Чоно Сүлд номыг барууныхан хэрхэн хүлээж авсан талаар хэдэн үг хэлсү

Номын клуб гэх сүржин нэр дор цуглардаг энд амьдардаг хэдэн гадаад эмэгтэйчүүд дунд Хятадын зохиолч Зян Рунгийн Чонон Сүлд номны хэлэлцүүлэг уржигдар (13.9.2013) болж, хүссэн хүсээгүй ганц монгол болохоор бибээр гол дүрд тоглов. 

Хөх Чино гэдэг эрийн Гоо Марал хэмээх эхнэрээс Батцагаан хүү төрсөн бөгөөд  чухам энэ гэр бүл монголчуудын өвөг дээдэс хэмээх бараг домог болсон түүх байдаг. Чино нэр монгол хэлний "чоно" гэх араатанг нэрлэдэг үгтэй төстэй тул зарим хүн "монголчууд тэнгэрийн зараал хөх чонын удам" гэж ярьдаг тал бий. Европт ч Wolf нэр овогтой хүмүүс олон. Тэд өөрсдийнхөө цусаар чоно гэх араатны цус гүйж байгаа гэж бодохгүй нь ойлгомжтой. Энэ хорин нэгдүгээр зуунд шал өөр хоёр амьтнаас гурав дахь тэс хөндлөн зүйл ангийн үр хөврөл  төрөх боломжгүй гэдгийг хэн хүнгүй, тэр дундаа монголчууд ч мэдэж байгаа. Амьдралын шаардлагаар монгол малчид олон зуун, магадгүй хэдэн мянган жилийн амьдралын туршлагаасаа чоно хэмээх хүч чадалтай эрэмгий араатныг бусдаас илүү таньж мэдсэн нь үнэн. Чонын зан авир, ан авлах арга барил нь хир хэрсүү амьтан гэдгийг эрхгүй харуулдаг болохоор ухаант амьтан гэж хүлээн зөвшөөрдөг нь бас үнэн. Гэхдээ энэтхэгүүд үхэр шүтдэг шиг, монголчууд чоныг шүтээний түвшинд тавьдаг гэвэл худлаа. Ямар нэг амьтныг ертөнцийг үзэх гүн ухаандаа, соёл урлагдаа суулгасан, өдөр тутмын үйлдэлдээ тусгасан байж л шүтээн төрнө байх. Ямар ч амьтныг шүтээн түвшинд бид аваачиж байсангүй. Нэлээд хүндлэн дээдэлдэг тэр шүтэх түвшинд дөхүүлсэн амьтан нь морь байж тун болзошгүй юм.
Анх орчин цагийн монгол хэлээр Ж.Нүрзэд уншигчдад хүргэж, дараа нь З.Бат-Отгон зэрэг олон хүмүүс тайлбар дүгнэлт бичсэн монголчуудын гүн ухааны эх сурвалж " Алтан дээд гэрээний" Ахуй хөгжүүлэх Уялгын онолыг соёлон морин дээр загварчилсан байдаг, морьны сүүлээр энх цагийн цагаан ба дайны үеийн хар сүлд тугаа хийдэг, гмонгол хэлэнд морьтой холбогдолтой үг хэллэг хэдэн зуугаараа байдаг, морин хуур хөгжим, морины тухай олон дуунууд, монгол бүжгийн хөдөлгөөнд морины явдал эрч мэдрэгдэж байдаг гээд дурьдаад байвал дуусахгүй.

Чоно Тотем болсон гэдэгт  дээрх оршил яриад, Гүүгл ахаас лавлаж мэдсэн зохиолчын намтар, шагнал зэргийг товч дурдаад, монгол уншигч надад төрсөн сэтгэгдлээ эхлэн хэлж та нарт нөлөөлөөд яахав. Та нар эхлээд ярь, монголын түүх, монгол ахуй, хятад-монголын харилцааны талаар бас чонын талаар асуух юм байвал асуу хир чадлаараа хариулая гэлээ.

Нөгөө хэд маань ам булаалдаад яриад явчихлаа. Иймэрхүү зузаан, нуршуу дүрслэл ихтэй номыг уншиж дуусгалгүй орхичихдог атал энэ номноос салж чадахгүй уншаад эргэж буцаж хараад маш амтархан уншлаа л гэнэ. Нэг англи авгай бүр амтанд нь ороод сайхан ном дуусчих вий гэж айж хэсэг хэсгээр өдөр тутам уншиж тамшаалсан юм байх. Би, энэ ном Джек Лондоны чонын талаар бичсэн "Цагаан соёо", "Онгон байгалын дуудлага" (монгол орчуулгын нэр санаанд ордоггүй The Call оf the Wild) зэрэг гайхамшигт бүтээлийн хаана ч хүрэхгүй шд гэж үг шургуулав. Европ тив чоноо бараг хядаж дуусаад одоо зарим оронд чоно дахин нутагшуулах төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн тухай сонсож мэдлээ. Монголд чоно үлдсэн үү, одоо ямар аргаар чоно авладаг вэ гэж надаас асуув. Манайд чоно байгаа, урьд өмнөхөөсөө арай цөөрсөн. Буудаж, ташуурдаж алдаг гэсхийгээд дуугүй боллоо. Том том жийптэй, онь хараатай хурдан буутай  шинэ монгол баячууд хөдөө гарч машинаар чоно хөөсөн шиг зугаа гаргадаг, алсан чонынхоо ходоод нь ходоодны өвчинд гээд бүх эд эрхтэнг нь хувааж аваад эм болгох гээд хадгалчихдаг тухай дуугүй  өнгөрөв.

Байгаль орчныг хамгаалах сэдэв хөндсөн учраас энэ ном гайхалтай гэж баахан шуугилдав. Манай монголчуудыг байгаль эхээ хайрладаг, мэргэн ухаантай сайн хүмүүс юм гээд шүтэж байнаа. Монгол орон онгон дагшин байгальтай гэдгээрээ алдартай нь ийм учиртай юм байна л гэнэ. Манай монголчууд аль дундад зуунд байгаль хамгаалах асуудлыг хуульчлан баталж, өнөөгийн ногоон хөдөлгөөнийг жинхэнэ утгаар нь тээр дээр үед амьдралд хэрэгжүүлж явсан анхны улс шүү. Усны эх ундарга бохирдуулах, газар шороог онгичих хуулиар хориотой байж хожим нь гол ус, булга шандаа цэвэр байлгадаг нүүж суухдаа шон гадасны нүхийг хүртэл эргэж булдаг, үлдэх газраа цэвэрлэж үлдээдэг сайхан заншилтай хүн зонтой байлаа. Харамсалтай нь өнөөдрийн бүх зүйлийг зоосны нүдээр хардаг болоод уул уурхайн бизнес дахин сэргээлтэд хангалтгүй анхаарч байгаль орчинг хэрхэн сүйтгэж байгааг; 

дээр үед ямар малыг ямар тоо хэмжээнд байлгах зөв харьцааг мэддэг байсан бол одоо ноолуур экспортын чухал бүтээгдэхүүнд ордог болсноор бэлчээрт халтай ямааны тоо толгой хэт өсч бэлчээр хэрхэн талхлагдаж байгааг  дурдлаа.

Зохиолын баатар хятад оюутнуудыг нэг маань учиргүй өрөвдөв. Ийнхүү монгол айл бараадсан хятад болгон энэ номд гардаг  дэврүүн  бодолтой гэнэн рорантик оюутан залуус байгаагүй. Жараад онд Өвөр Монголд арван хүнд нэг хятад ноогдож байсан бол одоо эсрэгээр болсоны гор нь "туслах малчин" нэртэй  орон  нутгийн монгол айлд хүчээр  суурьшуулсан эдгээр хятад иргэдээс эхтэй. Хүчиндэж, хөлд нь сууж олон башир аргаар монгол авгай авсан тэр хятадуудыг өрөвдөх хэрэггүй. Тэд хятадын засгийн газраас явуулдаг үндэсний цөөнхийг уусгах түрэмгий бодлогыг хэрэгжүүлэгчид байсан юм гэв.

Номд ганцхан эмэгтэй хүний дүр байна. Миний уншсан, хөдөө ахуй мэддэг монгол хүмүүсийн бичсэн энэ номын талаарх эерэг сөрөг хэд хэдэн шүүмжид "Галсмаа том азарган чоныг хонины хотон дотроо сүүлдээд зогсож байгаа дүр зургийг" дэгсдүүлэг гэсэн байдаг. 

Монгол зохиолчдын бичсэн ном зохиолд сэтгэлийн хаттай хүчирхэг монгол эмэгтэй, сайхан сэтгэлт эх хүний тухай өгүүлсэн олон монгол эмэгтэйн дүр бий. 

Монгол нийгэмд эмэгтэй хүний эзлэх байр суурь ер нь ямар вэ гэж асуув. Монголын нийгэмд эмэгтэйчүүд эрчүүдтэй эн чацуу үүрэгтэй. Монгол айл өрхийн тэргүүний нэрээр явдаг ч, арчаатай ажилтай айл гэдэг алдар хүртэхэд эхнэр гол үүрэгтэй. Дайнч явсан дундад зуунд эр нөхөр аян дайн  хэдэн жилээр яваад эзгүйд ар гэрийн аж ахуйг эхнэр авч явдаг байлаа. Энхийн цагт эрчүүд алдуул адуу малын эрэлд хэд хоногоор, аян жинд хэдэн сараар яваад нөхөр эзгүй үед бас л эмэгтэйчүүд гэр ахуйгаа авч явдаг байсан. Орчин үед "эрэгтэй хүүхэд биеийн хүчний ажил хийгээд ч болов амьдралаа аваад явчихна" гэсэн үзлээс эцэг эх охин үрээ голдуу сургууль соёлын мөр хөөлгөөд дээд сургуульд сурдаг оюутнуудын дийлэнх нь охидууд, хөдөлмөрийн насны боловсролтой хүмүүсийн талаас илүү хувь нь эмэгтэйчүүд болоод байгаа. 

Англи хэлнээ энэ номыг хөрвүүлсэн орчуулагчийг биширч байснаа, монгол хятад хэл ойролцоо юү, та нар бие биеэ ойлгоно биз гэх шиг марзан зүйл асуух юм. Монгол хятад хэлэнд ерөнхий зүй тогтол байхгүй, бид өөр өөрсдийн хэлээр ярихад бие биеэ огт ойлгохгүй гэлээ. Монгол хэл Алтайн хэлний группт ордог гэхээр, тээр Скандинавын хойгийн өндөр ёнхигор финүүд, ази-европын заагт байдаг гүвгэр хамарт арабархуу төрхийн түрэгүүд, жинхэнэ европ унгарууд яахаараа эд нартай "хамаатан" болдог билээ гэсэн гайхшрал харах царайнд нь илт. Араб-перс-согд-уйгар-монгол гээд гинжин холбоогоор тайлбарлахыг оролдов. Ойлгосон эсэхийг мэдэхгүй. Дээр Цаасан шувуу хөөргөгч (Kite Runner by Khaled Hosseini) ном хэлэлцэхэд Афганистаны хазарууд монгол гаралтайд эргэлзээд байсан санаанд оров. Одоо улс орон маань ямар байгааг хүн бүр мэдэж байхад тив дамжсан том Их Монгол гүрэн ямар хэлнээс ямар бичгийг өөриймшүүлэх дурын хэрэг байлаа гэж онгиролтой биш. Хэдэн тэрбум хүнтэй хөрш хятадуудад уусалгүй зан заншил, хэл соёлоо хадгалж чадсан манай өвөг дээдэст талархаж явдаг гэлээ.

Намайг олон хятад зохиолч мэдэх үү, хятад ном их уншдаг уу гэж байна. Ердөө гуравхан зохиолч уншсан: Монголын тухай бичсэн болохоор энэ Зян Рун, нобелийн шагналт хоёр зохиолч Гао Шинжиэнь (2000 он), Мо Янь (2012 он). Зян чонын тухай ном онцгүй санагдсан, Гао-н "Нэг хүний библи (One Man's Bible)", "Уулын савдаг (Soul Mountain)" гэсэн хоёр ном аваад залхуутай унжгар санагдаад аль алийг уншиж дуусгаагүй, Мо Янь-ны ганц ном л (Life and Death are wearing me out) уншсан нөгөө хоёроосоо арай дээр. Сэтгэлгээ соёл өөр болоод тэр үү, тааруухан нь таарчихав уу үнэндээ таалагдаагүй. Ташрамд дурдахад, германы хятад судлаач Волфганг Кубин ярилцлага өгөхдөө: "1949 оноос өмнө Хятадад сайн зохиолчид байсан. Тэд дор хаяхад нэг цаашилбал хоёр гурван гадаад хэл төгс эзэмшсэн байлаа. Өөрийн соёлын хүрээнээс гаднах утга зохиол  мэддэг, дэлхийн хэмжээнд сэтгэдэг уран бүтээлчид байсан юм. Өнөөгийн хятад зохиолчид гадаад хэлнээ бичих байтугай уншиж ч чаддаггүй. Үүнийгээ өөр соёлын нөлөөнд автаж хэл сэтгэлгээгээ булингартуулах дургүй гэж тайлбарладаг. Дэлхийн утга зохиол ямар зүй тогтлоор хөгжиж байгааг, орчин үеийн зохиолчид материалаа хэрхэн гарган тавьдаг, утга зохиолын чиг хандлага ямаршуу байгаа талаар сүүлийн үеийн хятад зохиолчид мэдэгдэхүүн ч байхгүй" гэж хурцаар шүүмжилжээ. Чонон Сүлд номыг хэрхэн үнэлж байгааг асуухад "Энэ бол тариачдыг доромжилсон фашист маягийн үзэл санаатай, утга зохиолын үнэ цэнэгүй хог (trash)" гэжээ.

Германы хятад судлаачын үгээр өрнөдийн уншигч нарын дэврүүн сэтгэлийг дарах гэж оролдоод, Зян Рун ердөө ганцхан номтой хүн. Үүнийгээ гучин жил нухсан, 1971 онд эхэлж, 1997 онд анхны нооргоо бэлэн болгоод, 2003 онд номоо анх хэвлүүлсэн. Их Хан үндэстнээ доош хийсэн мэт далд ёгт санаатай энэ ном энгийн хятад ардуудад таалагдаагүй бөгөөд сэхээтний дунд шуугиан тарив. Хэдэн тэрбум хүнтэй оронд хэдэн зуун мянган хүн уншаад, олон хувь хэвлэгдээд шуугиад эхлэхээр номын бизнест байгаа гадаад аваргууд мэдээж сонирхоно. Зохиолч хятадын хэвлэлийн газар, соёлын байгууллагууд засгийн газартайгаа нягт хамтран ажиллаж, номын маркетингээ сайн явуулсны хүчинд дунд чинээний энэ номоо дэлхийн хэмжээний бэстселлер болгож чадсан. 2007 онд Man Asian Literary Prize-г хүртсэн анхны хүн "Чонон Сүлд" бичсэн Зян Рун болов. Утга зохиолын нэр хүндтэй шагнал Man Booker Prize-н азийн хувилбар Man Asian Literary Prize анх бий болгох суурь хөрөнгө үүсгэхэд Хятадын нөлөө их байсан гэх сул яриа явдаг. Англи, франц зэрэг түгээмэл хэлэнд орчуулж хэвлэх зохиогчын эрх урьд хожид байгаагүй үнэтэй (хэдэн зуун мянган евро) зарагдсан. Азидаа уншигч олонтойгоороо толгой цохьдог Японд зохиогчын эрх бас л маш үнэтэй зарагдсан. Ийм өндөр үнээр эрх худалдаж авсан хэвлэлийн газар номын борлуулалтад онцгойлон анхаарч зардлаа нөхөх нь ойлгомжтой гэж үгээ төгсгөв.

Эрт эдүүгээгийн монгол хятадын түүх, хүн байгалийн харилцаа, байгаль хамгаалах зэрэг олон чухал сэдэв хөндсөн сонирхолтой ном гэж олонхи үзсэн бөгөөд өгсөн дундаж үнэлгээ 4,1 байв. Өрнөдийн уншигчдад манай монголын эртний сайхан ёс жудаг, нүүдлийн соёл гайхалтай өвөрмөц санагджээ. Нэг л хүн сургааль айлдсан нуршуу гэж шүүмжилсэн ч 4 гэсэн гайгүй үнэлгээ өгөв. Яагаад гэдгээ хэлэлгүй өөр нэг хүн 3 гэсэн доогуур үнэлгээ өгсөн

Зам биш там

Улаанбаатараас Тэрэлж орох зам сайн байсаан. Цагийн аяст зам нь муудаж зам засах ажил ид өрнөж байхад тийш зүглэж таарч. Хотоос гарахад халуу шатаж, майка шорттой залуус, нарны дэгжин малгай даашинзаар гоёосон бүсгүйчүүд гудамжаар хөлхөж байвай. Гэтэл хэдхэн арван километрийн чанадад орших Тэрэлж орчимд яг тэр үед үер буужээ. Хэд хэдэн жижиг машин шавар шалбаагтай замд сууж, зарим нь  шавар шалбаагтай замд шарваж аваарт оржээ.
Эхлүүлээд дуусгалгүй хаяачихсан зам засвар замын нөхцөлийг улам хүнд болгожээ. Бодвол зам эвдэрсэн муудсан болоод засч эхэлсэн байх. Гэхдээ цөөн хэдэн км замыг эмхлээд загууханцааш урагшлах маягаар ажилламаар шиг. Засах замыг нэг амьсгаагаар хэдэн арван км-ын уртад ухаад онгичоод хаячихаж... Хажуу хавиргаар нь жолооч болгон өөрийн зам гаргаж явсаар тав арваар хязгаарлагдахгүй өргөн газар зүлэг ширэггүй болон талхлагджээ. Дөнгөж үер буусны дараа энэ олон замын нэгээр  шавар шалбааг дундуур явсан бол нартай хуурай өдөр  улаан тоосон дундуур туучих байлаа.
Нэгээхэн жижиг горхин дээрх хоёр гурван машин зэрэгцэхүйц өргөн гарамын эрэг нураад ганц машин арай чүй гэж багтах нарийн болчихож. Энэ гармын наахан талд микробус, бага оврын автобус, хөнгөн тэрэг, жийп гээд машин бүр даацнаасаа 4-5 дахин олон хүн чихэж аваад гамшгийн газраас зугтах мэт хот руу хөдөлж байлаа.
Манай машинд ч буцах уу, явах уу гэсэн яриа гарч, туулах чадвар сайтай том тэрэгтэй хөдөө орон нутгаар чамгүй явсан туршлагатай сайн хүн жолоо барьж байгаа болохоор давгүй биз гээд урагш хөдлөв.
Горхийн аман дахь Цэвэгмээ кэмпэд хэдэн цаг саатаад буцахад нөгөө их шавар шалбааг юү ч үгүй хуурай болтлоо хатчихсан нь гайхмаар. Хөрс их хуурай байж дээ гэж ярилцсаар нөгөө эрэг нь нурсан гарманд ирвэл баахан шороо буулгаад тэгшлээд засчихсан байлаа. Түргэн шуурхай арга хэмжээ авчээ. Буцах замд зам засварынхны бололтой их оврын трактор, экскаватор зэрэг том том машин техник замын онхил донхил бөглөж, үүгээр явж болохгүй, үүгээр яв гэсэн зохицуулагчид хаа сайгүй. Хийе гэвэл түргэн хийж чаддаг, аятайхан зохион байгуулж бас чаддаг юм байна. Замын төсөлд өгсөн мөнгө чинь хүрэхгүй нь гээд ЗАМЫГ ТАМ болгоод юм хийхгүй нэг хэсэгтээ хэвтчихээр аргагүй мөнгө нэмж өгдөг юм болов уу?!

Like ·  · Share

Асуулт бүрт хариу барих нь

Улаанбаатар Москвагийн урт нислэгт манай хөдөө нутгаар ханатал тэнэсэн шинжтэй хоёр гадаадын дунд суудал таарчихлаа. Нойр авахын хүслэнд автсан бибээр толгой дохин мэнд мэдээд, замын уртыг таг чиг барах санаатай байв. Хоолны дараа цай кофегоо цаасан аяганд өгөөд байхлаар санаандгүй энэ жижиг аяга ямар зориулалттай юм бол гээд дуу алдчихсан биш нар салхинд гундсан намхан итал авгайн дайралтад өртөж өчнөөн төчнөөн асуултад булуулав.
Хорь орчим насны дэндүү залуу улс аяны хөтөч хийх, хотоос хөдөө хүртэл олон цагийн машины аялалд хажуугаар өнгөрөх уул ус газар нутгийн талаар юү ч ярьж өгөхгүй уйтгартай, юм асуухаар ихэнх тохиолдолд мэдэхгүй байсан гээд нэлээд гомдолтой байна. 
Хөдөөний улс гадаад хэл мэдэхгүй, хотын залуучууд хөдөө нутаг зан заншил мэдэхгүй байгаа байх даа гэлээ. Уул нь хөдөөний хүмүүсээс нь нутгийн уул, домог сэтгэлгээний, ардын аман зохиол, мал аж ахуйн талаар яг оновчтой асуулт тавьсан бол тэд маш сонирхолтой сайхан хариулт өгөх учиртай. Дунд дээд сургуулиар олсон боловсролтой огт хамаагүй язгуур соёл урлагаа, үүх түүхээ тэд маш сайн мэднэ. Саяхан болоод өнгөрсөн ой тогтоолтоор дэлхийн аврага шалгаруулах тэмцээнд манайхан их амжилттай оролцсон. Манайхан ой тогтоолт сайн, бараг үндэсний онцлог шүү. 
Авилгал хээл хахуулын талаар хэн ч хариулаагүй гэж байна. Хорь шүргэж байгаа залуус хөөрхий нийгмийн ийм муухай үзэгдлээс ичээд юм хэлээгүй болов уу? Хорвоо дэлхийд хаа сайгүй байдаг үзэгдэл, тухайлбал Сицилийн мафийн тухай дуулаа ч үгүй мэдэхгүй байж ч болох юм. 
Баян-Өлгийд бүргэдгүй анчид олон байна гэнэ. Баян арабууд мөнгөөр зодож авсаар бүргэд шонхор маань цөөрсөн биз гэлээ. Ийм өргөн уудам нутагтай...хөдөө бараг хүнгүй, хотод машин нь багтахгүй... гээд баахан гурван цэгтэй бодлогоширч байна. Бэлчээр нутаг, гол ус сүйтгэсэн гайтай хөөтэй уул уурхайн бизнес гээд баахан дөвчигнөх гэснээ сайн мэдэхгүй сэдэв рүү хальтарч мадлуулна байх гэж эмээгээд эвшээсэн дүр эсгэж нүдээ анин жүжиглэснээр бидний яриа өндөрлөв.

Horse-Headed Fidle

I would like to talk about Mongolian horses, but for some reason my thoughts circled around a musical instrument “morin huur” or horse-headed fiddle. The history of this musical instrument, its components and design, and also a feature of the sound all are closely connected with the horses. If I talk about  this musical instrument  this would not be so far from my original intention.

There exist many legends about the origin of the morin huur. One tells the story of a fairy racehorse with magical wings, on which his owner could fly to meet   his   sweetheart every night. Other talk about the horses sold to distant foreign lands, and how they returned home, overcoming   the challenges of high mountains and wide valleys,  vast  steppes and endless desert. The third states the fact   that   a horse can be the best friends of a human.  Almost all these legends praise the horse’s   beautiful   gait and allure, and include  its amazing abilities and incredible endurance.  When this or that horse died, the grieving man  made a musical instrument from the horse’s bones in its neck, the hair as strings, the skin as a cover of soundbox, and its scroll carved into the shape of a horse head.

Each legend is interesting, but I like the  following. Once upon a time a man discovered that the horse hair vibrating in the breeze blowing across the steppe creates an ethereal melody. He pondered that if a single hair could create such a beautiful melody, then many hairs could create an even more beautiful one. When he returned home, he took a wooden ladle and covered the top with a piece of dried skin. So, the sound box was set up. Then he attached the horse hairs to the two ends of the ladle. He took another bundle of the horse hairs and attached it to a thin from a tree branch. The bow was ready. This was how the fiddle originated.

Initially the makers of the fiddle sound box body had it covered with the soft skin of the horse groins,  and  used 81 white horse hairs for one string and 81 black  for another. They used 81 hairs, because it is a factor of three, which is an important number for the Mongolian people. Examples: father-mother-child, past-present-future etc. According to this culture, everything complete is shown in three and nines. The multiplication of nine by nine to produce eighty one is significant. This number is considered as a gifts presented for the Gods.

From that time on, every family made the horse-headed fiddle, and preserved their horse’s gallops and neighs. In this way they kept the memory of their horses. The sound of this fiddle expresses the feelings and emotions of the people so well that it spread throughout the Mongolian steppe, and all became fiddle players.

Our family, too, owned this musical instrument. My great-grandfather was a connoisseur of horses and had herds of race horses. My father used to talk about various adventures related to incredibly intelligent horses. Such as: grandfather was captured by bandits and they demanded as a ransom famous bay racehorse. As required the bay horse was given,  and grandpa released. When grandpa returned, his herdsman said that the bay horse escaped from them and was already home. The other case was a matter of life or death! When armed pursuers fired at grand-uncle, his chestnut horse then knelt so low,  then  crouched to one  side that a stirrup touched into a ground and could evade the bullets, and raced away. I have no idea which horse’s head is carved in our fiddle. Maybe one of these above mentioned? Probably there were many other wonderful horses  I have not heard about  that our ancestors loved much, and grieved when they’d  gone.  It is said that not only man grieves when his favorite horse dies, but a fiddle also grieves when its Master passes away. It is a considered, that during 49 days after death the spirit of the dead person has not yet left this world, and it is not allowed for close relatives to feast, make music or sing.  In these days of mourning the horse-headed fiddle should be covered.  When the time comes to remove the cover, fiddle’s wooden horse’s eyes there were wet with tears. Maybe it’s just damp! But I want to believe that a musical instrument has a soul.

The horse-headed fiddle makes miracale and able to affectes annimals:  The two humped Mongolian camels’s birth is very painful, and sometimes young female camels refuse to suckle their newborn. The pitiful small baby camel follows its mother, and the baby is in danger of starving to death. The mother also appears depressed, she stands alone in the pasterland, like a person who is lost in thought, and she eating nothing, too. A ceremony “hoesloh” means to wake up through music the maternal instinct of the mother and bring back a painful memory  of her own adolescence, when she missed her mother who was in a caravan for long months. The tune of the melody that performed on horse head fiddle exactly fits the camel’s gait and the verse of it is to persuade and beg the mother camel to suckle, as if she is a thinking creature. This is slow, sad and very peculiar music. After a certain time in the performance the camel mother’s body starts to shake and you might say that the camel is crying, and her eyes fil with big tears. The mother approaches her baby and sniffs it. The camel mother looks so embarrassed and remorseful. The baby camel makes a timid attempt to suckle. The mother finally permits it to suckle. When some baby camels are orphaned, the is adopted a new mother in this same way. Only, a baby should take a cold shower to remove the dead mother’s smell.

Today’s scientifically designed modern horse-headed fiddle’s sound box is made entirely of wood,  and the white bundle consist 150 hairs, while the black bundle contains 120 and the bow has 90 hairs. The use of the bundle of horse hair as a string and a bow of the fiddle, makes the sound much richer, because every hair contributes its own microtones. These microtones are unique in the entire world to the horse headed fiddle alone.

On these wooden fiddles it is also possible to play the ancient  melodies such as Mongolian long song or throat singing, and also can be used for playing western style classical music. Mostly western music is played in the four scales, while horse-headed fiddle has a pentatonic musical scale.  So, to play western music it only needs tuning it.  For solo the horse-headed fiddle is often tuned a half tone higher or lower. The original skin fiddles still exists in homes for solo performances.

The horse-headed fiddle was not one of repression even in the socialist period in Mongolia, but after Democratic Revolution of 1990  and become to a degree never seen popular, and is considered a symbol of Mongolian nation and an icon of national identity.  It identified by UNESCO one of the Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity.

Дайны эмэгтэй төрх

Ялалтын баярын нэвтрүүлгүүдээс Дайны эмэгтэй төрх (Женское лицо войны) баримтат нэвтрүүлэг ихэд сонин санагдлаа. Эмч сувилагчдаас гадна холбоочид, тагнуулчид, мэргэн буудагчид, шөнийн онгоцны нисгэгчид гээд хэдэн арван мянган эмэгтэйчүүд бүр насанд хүрээгүй охид цэрэг эрстэй мөр зэрэгцэн эх орныхоо төлөө, хойч үеийнхээ сайн сайхны төлөө цус урсган тэмцэж явжээ. 
Дайнаас амьд эргэж ирсэн эр цэргүүд дунд цэл залуугаараа хөл гаргүй тахир дутуу, царай зүс нь түлэгдэн умайж, шарх сорвинд сэглүүлэн үзэшгүй болсон улс өчнөөн байдаг болохыг бид олон киноноос үзэж, түүхэн ном зохиолоос уншиж байсаан. Гэтэл сувилагч, холбоочид, мэргэн буучид зэрэг тэр олон эмэгтэйчүүд шархдаж эрэмдэг болоогүй гэж үү? Мэдээж тэд бас шархдаж хөл гаргүй ч юм уу, төрүүлсэн эх нь ч танихааргүй зүс царайтай болж байсан. Эмэгтэй хүн ийм байдлаар насыг барахад сэтгэл зүйн хувьд хүнд тусдаг болохоор дайны талбарт байсан эмэгтэй дайчин бүр сүүлчийн сумаа өөртөө зориулан үлдээдэг тийм нэгэн бичигдээгүй хууль үйлчилдэг байсан гэж өдгөө амьд сэрүүн байгаа өндөр настан эмэгтэй ахмад дайчид хүүрнэж суухыг сонсоход сэтгэл өвдөж, тэдгээр эмэгтэйчүүдийг хүндэтгэн биширмээр.
Эр зоригийг амьд жишээ болсон фронтын эмэгтэйчүүдийг цэргийн нөхөд эрчүүд бүгд хүндэтгэж, зарим нь шүтэн биширч, нөгөө хэсэг хайрлаж дурлаж байсан гэх. Гэтэл 4 жилийн урт дайн дуусаад энхийн амьдралд эргэж ирэхэд, арын албанд үлдсэн эмэгтэйчүүд тэднийг их эвгүй бараг дайсагнаж угтсан гэнэ. Урт удаан дөрвөн жилийн турш хөлс шороотой хөвөнтэй өмд цамц, хиртэй цэрэг ногоон форм, шивэртэй ороолт түрийтэй гутал жийсэн эмэгтэйг фронтын нөхөр гэж л авч үзэхээс бус эхнэр болгон авч гэрлэхийг төдий хүсдэггүй, цэвэр цэмцгэр, үнэртэй ус, оо энгэсэг ханхалуусан гоё эмэгтэйг хүсэмжилдэг гэнэ. Дайны дараа ч хэвээр үлдсэн фронтын хосууд сайхан байсан ч, ихэнх ахмад эмэгтэй дайчид "дайны дөрвөн жил миний амьдралын хамгийн аз жаргалтай жилүүд байлаа" гэж хүүрнэхийг сонсоход үнэхээр аймшигтай байлаа.