүүлэх өмөөрүүлэх санаатай давс хужир нэмээд ирэнгүүт хөмсөг нь зангираад, "өөрийгөө хичээ, зүгээр байсан хүнийг хүн оролддоггүй юм" гээд дуусаа.
Оюутны өвөл зуны амралтаар ирсэн ээж маань оёдолын машин тачигнуулж гэрийн оёх шидэх юмыг гүйцээдэг байв. Гэтэл ээжийн эзгүйд ахын явдаг пионерийн ордны дугуйлан өнгө заасан дүрэмт хувцас өмс гээд, аав маань ахын сургуулийн бор формыг тавьж байгаад дууриалгаад оёчихож билээ. Ингэж аав минь амьдралдаа анх удаа юм оёсон, сайн ч оёсон шиг байгаа юм. Би дуурайгаад, ээжийн жоорноос даавуу олоод өөрийхөө футболка тавьж эсгээд оёод дуустал хэнд ч таарахгүй жижигхэн юм болчихов. Орой аавыг ирэхэд айчихсан амьтан бүтээлээ үзүүлтэл, ингээд оёод байвал сурна, арай багасгаад хүүхэлдэйн хувцас болгочих. Гулгаж унасан пансаар оёоход хэцүү л дээ гэж билээ. Одоо бодоход ээжийн ямар гоёл хийх гэж хадгалаж байсан ямар нандин материалыг нь эвдсэн бол доо.
Одоо насанд дарагдаад жижгэрээд байгаагаас бус урлаг судлаач аав маань бөх гэж андуурмаар том биетэй ханхар зузаан хүн. Бөхчүүд хөдөө хээр, амралтанд таараад барилдъя гэж их шалдаг байсан гэдэг сэн. Эхлээд гарын бяр үзээд дараа нь барилдвал барилдъя гээд, гартаа их бяртай тул барилдах шаардлагагүй болчихдог байсан гэдэг. Манай идэш нэг өвөл аавынхаас арай эрт ирсэнд, идшээ иртэл хэрэглэж бай гээд бярууны ганц гуя өгтөл, манайд идэш дөхүүлж өгсөн хоёр жолооч бид дөхүүлээд өгөх үү гэхэд, "ажилтай улс цаг алдаад яахав өвөө нь өөрөө" гээд өлхөн сугавчлаад явчихаж билээ. Аав жар гарсан байсан шиг. Тэр хоёр жолооч "танай аав нээрээ бид хоёр дамжилж байсан тэр гуяыг сонин сэтгүүл шиг сэв хийлгээд аваад явсан ёстой лаг өвгөн" гээд л таарах бүртээ дурсдагсан.
Музейн танхимд олонд дуулдахаар чанга яриад сурчихсан хүн хурал дээр бас их тод дуугарчихдаг юм билээ. Хаа газрын хурал ер нь хоорондоо дүнгэнэтэл шивэгнэлдсэн нэг тийм нойрмогдуу байдаг даа. Арав төгсөлтийн хурал бас нэг тиймэрхүү болж байтал, эцэг эхийг төлөөлж үг хэлэх ёстой аав маань музейдээ байгаа шиг гэнт бүдүүн баргил том хоолойгоор тод дуугараад хамаг амьтныг цочоож сэрээгээд танхим нам гүм болж, би ичээд болдогсон бол сандал доогуураа орчихмоор болж билээ.
Аав япон хэлэндээ сайн. Тэр зиндаа хүйс ялгаж ярьдаг хэлийг нарийн ширийнтэй нь мэднэ. Дүрслэх урлагын музейг нэг удаа японы парламентын төлөөлөгчид үзэхэд дээд зиндааны хэлээр урлагын бүтээл, шашны урлаг тайлбарлаад японуудыг алмайруулсан, тэднийг дагаж явсан гадаад яамны залуу аавын ярианы гучин хувийг л ойлгосон гэж бидэнд бишрэн ярьж байсан. Зөвхөн ааваар орчуулуулна гэж нэр зааж ирдэг япон эрхмүүд ч байв. Монголоос япон руу аав маань нэлээд хэдэн ном орчуулсан. "Хүрээ Цам" номыг ная гарсан байхдаа хэрхэн орчуулсныг нь сайн мэднэ. Хугацаа заасан гэрээгүй атлаа, номын хуудсыг тоолоод өдөрт төчнөөнийг орчуулна гэсэн зорилго тавиад яг хэлсэн хугацаандаа дуусгасан. Өдрийн цагаар утас хаалга дуугараад, зурагт сонин гээд сатаарах юм олон тул төвлөрч чаддаггүй гээд өглөөний 6-аас 9 цагийн хооронд л ажилласан. Хамгийн сүүлд "Жороо морь" хэмээх номыг орчуулахдаа нүд муудаад ханз үсэгний олон зураас цэг тэмдэг байранд нь онож бичихээ болиод байна гэж ярьж байсан. Аргагүй шүү дээ ер дөхөж байгаа хүн. Аавын дээр үед бичсэн монгол япон толь бичгийг эгч маань саяхан хөөцөлдөн хүнээр компьютерт шивүүлж хэвлэлд өгч аавыг маань баярлуулсан.
Ажилд авах шалгалтын оноогоор тэргүүлсэн ч, нэлээн хойгуур тав билүү дугаарт орох оноотой нөхөр орчихов. Хорвоогийн шудрага бусийг гайхан төрсөн гэртээ очоод гомдол гаргатал, "чи ямар ч юм чинээнд нь тултал сайн эзэмшээгүй болоод өөрөө ажил хайгаад гүйж байна. Үнэхээр сайн байсан бол чи хайхгүй чамайг аяандаа эрээд ирэх байсан" гэж дуу цөөнтэй аав маань дуугарч билээ.
Блогоо ухтал "Аавдаа"гаас гадна энэ баярт таармаар сэдэвтэй дорх бичлэг олсон:
"Хөвүүн үрээ хайрлая" http://ganga-cz.blogspot.com/2008/03/blog-post_16.html,
"Өвөөгийн сүнс ивээсэн нь" http://ganga-cz.blogspot.com/2008/09/blog-post_17.html,

Saturday 12 March 2011

Торго

Италийн зохиолч Алессандро Бариккогын "Торго" (Alessandro Baricco "Silk") гэж ном уншлаа. Нэгэн франц наймаачин торгоны хүр хорхойн өндөг худалдан авахаар Европын орнуудаар галт тэргээр, Уралаас Байгал нуур хүртэл мориор, Хятад Оросын хил болон урсах Амар мөрнөөр завиар, оросын жижиг боомтоос японы баруун эрэг хүртэл данийн усан онгоцоор гурван сар турш аялж хорвоогийн нөгөө өнцөгт байрлах Японы нэг тосгонд хүрнэ. Тосгоны нөлөө бүхий баян япон эртэй наймаа хийх зуур татвар эмд сэтгэл алдарна. Ирсэн замаараа харьж торгоны үйлдвэрийн эхийг нутагтаа тавьсан тухай номд өгүүлдэг. Энэ номоор 2007 онд бүрэн хэмжээний уран сайхны кино хийгджээ.
Ийм сонин бичлэгтэй номтой урьд нь таарч байсангүй. Хэмнэлтэй товчхон өгүүлбэрүүдээс бүрдэх бүлгүүдтэй. Ердөө ганцхан заримдаа хагас хуудсанд багтах 65 бичил бүлгээс бүтнэ. Бүлэг дуусангуут уншигч "ингээд л болоо юү", "ямар санааг гаргах гэсэн юм бол?" гэж өөрийн эрхгүй асуугаад, бүлэгт гарах цөөхөн хэдэн үйл явдал, зохиолын баатар санаандгүй мэт унагасан тоотой хэдхэн үгнээс элдэв таамаглал дүгнэлт дэвшүүлж толгойгоо гашилгачихна. Уул нь ганц орой шударчихмаар жижигхэн ном.
Уран яруу бичигдсэн гэдэгт шүүмжлэгчид санаа нийлдэг ч зарим нь тууж уу, роман уу гэдэгт санал жаахан зөрдөг гэх. Зохиолч өөрөө харин яруу найраг хэмээнэ. Номын үйл явдал дорнын оронтой холбогдож байгаа болохоор дорнын бичлэгийн хэв маяг авсан юм болов уу? Дуунд дахилт, найраглалд утга санааг тодруулах ижил шад бадаг давтагддаг шиг нааш цааш хоёр гурван сар аялсан хэсгийг газар усны нэр нь, зам зуур дахь хоног, ямар унаагаар зорчсон, унаа юүлэхэд хүлээсэн хоногийн тоог хүртэл яв цав давтах аж.
Гэрийн эзний өвдөгийг нь дэрлэн хэвтэх үзэсгэлэнт бүсгүйг гэрийн тэжээвэр амьтанг эрхлүүлэх мэт хааяа нэг илбэн суух гэрийн эзэнд, франц эр ямар хэргээр яваагаа өчиж, яагаад ч юм хүнд дэлгээд байдаггүй өөрийн амьдралын хамаг үнэн мөнөө хүүрнэж суухдаа япон хүүхний нүд дорнын бус өрнийн төрхтэй болохыг гэнт анзаарна. Нүдээрээ ярьсаар...
Манай "Хялар хатны домогт" гардаг шиг франц эрд япон хүүхний нүд франц нүд болж харагдаад л, нөхрийнх нь сэтгэл ертөнцийн нөгөө бөөрөнд үлдчихсэн болохыг зөнгөөрөө мэдсэн авааль авгай япон хүүхэн шиг болохыг мөрөөдөөд ... Үнэндээ хайртай хоёр ганц алхам ч ойртоогүй, ганц үг ч солиогүй...
Дахилтаар бол аян замын тэмдэглэл гэмээр, гадна ертөнцөд хаалттай байсан Япон орон, тэр үеийн Европын тухай гарах тул түүхэн роман ч гэмээр, бүтээгүй дурлалын найраглал гэмээр, сэтгэл зүйн драма гэмээр сонин ном билээ. Уншаад үзээрэй.

Wednesday 2 March 2011

Хөшөөтэй зууралдах

Өрнөдийнхний Готик архитектуртай эн зэрэглэх, дэлхийн хөгжмийн соёлд содон ганцаараа сүндэрлэдэг "Уртын дуундаа" хөшөө босгоё байз. Монголчууд хөгжмийн ая дангаа тэмдэглэдэг байсан "яньиг" зурлагаар тэнгэр өөд тэмүүлсэн тийм нэг босоо хөшөө босгодог юм уу? Уран дүрслэл урлагын сэтгэмж дутагдаад чухам ямар байхыг төсөөлөн хэлж , оноон дүрсэлж чадахгүй нь. Хэн нэгэн уран барималч сэтгэж хөшөөний маань биежих төрхийг олж, төрийн буюу шинэ хөрөнгөтөн хэрэгжүүлэх хөрөнгө мөнгийг хандивлах буй заа.
Уртын дуу ард олны бүтээл болохоор зохиогч нь тэр гээд хүнийх нь хувьд гоочлоод байхгүй, утга агуулгын хувьд өнөө цагийн бохир улс төрөөс ангид тул нурааж хаях эсвэл ийш тийш зөөсөөр эвдлэх магадлал багатай байх болов уу гэж л. Их тэнгэрийн аманд зохимжтой аргагүй тонгочиж байсан хэдэн "Унага-"ны хөөрхөн хөшөө драмын театрын өмнө нэг хэсэг байгаад Монголд орос коммунизмыг хэрэгжүүлэгч их удирдагч Цэдэнбалын хөшөөнд түрэгдэн долоон буудлын нэгэн хашаанд нутаг заагдсан сурагтай. Ямар ч нийгэм байгуулсан монголчууд моринд гарамгай нүүдэлчид байсан гэдэг утгаараа "Унага" хөшөө байж л баймаар урлагын бүтээл.
Ганзага наймаанаас өөрийн гэсэн жижиг, дунд бизнес эхлүүлсэн улс нэлээд байгаа бол том бизнест орсон нь хуруу дарам цөөхөн. Нэр үл мэдэгдэх (бодвол жижиг, дунд бизнест үлдсэн) тарваганы арьс наймаалж хөлжсөн нэгэн эр хулгар шард талархаж хөшөө босгосон гэдэг. "Тарвага" хөшөөний сураг бас л тасарлаа. Үе үе тахал тарааж, "гэмгүй" олон ардыг үй олноор нь хөнөөдөг, сул дорой өвчин эмгэгтэй нэгнийгээ нийлж бөөрөлхөн амьдаар нь ханандаа шахан ичээ өвөлжөөний дулаалга болгодог мөс муутай өөдгүй амьтан гэж дутагдал олж харахдаа гярхай манайхан мэтгэлцээн өрнүүлээд хөшөөтэй байх эрхийг хасаа биз, хэхэ. Зах зээлийн нийгэм гээчид шилжих анхны алхам хийх үед "иргэн баян бол улс орон баян" гэж уриа хадаж, хууль эрх зүйн зохицуулалтгүй байхад хөлтэй нь хөлхөж хөлгүй нь мөлхөж бараг толгойтой болгон ганзага наймаачин болж, оюуны хөдөлмөрийн үнэлэмж огцом унаж олон олон сайхан залуус ганзагачин болж, дан охидуудаар дээд сургуулууд дүүрч байсан тэр нэг түүхэн зурвас үеийн дурсгал болоод хулгар шарын хөшөө байж л баймаар.
Улаанбаатар зочид буудлын урд талын цэцэрлэгт Лениний хөшөө бий. Хүний нийгмийг төгөлдөршүүлэх, хүн болгоныг тэгш жаргалтай сайхан амьдруулах талаар олон санал онол гарч байсны нэг нь марксизм. Ленин "пролетарын диктатураар" өөрөөр хэлбэл үгээгүйчүүдийн дарангуйллаар "нийгэм журам, эрх тэгш амьдрал" тогтоох боломжтой гэж үзжээ. Дарангуйлал байхад ямар эрх чөлөө байхав дээ. Тэгш амьдрал гэж юү юм бэ? Бурхнаас хүний авьяас чадвар тэнцвэргүй заяагддаг бус уу. Марксизмын онолыг оросын үгээгүй хоосончууддаа ойлгуулах гэж Ленин хялбарчилж, улаан комиссарууд нь түүний хялбаршлалыг орон нутагт хэрэгжүүлэх явцдаа товчилсоор эх сурвалжтай нь ижилсүүлэхэд хэцүүхэн цөөхөн хэдэн уриа лоозон болгожээ. Нийгэм журмын лоозонтой төр үнэн хэрэгтээ залхаан цээрлүүлэх машин л болдог. Хүний нийгмийг журамлана гэх нь хүний амь нас, хувь заяагаар тоглоно, туршина гэсэн үг. Туршилтанд орж журамлагдсан нийгэм хиймэл хэвийн бус болно. Ийм нийгэмд оросын ард түмнийг төдийгүй биднийг хөтөлсөн, их хэлмэгдүүлэлтийн эх суурийг тавьсан, үй олон хүнийг зовлонгийн далайд живүүлсэн ийм этгээдийн хөшөөг нийслэл хотын төвд байлгах зохимжгүй тул хөшөөг нураах эсвэл зайлуулах тухай сүүлийн үед яригдах болов.
Социализмын үед ч, одоо ч гэрлэсэн хос, сургуулиа төгссөн залуус, хотод анх орж ирсэн хөдөөнийхөн бүгд л Сүхбаатарын хөшөөний дэргэд зураг авахуулдаг зуршилтай. Орос өвөөг нэг их тоомсорлодоггүй болохоор явуулын гэрэл зурагчид Сүхийн талбайд "конторлодог". Өдөртөө байгаа үгүй нь мэдэгдэхгүй дүнхийж, үдшийн бүрийгээр "их горьдлого компаны" янхануудын зогсоол болон идэвхждэг Лениний хөшөөг зайлуулж оронд нь хэн нэгэн соён гийгүүлэгчийн хөшөөг босголоо гэхэд дадал болсон газраасаа шөнийн эрвэйхэйнүүд дайжаа ч уу, үгүй ч үү хэн мэдлээ. Хайран сайхан эрдэмт хүний нэр бузардах аюултай мэт. Соён гийгүүлэгчийн биш ямар нэг амьтны, жишээлбэл Тэрэлж хавьцаа бэлчих үлэг гүрвэлийн хөшөөнөөс нэгийг Лениний хөшөөний оронд байрлуулж болно л доо, хир зэрэг зохимжтой бол?
Нийтлэгч Баабар "түүхийн үнэн тодорч буй өнөө үед Сүхбаатар нь МАХН-ыг үндэслэгч ч биш, Ардын хувьсгалыг жолоодогч ч биш нь ил болсон болохоор хөшөөг Лениний баримлын оронд, эсвэл цэргийн жанжин байсных нь хувьд Батлан хамгаалах яамны урд талбай дээр босгоё гэсэн санал хэсэг хүнээс гарчээ" гэсэн байх юм. Хэсэг хүний саналыг эрхэм нийтлэгч маань арай талархан дэмжсэн биш байгаа?! Сүхбаатарыг хэт залуу, хувьсгалын хэрэгт голлох үүрэг гүйцэтгээгүй, мөрийтэй хөзөр тоглодог байсан ч гэх шиг... элдэв таавар дэвшүүлцгээн өмчлөх муулах аянд мордсон МАХН, МАН бие биенийхээ муу муухайг уудлаж аль аль нь бүр устаж алга болох нь уу даа гэмээр шуугиан дэгдэж байна. Анх үүсэхдээ хувьсгал л хийх гэж үзэл бодлоороо эвлэлдэн нэгдэж нам үүсгэсэн баймаар атал түүхэн нэрээ авч байгаа нь тэр гэж "хувьсгалт" бус "монгол ардын нам" болонгуут, нөгөө хэсэг нь товчилсон нэрээрээ МАХН утгачилсан задаргаагаар "алдарт хувьсгалчид" болчихов. Хир удаан наслах ямар цараатай алдартнууд бол доо?
Сүүлийн хэдэн сар энд (Чехэд) иргэн бүрт ирдэг татварын алба, замын цагдаа, засаг захиргааны янз бүрийн нэгжээс ирдэг элдэв албан захидал цаасан бус цахим хэлбэрээр ирдэг боллоо. Хойд хөрш иргэний үнэмлэх, тэтгэвэр, эрүүл мэндийн даатгалын дэвтэр, банкны гүйлгээ зэргийг нэг картанд багцалах болсон тухайгаа зарлав. Цаашид дэлхий даяар цаастай зууралддаг конторын ажилтан эрс цөөрөх, цаас үйлдвэрлэл буурах төлөвтэй. Хэдэн зуун жилийн дараа ургаа мод сүйтгэн үйлдвэрлэдэг цаасан дээр бичиг баримт үйлдэхээ огт больж, цаас гээчээ бараг мартах үе ирэх юмаа гэж төсөөлөхүйд, цаасны тасархай дээрх нэгэн археологийн олдвор дээр Энхбаяр Баяр нарын өрийн данс олдлоо гэхэд, цаас гэдэг материал нь өөрөө, түүн дээр мөр гаргадаг үзэг бал технологийн хувьд сонин байхаас бичигт нэр гарах хүмүүс покерчин байсан уу, төрийн зүтгэлтэн байсан уу гэдэг нэг их сонин биш болох байх даа. Ямар дэлхий даяар алдарших нээлт, үеийн үед дуурсагдах үйлс хийчихсэн улс биш.
Социализмын үед сохор тэмбүүтэй төвд гээд наймдугаар Богд Жавзандамба хутагтыг үзэшгүй муухайгаар муулдагсан. Манжид дагаар орсон Өндөр гэгээн Занабазар бол урвагч гэх шиг. Ардчилал ялангуут Чойбалсанг лам ноёд, сэхээтэн, цэргийн эрхтэн, эрдэмтэд, энгийн олон хүн хэлмэгдүүлсэн алуурчин гээд түүнээс муу хүн хорвоод үгүй мэт болсон, дараа нь оросын эрх ашигт үйлчилж хамаг баялагаа сул өгсөн тэр ч байтугай өөрийн төрсөн газраа тасалж өгсөн гэж Цэдэнбалыг муулж муулж залхаад орхисон. Одоо Сүхбаатарын ээлж ирж байх шив дээ. Ардчиллалынхан, хуучин намынхан, ногоон, иргэний зориг гээд эдүгээ эрх барьж байгаа улс дотор нэг ч олигтой өөдтэй хүн байхгүй. Дандаа л үл бүтэх хүний адгаар удирдуулж байсан, одоо ч муугаа дээш нь гаргачихдаг юм шиг ярьж бичнэ. Монголын заяа харьмаар юм биш үү?! Чингис хаанаас өөр дэлхийн түүхэнд тод мөр гаргасан монгол хүн үгүй байгаа болохоор эзэн Чингисээ арай муулахгүй. Гэхдээ Буянт Ухаа гээд тэрүүхэндээ хөөрхөн онгоцны буудлыг Чингис гээд нэрлэнгүүт нэр нь томдоод онгоцны буудал нь жижигдээд явчихаж байгаа нь, хазаад идээд гараад явчихдаг бууз хуушуурыг их эзэн хаанаараа нэрлээд байгаа муулахас нэг их ялгаагүй доошлуулж байх шиг.
Чингисийн хөшөөнөөс Сүхбаатарын хөшөө илүү сүрлэг харагдаад, өөрөө хувь хүнийхээ хувьд хөшөө нь их эзэн Чингисийн хөшөөтэй нэг талбайд эн зэрэгцэн оршиж болохгүй ч гэх шиг ярих бичих болов. Тэгвэл, нэгэнт өөд болсон хөшөөг нь босгочихсон хүнийг оролдохоосоо өмнө хөшөөний ур хийцийг шинжмээр. Төв талбайд байгаа Чингисийн хөшөөг барьсан барималчаас "та яагаад их эзэн Чингисийн хөшөөний тэргүүнийг лагшинд нь таарахгүй бага овортой хийв?" гэж асуумаар. Толгойдоо томдсон их бие нь дэлхийн талыг эзэлсэн их газар нутгийг нэг хаан удирдан залахад бэрх гэсэн ёгт санаатай юм болов уу? Нэлээд холдож байгаад нүдээ сүмийлгээд хараад үзээрэй. Овоолсон балин дээр багавтар чулуу тавьчихсан мэт харагдах бий вий.
Гэтэл Зайсан толгой бэлд байх бурхан Буддагийн хөшөө яг эсрэгээр тэргүүн нь данхайж бие нь давжаарсан харьцаа муутай. Энэ данхар бурхны хажууханд Танкны хөшөө байдаг. Нийслэл хотын маань чанх урд талд Зайсан толгойн оройд зөвлөлтийн дайчдад зориулсан хөшөө бий. Үүх түүх учир шалтгааныг мэдэхгүй хүнд бол бас л их сонин хөршлөл үүсч байх шиг.
Хөшөө дурсгал бол нэг талаас түүхийн дурсгал нөгөө талаас урлагын бүтээл, бүтээлийг босгоход бас ч гэж чамгүй хөрөнгө мөнгө шаардагддаг. Ер нь дараа дараагийн барьж босгох хөшөө барималыг хаана байрлуулах утга санаа нь зохицож байгаа эсэх дээр анхнаасаа сайтар боддог болмоор шиг санагдана.