Saturday 22 December 2007

Эндүүтэй

Ер нь энэ блог гэдэг их хөгжилтэй, эндүүтэй андуутай, буруутай холиотой эд юм. Анх блог нээгээд долоо хоноогүй байтал миний ээж, хүүг эрдмийн хүмүүс гэдгийг мэдэх, намайг бараг мэдэхгүй блог анд Ш.Баатар намайг автоматаар доктор гэж бодоод, "доктор авхай блог нээвэй" гэж зарлаад нэг сайн түлж билээ. Таньдаг мэддэг улс өчүүхэн намайг өөртөө эрдмийн цол хайрлачихдаг болсон, ухаан санаа нь самуурсан гэж бодчих вий гэж ихэд эвгүйцэж, уйлахаас наагуур майлдаж гуйж байж залруулга хийлгэн энгийн ард төрхөндөө орж санаа амарч билээ.
Насаараа төмөр сахьсан инженер хүн гэнт юм бичиж эхлэхээрээ хөлд хэлд анх орж байгаа хүүхэд шиг байсан уу яасан блог анд Т.Бумэрдэнэ намайг оюутан гэж андуураад манайхан гэр бүлээрээ бөөн инээд болж билээ. Ахмад настай хүн шиг намбалаг аядуу бичих гэж ихэд зовлоо. Рольдоо итгээд дандаа түүх, шашин, нийгэм гэсэн хүнд хэцүү сэдвээр туугаад амьдралд байдаг дүр төрхөөсөө нэлээд хазайв. Уул нь алиа хошин, ёж яриатай хөгжилтэй талдаа хүн л дээ.
Сүүлийн үед манайх нүүдэл суудал гээд заваар муу, "имидж"-ихээ сэдэвт төвлөрч чадахгүй хаос дунд байгаа болохоор, хүний биеэс ялгардаг бараг бүх юм хими-н гурван төлөвдөө "с" төгсгөлтэй байдаг тухай нэг танил маань ярьж байсан санаанд орж, цааш ургуулаад бодсон чинь хөгжилтэй санагдаад "таавар" болгоод хоёр мөр бичлэг оруулж орхив. Ганаа-бж блог дүү охин миний өмнөөс ичээд нүүр нь улайж буй хэдэн мянган бээрийн тэртэйгээс мэдрэгдээд байхаар, амьтан хүн ичээж зовоогоод яахав гээд арилгаж орхив. Хөөрхий дүү маань "тань шиг серъёз ажааг ингэхийн чинээ санасангүй гээд л, хүн юм хойно хааяа инээдэгт тань итгэнэм ч гэх шиг" уучлал гуйсан шүү. Санаа зоволтгүй, би өөрөө л эвгүй байдалд орсон уу гэхээс чи минь зүв зүгээр ээ. Залуусын хэлдэгээр "сов сори".
"Толбогүй Монгол" номын автор, английн блогч дүү Х.Эрдэмбилэгийн блогийн сүүлийн бичлэгт нэг хүн зэмлэх аяастай сэтгэгдэл үлдээсэн байхаар нь, ажаа өмөөрөөд хаяачихлаа. Гэтэл "эрхэм танд ер нь эр хүний мэдрэмж байна уу, эрчүүд арчаагүй, ичсэндээ гүрийлээ, хоцрогджээ" гээд өөрөө зөндөө загинуулчихдаг юм байна. Бибээр эм хүн тул эр хүний мэдрэмж мэдэхгүй, "эрчүүдийг шүүмжилсэн нийтлэл бичих эмэгтэй байвал хамтарч бичмээр байна" гэсэн саналыг тань харин хүлээж авлаа. Хүний сайн муу явах, арчаатай арчаагүй байх эр буюу эм болж төрөхөөс нэг их хамаарахгүй болов уу гээд жаахан ивээд явуулчихлаа.
Ингэхэд би хэн бэ? "Эрэгтэй", "оюутан", "хошин шогийн мэдрэмжгүй эрдмийн зэрэг горилсон хөлдүү толгой" аль аль нь уу? Ийм л имидж миний бичвэрүүд төрүүлдэг юм байна гэж дүгнэлээ. 2008 онд ихээ засраад эвтэйхэн болох амлалт авдаг юм билүү?
Зул сарын баяр тэмдэглэдэг газар оронд байгаад нь сайхан баярлаж, гоё бэлэг цуглуулаарай гэж, нутагтаа буюу буддын, лалын бас бус шашинтай оронд байгаад нь Шинэ жилээ сайхан тэмдэглээд шинэ эрч хүчээр дараа жилдээ ихийг бүтээж эрүүл саруул явахын өлзийтэй сайхан ерөөлийг өргөн барья.

Thursday 20 December 2007

Их талын хүн чулуу

Төрийн соёрхолт зохиолч Балжирын Догмид

Дорнын их говийнхон нутгийн хоймор хэмээн сүжиглэж цай сүүнийхээ дээжийг өргөдөг, газрын цээж Галшарын гурван соёо цэнхэр уулын өвөрт Мэргэн вангийн хошуу, Цэцэн ханы харваачдын наадам эхэлж шагайн тойрмыг дайвалзуулан түрэх уухайн дуунд өвс, ногоо гурван өдөр, гурван шөнө хэнзлэн ургав гэнэ.
Сэргэлэн дэнжид угалзлан алаглах гэр өргөө, асар майхны гадаах олон зэл уяанд толгой хаялах морьдын эмээл хазаар үүгээр түүгээр хэд гурваараа үерхэн гунхах авгай, хүүхнүүдийн үсний шүр, сувдан даруулга, хавчаар санжуургыг ажваас говь, хангай хоёрын аль л царай зүстэй бүсгүйчүүл, хөрөнгө чадалтай эрчүүл энэхүү намрын отгон наадамд цугларцгаасан мэт. Цэцэн хан аймгийнхан хэзээний юм юманд авхаалжтай, авьяастай, хүний дор ордоггүй улсууд боловч сүүлийн хоёр жилийн шагайн наадмаа ганц хоёр сумны зөрүүгээр Говь мэргэн вангийн хөх харцуулд алдаж, унасан морьд нь хүртэл урагш алхах урам хугарч нутаг нутгийн зүг буцсан тэр өдрийг хэн яахан мартах билээ.

Говь мэргэн вангийнхан намхан өрөлттэй, сум хүндтэй ч хуруундаа эрчтэй, Цэцэн ханыхан айраг, архитай нөхөрлөхөөс буцахгүй хэрнээ нүдний ур сайтай учраас сум гээж хоосон босох нь ховорхон. Унаж яваа эмээлтэй морио мөрийд тавиад дүүжин харвасан ч алдана гэж эмээхгүй, гар хуруундаа эхнэрээсээ ч илүү итгэдэг тоглоом наадамд одтой том гарын харваачид олонтой. Морь уралдаж, бөх барилдаагүй боловч Галшарын шагайн тойрмыг хол, ойроос зорьж ирсэн хүмүүс Хан Хэнтийн Тожил тэргүүнтэй, Дарьганга, Батноровын дархцуулын урласан мөнгөн эмээл хазаар, хэт хутга, аяга ташуур, алтаар жижүүдсэн ган сийлбэртэй дөрөө, Говь мэргэн вангийн ганган хэмээх Гочоогийн унасан жороо хулан, өмссөн зүүсэн, арван засгийн наадам дээр ч ховорхон үзэгддэг олны нүд сэтгэл баясгасан үнэтэй цэнтэй, бүхнийг шохоорхон сонирхох нь шагайн тойрмын бас нэг эрхэмсэг тансаг чимэг буюу…

Origo.mn - Их талын хүн чулууГовь мэргэн вангийн хошууны тэргүүн харваач Мөнхтогоо мэргэнд энэ удаа шагайн зурхай дээр байгаа хэдэн хясаанаас илүү “Энэ жил чамайг Галшарын шагайн тойрмын түрүүг аваад ирдэг юм бол би чамтай сууна” гэж хэлсэн Дэнсмаагийн үг нутгийн дээс алхсанаас хойш санаанаас нь салсангүй. Гэгээн өдөр гэрэл бариад эрсэн ч Дэнсмаа шиг хүүхнийг би Говь мэргэн вангийн хошуунаас олохгүй.

Гарт нь хийх ганц алтан бөгж аваад өгчих бэл бэнчингүй над мэтийн шалдан хархүүг Дэнсмаа шиг сайхан бүсгүйтэй суучихвал хүн амьтан юу гэх бол гэж бодтол сум тавих ээлж ирэв.

Манлай мэргэн амьсгалаа түгжин хашлагаа хясааны ёроолд, хар цагааны зааг дээр бага зэрэг ширгээсхийн зоогоод сумаа сулавтархан нясаллаа.

Хясаанууд бут үсэрч, сэтгэлийн үзүүрт сэрвэлзэн байсан Дэнсмаагийн нутаг, Адуунчулуутын хэцийг өндөлзүүлэн уухайн түрлэг долиглон одов. Балчирхан бага насанд маань Адуунчулуутын хэцээс энэ Галшарын уул тэртээ алсад тэнгэр, газрын савслаганд гурван хөх дөл адил сүүмэлзэн сүүмэлзэн харагддагсан.

Дэнсмаа өдийд наашаа харж байгаа болов уу. Шөнө энэ өндөр уулын орой дээр гал асаавал манай нутагт харагдах болов уу гэсэн хүүхдийн тэрхүү гэнэн бодол төрнө.

Оройхон, нар жаргахын алдад шагайн цуваа шувтарч, говь, хангайн хэдэн хошууны шагайчид оноо тэнцэн маргааш дүүжин харваж наадмын түрүүч тодруулахаар тохиролцов.

Үдэш, Цэцэн ханы хошууны ихэс дээдэс хөшиг, хөлтрөг алагласан нэгэн их өргөөнөө нууцаар чуулж энэ жилийн наадмын түрүүг хэрхэн яаж авах тухай зөвлөлдлөө. Дөрвөн давхар, одтой хивсэн олбог дээр суусан хижээл ноён гэрэл улаан чулуу жинстэй, тогосын гурван нүдтэй отог бүхий малгайгаа авч хойморын арслантай авдар дээр хүндэтгэлтэйеэ тавих зуураа:

- Энэ удаад бид түрүүлж эс чадвал Галшарын уулын шагайн тойромд дахин эргэж ирэх нүүргүй болно.

Тэр, Говь мэргэн Вангийн хошууны Мөнхтогоо хэмээх хөх хархүү сарны гэрэлд шагай харвасан ч сум гээхээргүй бэрх хүн гэдгийг та бүхэн сайн мэднэ.

Учир иймээс тэр хархүүг өргөөндөө урьж хоёулахнаа уулзмаар байна. Энэ довон дээр түүнээс өөр онгод нь цалиглаж, од нь гийсэн харваач алга. Иймд та нар түүнийг гадаа харуулдаж, харж байгаад морь харахаар гарч ирэхээр нь сэмхэн дуудаад “Манай ноён таныг өргөөндөө урьж байна гэж хэлээд наашаа дагуулаад аваад ир” гэж тушаал буулгалаа.

- Уриад , уриад наашаа орж ирэхгүй бол яах билээ, ноёнтоон!

- Тэр ирнээ. Хэдийвээр харь хошууны албат ч гэсэн ёс мэддэг л хүн юм бол ноён хүн урьж байхад орж ирэхгүй цааргалах учиргүй.

Гадаа үдшийн шаргал гэгээ тунарч тэнгэрийн хаяанаас түрүүчийн одод цэцэглэн гарч ирлээ. Алсад адуу тургилдан агь гангын үнэр сэрүү татуулан сэнгэнэнэ. Ихэс дээдсийн урилгаас их говийн манлай мэргэн Мөнхтогоо татгалзаж чадсангүй. Задгай орхисон энгэр заамаа бүрэн товчлоод харц хамжлага хүний ёсоор ноёны өргөөнөө доор бөхийн орж амар мэндийг эрэх агшинд ноёнтон түүнийг алга дэлгэн хоймортоо урьж хүндэтгэл үзүүлэх зуураа сая ам нээж:

- Олон жил нэг тойромд наадаж биесийг таних болсон хэдий ч өнөөдрийн өдрийг хүртэл тэгтлээ ойр дотно шадарлаж тантай нүүр учирч явсангүй. Тэгээд маргааш наадам, цэнгэл өндөрлөхөөс урьтаж таныг өргөөндөө урьж танилцах ялдамд идээ, шүүс барьж, их хүнтэй ёс гүйцэлдүүлье юү гэж мунхаглан бодсон юм хэмээн өгүүлээд Мөнхтогоод хултай айраг барилаа. Анх удаа ихэс дээдсийн өргөөний босго алхаж, ноён хүний гараас айраг хүртсэн залуу эр баахан тулгамдсан ч барьц алдаж өвдөг, хормой нь чичирсэнгүй.

- Танай Говь мэргэн вангийнхан хэзээнээсээ уургач, харваачаараа алдартайг халх даяараа мэднэ. Маргааш жин үдэд дүүжин харваж наадам өндөрлөнө. Учир мэдэх хүмүүсийн ярихыг сонсвол маргааш таныг тасархай ганцаараа түрүүлнэ гэх юм.

- Харваагүй сумны хаана яаж тусахыг хэн ч мэдэхгүй. Гар хуруутай төрсөн нь ганц би биш шүү дээ. Маргааш хэний хүүгийн магнайд од гийхийг бурхан ч урьдчилан хэлж чадахгүй биз ээ гэж өгүүлээд Мөнхтогоо аяганыхаа ирмэгийг ширтэсхийн айраг уулаа. Ноёнтон хар, хоргүй номхон нүдтэй эгэл боргилхон хархүүгийн нүүр өөд царайчлангуй харсанаа.

- Манай Цэцэн ханыхан та нарт гурвын гурван жил дараалан наадмаа алдвал цөөнгүй хүн “зодог тайлж” хашлаг сумаа энэ хойт уулын тахилга дээр залаад дахин эргэж ирэхээргүйгээр явах болов уу л гэж санаа зовох юм. Чи залуу хүн. Олон тойром чамайг хүлээж байгаа гэдгийг өөрөө сайн бодно биз дээ гэж ноёнтон дотор санаагаа шулуухан тулгалаа.

- Харанхуй шөнө ч зурхай алдахааргүй халхын энэ олон мэргэчүүл танайхан дунд байхад ноёнтон та ингэж сэтгэлээ чилээх нь юусан билээ гэвэл ноёнтон төв дөлгөөхөн өнгөтэй боловч зальтайхан хоолойгоор:

- Үгүй дээ, үгүй. Би хүнийг таньдаг юм. Үнэнийг л хэлж байна гэснээ айраг уу хэмээн өгүүллээ. Том гарын хултай айраг дундрахын алдад ёроолд нь нэг хатуу юм торхийн дугарах нь гарт мэдрэгдэв. Мөнхтогоо айрагнаас хэд том балгаад ширээн дээр тавих гэтэл ноёнтон хултай айраг барьсан гарыг нь өргөж “ахын хишиг дүүд тэр бүр олддоггүй” юм. Хуланд шавхруу үлдээлгүй ёроолыг нь гартал тогтоочихоорой гэж шахлаа. Учрыг үл ойлгосон залуу эр, энэ ноёнтон надад арай ч хор өгчихгүй байлгүй гэж бодсоноо аягыг нүүрэн дээрээ хөмрөн айргийг шавхаж балгатал нэгэн хүнд хатуу юм аманд нь ороод ирлээ. Манлай мэргэн мөнөөх бага-шаархан шагайн чинээ хатуу зүйлийг завжиндаа хийгээд ноён өөд харвал тэрбээр нүдээрээ талархангуй инээмсэглээд:

- Та бид хоёр сайхан танилцлаа. Үүнээс хойш ойр явбал манайхаар ирж айраг, цэгээ ууж байгаарай. Зуны шөнө богинохон, маргааш харваатай гэх нь, одоо яриа дуусч, хэрэг бүтэв. Эртхэн явж амар даа гэж сануулсан үг болохыг ухаарсан Мөнхтогоо:

- Өргөөндөө урьж идээ, шүүс барьж хишиг хүртээсэнд тань гялайлаа гэж доор бөхийн ноёнд ёс гүйцэтгээд хариу хүлээлгүй босов. Гадаа гарч хэд алхсанаа аманд буй нөгөө хатуу юмыг гарган харвал арван цэнгээс наашгүй жижигхэн алтан ембүү сарны гэрэлд алган дээр нь тоглон гялалзаж байх нь тэр. Хахуулийн хар сүүдэр толгой дээгүүр нь хүүшлэн, дээр сартай, дэргэд сүүдэртэй байвч газар дэлхийг гэнэт харанхуй бүрэнхий нөмрөх шиг санагдсан ч амьд явсан хүн гэдэг арван цэнгийн алтан ембүү алган дээрээ тавьж үздэг л юм байна гэсэн бяцхан омогшил төрж, баяр хөөрийн буцалмал халуун цус хамаг биеэр нь цовхцон эргэлдэв. Айл зэргэлдээ хошууны улсад аваа, өгөө байлгүй л яахав. Би гэдэг хүн Галшарын шагайн тойромд хоёр жил дараалан түрүүлж хол ойрынхныг бишгүй л нэг шуугиуллаа, одоо болоо юм биш үү гэж энэхэн мөчид бодох сацуу мөнөөх алтан ембүүгээ бүснийхээ үзүүрт алдаж осолдохооргүй зангидав. Тэр шөнө Мөнхтогоогийн нойр хулжин хол, ойрыг өнхчүүлэн бодож, эргэж хөрвөөсөөр үүр тэмдгэрэхийн алдад зүүрмэглэн, аньсага сормуус нийлүүлэв үү, үгүй юу Дарьгангын дархцуул инжаануудаар Дэнсмаад навчин хээтэй алтан ээмэг, бөгж цохиулж байна хэмээн зүүдэллээ.

Тэгээд буруу гараар орж ирсэн эд учраас бузар, нүгэл шингэсэн байж юуны магад гэхдээ аль эрт арваад жилийн тэртээ талийгаач болсон нутгийнхаа нэг өвгөн ламаар ариутгуулан сан тавиулж байна хэмээн зүүдлэв гэнэ. Маргааш нь жин үдэд товх харвах цаг боллоо. Ар, өврийн хэдэн хошуунд Цэцэн ханы дархан мэргэн гэж алдаршсан Лхасран залантай, Мөнхтогоо товх халз харвахаар хоёр талаас тохоон томилогдлоо. Мөнхтогоо, Лхасран тайж хоёр бие биенийхээ сум тавихыг амьсгалын зөрүүгүй мэднэ. Тэрбээр морь ээрэн дүнгэнэх шар хэдгэнийг ч болов нисч явахад нь алдалгүй харваж чадах тийм уран гоё нясалгаатай алдартай нэгэн билээ. Хэн нь эхэлж сум тавихыг шодохоор хөлийн цэц шоо хаялаа. Азын шооны зургаан нүд Мөнхтогоогийн талд ярсхийн буув. Тэр хоёрын хэн хэн нь алдаж харвах эрэмбэ үгүй шагаачид учраас хоорондоо тэнцэж хайнцдаггүй л юм бол нэг нэгээс илүү олон сум тавихгүй. Мөнхтогоо суудлаа засч, бие шигшин хад мэт хав дөрвөлжин өрөөд хашлагаа зоож, сумаа шившин дээр нь зөөлөн тавилаа.

Шагайн зурхай дээр тавьсан “таягт” хэмээх хятад мөнгөн төгрөг өвдөг дээрээ зоолттой буй зандан хашлагны аман дээр дүүрээд ирэхийн цагт Мөнхтогоо мэргэн “гай болоод оночих вий” гэж болгоомжлохдоо гараа сэмхэн татлаа. Тэнд хурсан чуулсан олон түмэн зурхай дээрх дугуй цагаан мөнгө, Мөнхтогоогийн өвдөг дээр зоосон хашлаг сумыг ээлжлэн амьсгал даран ширтэнэ. Манлай мэргэний тавьсан сум хэзээ хүмүүсийг уулга алдуулан шагайн зурхай дээр тасхийн бууж, хятад мөнгөн төгрөг хаашаа хангинан унаж уухайн түрлэг хэрхэн тэнгэрт хадахыг хүмүүс хүлээж ядсан тэр алтанхан хором тэсвэр тэвчээр барагдам урт байлаа. Арван цэнгийн алтан ембүү аманд өөрөө өнхрөөд ороод ирж байхад хэлээрээ түлхвэл тэнэг хэрэг болно. Энэ чинь хаана ч болдог, хэн нь ч хожиж хожигддог зүгээр л нэг шагайн наадам шүү дээ. Гэр малын эзэн болж, өрх толгойлон гэрлэх гэж байгаа нас биед хүрсэн эр хүн хэдий болтол ингэж гар хоосон ганзага сул явахав. Муу Дэнсмаа минь гэрээсээ холдож, олны дунд орж газар үзээгүй, бүсгүй богино жолоотой амьтан.

Ганц алтан бөгж гарт нь хийж нэг баярлуулъя л даа гэж бодох зуураа суудлаа дахин нэг засаад хараагаа нарийсган хашлагаа үл мэдэг өргөсхийн зоолоо. Тэр өдөр шагайн зурхай дээр тавьсан дүүжин дээр Мөнхтогоогийн онгод хийморь, онооны алтан од цацран гийж байлаа. Нүглийн салхин сэтгэлд сэвэлзэн байсан ч нүдээ аниад харвах энэхэн есхөн тохой газар манлай мэргэн Мөнхтогоод алдах сиймхий байсангүй. Хашлаг, дээр эрхий өндгөө чинэртэл хөвчилсөн хуруунуудаа амирлуулан Мөнхтогоо мэргэн сум тавьсан боловч энэ удаад хараахан оносонгүй, сул хаяж үзээгүй сум нь дүүжинг илээд өнгөрөв. Зурхайн аравч дээрээс цойлсон сум Говь мэргэн вангийнхны цохон дээр туссан мэт тэрхэн мөчид хүн бүхнийг балмагдуулав. Амьдралдаа анх удаа ийнхүү эгзэгтэй хоромд сум гээсэн алдаанаасаа цочсон Мөнхтогоо, хажуудаа зэрэгцэн суусан Лхасран заланг сум тавихыг хүлээлгүй яаран бостол түүний ард дархан мэргэний сум зурхай дээр тасхийн бууж хятад хар төгрөг хангинан унах сонсогдов. Шагайн тойрмоос буцаж ирснийхээ маргааш Мөнхтогоо мэргэн Цагаанчулуутын худаг дээр хонио усалж байсан Дэнсмаатай уулзаж цээжинд зангирсан алдаа, нүглээ нууж хаалгүй ярилаа.

- Цэцэн ханы ноёдууд надад хахууль цутгаад хүний үнэтэй, цайтай алт эрдэнийг авсандаа бантаад би яаж ч чадсангүй хожигдчихлоо. Шулуухан хэлэхэд би чамайг л бодсондоо Галшарын шагайн тойрмын түрүүг авъя ч гэж мэрийсэнгүй. Чи бид хоёр одоо энэ насандаа байтугай хойт насандаа идэх хөрөнгөтэй болсон гэж хэлээд бүснийхээ үзүүрт зангидсан арван цэнгийн алтан ембүүгээ гарган алган дээрээ дэнслэн үзүүлтэл Дэнсмаагийн номхон алаг нүд зүүний үзүүр адил жаварлан гялалзаж:

- Би чамайг ийм аминчхан арчаагүй хүн гэж даанч зүүдэлсэнгүй. Өндөр их өвгөд, дээдсээс цуутай энэ сайхан нутаг усныхаа нэр алдрыг алтаар бүү хэл амиараа ч солихгүй хүн гэж бодож явсан юмсан. Гэтэл чи...

Дэнсмаагийн амнаас ийм үг сонсоно чинээ зүүдэлсэнгүй явсан Мөнхтогоо хэлэх үгээ олж ядан тулгамдахдаа хайртай хүнээ аргадаж тайтгаруулах санаатай.

- Дэнсмаа минь чи одоо бүх юм болдгоороо болоод өнгөрсөн хойно намайг ингэтлээ зэмлээд яахав. Өдөр ямар ганц биш. Хойтон жилийн шагайн тойром ч гэж нэг том наадам намайг хүлээж байна.

- Чи одоо тийшээ очоод хэрэггүй биз дээ. Ямар нүүрээрээ тэр олон түмний өөдөөс харах юм бэ. Галшарын тойромд очлоо ч чи урьд жилүүдийнх шигээ азтай, одтой харваж чадахгүй биз гэж хэлээд Дэнсмаа хөнгөхөн санаа алдлаа.

- Би чамд харанхуй шөнө ч гэрэлтэм тийм шижир алтаар ээмэг бөгж хийлгэж өгнө.

- Хэрэггүй ээ, хэрэггүй. Би чам шиг тийм арилсан дотортой, цагаандаа гарсан хүн биш. Энэ өдрөөс хойш чи надтай битгий уулзаарай. Чи бид хоёрын зам нийлэхгүй юм байна гэж Дэнсмаа нулимсаа залгин хэлээд Мөнхтогоогийн гараас ховоогоо шүүрэн авсансан.

Цагаанчулуутын усан дээр Дэнсмаатай уулзсан тэр бүрхэг бүрэнхий өдрөөс хойш даруй дөчин жил улиран одож Мөнхтогоо мэргэн нэг л мэдэхэд их талын хүн чулуу адил өтөлж өвгөрөв. Залуудаа Цэцэн ханы ихэс, дээдсээс хээл, хахууль авч хайртай хүнээсээ хагацсан тэрбээр сэтгэлийн оёг өвчин туссан мэт нэгэн насаараа хань, ижил, үр хүүхдийн бараа харалгүй явсаар ийнхүү эр ганц биеэрээ орчлонг элээжээ. Санаснаар болдоггүй хорвоо ингэж Мөнхтогоог хар залуу насанд нь амьдаар нь оршуулан тохуурхав. Насны эцэст тэрбээр тарагны тав гурван ямаа, унах морь, хуцах нохой ч үгүй, архаг хууч өвчинд баригдсан зөнөг өвгөн болжээ. Халхын сайчуултай, шагайн зурхай дээр хясаа хуваалцаж явсны тэмдэг “Манлай мэргэн” цолоос өөр юм түүнд үлдсэнгүй. Үхье гэвч чөтгөр үл тоох, сэхье гэвч бурхан үл туслах тийм нэг хөөрхийлөлтэй өвгөн гэрийн мухар сахин гиюүрсээр хашлаг сум, шагайн тойром гэж юу байдгийг ор тас мартжээ.

Хоёр морьтой гарлаа даа
Хонгорын ширээгээр давлаа даа хэмээн

дуулан морин дэл дээр салхи татуулан давхиж цаг хэдийдсэн билээ. Хааяахан ертөнцийн явдал, өнгөрсөн одсон бүхнээ тарж бутарсан ухаандаа тасарсан эрх адил хэлхэн, өдөр хоногоор сульдан буй биеэ чагнан, унь ширтэн хэвтсэн манлай мэргэн нэгэн өдөр ор, дэрээ орхин босч идэр залуу насандаа санаж сарвайж явсан нэгэн цагийн амраг бүсгүй Дэнсмааг гэртээ яаралтай ирэхийг урин айлынхаа хүүхдээр дуудууллаа. Нэгэн нутаг усанд өдий олон жил хараа бараандаа аж төрж, амьдрахдаа мэнд ус мэдэхээс хэтрэхгүй явсан хүн яахаараа ийнхүү намайг гэнэт дуудуулдагсан билээ. Сүүлийн нэг, хоёр жилээс Мөнхтогоогийн царай зүс нэг л гундуухан харагдаад байдаг болчихсон байсан юм. Надтай уулзах их л чухал хэрэг гарч дээ хэмээн бодсоор Дэнсмаа эмгэн өвгөний гадаах шон дээр ирж мориноосоо буулаа. Залуудаа хаалгаар нь шагайгаагүй хэрнээ энэ олон жилийн дараа босгыг нь алхан орж ирсэн Дэнсмааг Мөнхтогоо залуу хархүү адил хөл, хөөр болон угтаж, “галуун хүзүүт” гэдэг усгүй хар архины бөглөө мулталлаа.

Өвгөн хоёр шаазан жүнзэнд архи хундагалах зуураа:

- Би чамайг хэзээ нэгэн өдөр ингээд нэг ороод ирэх ч болов уу гэж мөн ч олон жил хүлээсэн дээ. Чи ч хэзээний л хэвээрээ залуу хүн шиг морь унаад давхиж явдаг сүрхий хүүхэн юм аа.

- Таныг гэнэт ир гэж дуудуулахаар чинь яачихсан юм бол гэж сайн, муу юм зэрэг бодогдоод сандарч ирлээ.

Өвгөн туранхай шарлангуй царайдаа хүйтэн хөлсний ов товхон од гялалзуулан инээмсэглэж:

- Бие тэнхээрээд би гэдэг амьтан аль эрт гэрийн хүн болсон шүү дээ. Морин дээр гарах нь бүү хэл зарим өдөр орон дээр гарах ч түвэгтэй санагдах өдөр байх юм.

Дэнсмааг мөрөн дээрээ тохсон эрээн алчуураараа хөлсөө арчихад нь чихэндээ зүүсэн хоёр том алтан ээмгийг нь Мөнхтогоо хальтхан харж “Алт, мөнгөнд тиймч дургүй хүн биш л байж дээ. Би тэр гайтай алтан ембүүг тэр үед Дэнсмаад үзүүлээгүйсэн бол бид хоёр суух л байсан юм. Хохь нь дээ, хохь нь. Хар, муу санаагүй явсны маань шагнал нь тэр.

Өвгөн, эмгэнд хундагатай архи барьж:

- Өтөлснөөс үхсэн биш, хоёулаа ганц, хоёр жүнз юм тогтоочихно шүү. Манайд ганцхан удаа ирчихээд чи дургүйцэхгүй юм байгаа биз дээ гээд хөнтөрч орхив. Гадаа үхэр, тугалын зэлэн дээр тунарах явган зэрэглээ сөхөөстэй үүдээр босго даван орж ирэх нь үү гэмээр өвс, ногооны үзүүртэй орооцолдон тоглон долгилно. Өвгөн залуугийнхаа зангаар дээлийнхээ энгэр заамыг задгай орхин цээжээ ярж, толгойдоо хар хялгасан бүслүүртэй эсгий тоорцог хэлтгийдүүхэн тавьжээ.

- Дэнсмаа чи ч залуухнаараа толиотой байна.

Дэнсмаа бүсгүй хүний ааш, араншингаар нүд нь очтон сэргэж:

- Юуных нь толиотой байхав дээ. Таны нүдэнд л тэгж ануухан харагдсан юм байлгүй дээ. Нас ч талийлаа шүү дээ, Мөнхтогоо минь.

- Үстэй, зүстэй сайхан явсан хүн нас ахиж хөгширлөө ч сайхнаа ямар тавих биш дээ. Би ч чамайг хорин хэдэн наснаасаа хойш харсаар яваад үнэнд гүйцэгдэж энэ боллоо.

- Тантай суувал ч суучихъя гэж бодож явсан өдөр надад цөөнгүй л байсан юм шүү. Даанч нөгөө Галшарын тойрмын гайтай алтан ембүүнээс болоод хоёр биенээсээ хөндийрчихсөн юм. Хэн хэн маань тэнэг омголон ч байж дээ.

Өвгөний нүднээ хатуу архины хөх дөл сүүмэлзэн асч, унтран харагдана.

- Дэнсмаа чи сайн хүнтэй ханилж насны эцэст харамсахааргүй сайхан амьдарсаан. Өвгөн хойморын авдар дээрээс хөгц хөвд үнэртэй хадагт ороосон хашлаг сумаа авч задлах завсраа:

- Дэнсмаа минь чи, аан гэж байгаад анхааралтай сонс! Миний бие ханат гэрээ орхиж, хадан гэртээ очдог цаг маань ирлээ. Надад чамаас өөр үгээ хэлж үлдээх найдвартай хүн алга. Тэгээд л чамд хэвтэрт орж доройтохоосоо өмнө гэрээс захиасаа хэлье юү гэж дуудуулсан юм. Чи, нас бие, ажил амьдралд хүрсэн хүмүүжил сайтай олон сайхан хүүхэдтэй хүн. Чи бол хэзээ ч намайг хуурахгүй. Иймд чи намайг өнгөрсний хойно Галшарын шагайн тойрмын хойт дэнж дээр халхын үе үеийн их харваачдын дурсгалд зориулж миний нэрийн өмнөөс нэг сайхан эрдэнийн суварга бүтээлгээрэй гэж захих гэсэн юм. Ингэж өгүүлээд тэрбээр дэрэн доороосоо мөнөөх хэл амтай арван цэнгийн алтан ембүүгээ гарган баранзад хадаг дээр тавиад Дэнсмаад өргөн барилаа. Дөчин хэдэн жилийн тэртээ Цагаанчулуутын усан дээр анх барааг нь харсан тэр ембүүг энэ удаа Дэнсмаа эмгэн цааргалан цаашаа түлхэж чадсангүй, алга тосон тогтоолоо.

Халамцуу өвгөн нүднийхээ зовхинд гялалзах нулимсыг эмгэнээс нууж сэмхэн арчсанаа:

- Хүн болж төрсний маань хэрэг энэхүү сайхан нартай жаргалтай өдөр сэтгэлчлэн бүтэв. Авралын дээд догшид бурхад олон ч амьддаа би тэдний барааг олж харсангүй.

Дэр нэгтгэх хувь дутсан ч Дэнсмаа минь чи миний зүрхний шүтээн юм шүү гэж өгүүлээд өнчин хясаа өврөөсөө гаргаж Дэнсмаа өөд сарвайх сацуу:

- Үүнийг хаалганы босгон дээр тавиадах гэлээ. Тэгээд өвгөн намхан модон ороо ар нуруугаараа налан суугаад олон жил авдарны ёроолд мартагдан нар, салхины бараа харалгүй удсан зандан хашлагаа өвдөг дээрээ зоолоо. Үүдний босгон дээр тавьсан өнчин хясаа зэлний наахнуур туналзах явган зэргэлээнд уусч тэртээх хяр дээр хөндөлдөн зогсох ганц зээр адил, халамцуу өвгөний нүдэнд хачин сонин үзэгдэв.

Гарынх нь тамир барагдаж, хуруу нь сумаа даахгүй болсон биз гэж бодож суутал өвгөний тавьсан сум босгон дээр гялсхийн бууж, өнчин хясаа нисэн одох нь тэр ээ. Дэнсмаа эмгэн тэнгэрээс од шүүрсэн мэт олзуурхан дуу алдаж:

- Таны бие гайхалтай сайн байгаа юм байна. Ийм хүн үхлийн тухай бодож суудаг нь илүү ажил биш үү. Эр хүнийг хөгширлөө, бууг хуучирлаа гэж бодож болдоггүй юм гэсэн, үнэн бололтой хэмээн өгүүлээд аминдаа л айлгүйтэн хөхрөхөд Мөнхтогоо мэргэн нэг муухан жуумалзмар болсноо:

- Миний энэ гар хуруу, хүний юм шиг болжээ. Архины аагаар л ганц сум тавилаа гэв.

Эмгэн, өвгөний сумыг зөөж, тэр хоёр хэсэгхэн зуур үүд, хоймор хоёрын дунд шагай наадаж найр бяцхан хавтгайрах янзтай болов.

Эр бор харцага жигүүрхэндээ хүчтэй
Идэр залуу насандаа даанчиг ажраа нь үгүй явлаа

гэдэг дууны халамцуухан аялгуу Мөнхтогоо мэргэний цээжинд сэрчигнэн эгшиглэнэ.

- Өдий олон жил өнгөрөхөд та яагаад хань ижилтэй бололгүй хорвоог ганцаараа туулав даа гэж Дэнсмааг асуухад өвгөн хүндэрч цэлхэрсэн зовхио алгуурхан өргөж түүний нүдийг гаргац муутай бичиг, захидал үсэглэж ядан унших мэт удаан ширтсэнээ сая ам нээж:

- Нэг нутаг усанд, хажууд дэргэд чамайгаа байхад би яалаа гэж эхнэр авах юм бэ гэлээ.
Дэнсмаа эмгэнд хэлэх ч үг олдсонгүй. Хүүхэд шиг ийм томоогүй амьтантай юу ч ярихсан билээ. Яасан тоглоом тохуутай, ямар ч уярч хайлмаар гэнэхэн хорвоо вэ гэж сэтгэл нялхран нулимсаа арчиж суутал гэнэт манлай мэргэний тавьсан сум босгон дээр дахин тасхийн бууж тамирдангуй боловч сэргэлэн хоолойгоор өвгөн түрлэг өргөхөд уухайн дууны алтанхан шуранхуйд түүний ис утаанд дарагдсан жижигхэн бор гэр өндөлзөн, салхи үгүй бөгөөтөл оосроо дугтчин өрх нь дэрвэж байх шиг санагдав.

2007.06.01 Улаанбаатар хот Өдрийн Сонин2007 оны 06 сарын 06

Sunday 16 December 2007

Ном дэлсэж болдог эд

Гадаадад байгаа монголчууд монгол номоо хүнд зээлдүүлж болохгүй гэдгийг аминчлан захих байна. Манай хүүгийн танил зээлж уншсан номоо жилийн дараа буцааж өгчээ. Эргүүлж өгсөнд нь талархаад ханашгүй. Баярлалаа. Гэрт нь хойноос нь очиж, мянга түм нэхүүлэлгүй өөрөө ухамсраараа эргүүлээд өгчихөж байгаа нь бүр овоо шүү дээ.
2001 оны шилдэг номын уралдааныг "Алтан тариа", "Авто тээвэр-5", "Мобиком", "Моносфарм" компаниуд хандивлан "Адмон" Хэвлэлийн газарт хэвлэж, дорх номыг шалгаруулсан билээ.
Д.Батбаяр "Мемонто-г бүтээхүй",
Б.Баабар, Б.Цэнддоо, Ц.Амаржаргал "Зугаатай танин мэдэхүй"
Х.Хурметбек "Үл бичигдмэлүүд"
Д.Оюунчимэг "Гэсгээгдэгсэд"
Ч.Энхээ "Од харвах намар"
Д.Уриахай "Зүүд ба улаан нулимс"
Л.Дашням "Цөллөг"
Н.Бадамжав "Дайсику"
Э.Отгонжаргал "Ямар нэг, 837"
У.Шигүүргэ "Өнө үлгэх салхи буюу ахуйгаас сулрахуй"
Эдгээрээс надад сүүлийн хоёроос бусад нь бий. Хүмүүс авч уншдаг. Унших тоолонд бага зэрэг хуучирдаг. Гэтэл Н.Бадамжавын "Дайсику" ном арай дэндүү навсайж салмайгаад эргэж ирлээ. Олон зууны өмнө зурагдсан сонгодог зургийн бүтээл хагарч халцраад өнгө будаг нь анхандаа ямар байсныг хэлэхэд хэцүү болчихсон байдаг даа. Яг л тийм. Хэвлэгдээд 10 жил ч болоогүй ном ингэж царай алдах гэж. Яаж уншихаар ном ийм болдог байна. Зориудаар үнгэж нухаад хаячихсан шиг. Уйлах хэцүү, хий л хүүдээ уурлаж мэдрэлийн хэдэн эд эсээ үхүүлэв шив.
Манай зарим хэвлэлийн газрын номын наалт нуруу муу байдгаас ганц удаа уншихад хуудаснууд нь салчихдаг ном байдаг. Миний нэг найз Д.Пүрэвдорж гуайн "Улаан гэрийн хоригдол" номыг ингээд салчихлаа гээд, намайг ерөөсөө наалт муутай юм билээ зүгээрээ гэсээр байтал наалгаад буцааж байсан. Гадаад номыг гадны хүнтэй солилцож, өгөлцөж авалцаж байсан. Хойноос нь нэхүүлэхгүй, мартуулж далихгүй, олон сар жилээр дарахгүй, цэвэр сайхан эдлээд сэтгэлд сэв хийгүй буцаана.
Хүн яаж ч удаан уншсан сараас илүү нэг номыг төрөлх хэлнээ уншина гэж баймааргүй. Уншаад шууд буцаадаг хүн ер нь өдрийн од шиг цөөхөн. Манайхан ном нь эзэнд нь өөрт хэрэг болоод эргүүлж өгөөч гэж гуйвал "өгөхийн хооронд сүртэй гэдэг нь" гэж ширэв татна. Эзнээс асуулгүй цааш дамжуулсан байх бөгөөд хэнэггүй "хэн авлаа даа санадаггүй" гэж тавлана. Зарим нь улаан цайм "алга болчихсон" гээд юу ч болоогүй юм шиг инээмсэглэнэ. Номоо итгээд зээлдүүлсэн хүнийг "өөдгүй, номондоо харам" гэж ирээд ар хударгаар нь жигтэйхэн муулна. Айлаас ховор нандин сайн номы нь сэм авчихаад "номын хулгай, хулгай биш" гэдэг биз дээ гээд бүр бахархах янзтай таахалзана.
Гадаадад байдаг бид онгоцны 20 кг ачаандаа баригдаад ах дүү анд нөхдийн бэлэглэсэн архи дарс, боов еэвэн, чихэр жимсыг илүү ачаа дарна гэж орхиж байж л оронд нь ганц хоёр ном чирдэг биз дээ. Номонд зарцуулдаг мөнгөө нутгаасаа элдэв юм хямды нь бодоод зөөж болноо доо. Хүн сэтгэл гаргаж, цаг зарцуулж номын дэлгүүр хэсэж, онгоцны ачаанд багтаах гэж өчнөөн юмаа орхиод авчирдаг, тэр хүндээ эрхэм номыг битгий дэлсэж, зээлж, зээлсэн бол өгөхгүй удааж, өгөхдөө өнгө үзэмжгүй хог новш шиг болгож байгаач ээ. Монголд ямар бол ямар ном байна. Зохиолчдоо дэмжээд ганц нэг номноос нь худалдаж авч баймаар юм. Оюуны хөдөлмөр бас хүнд, эрхэм хөдөлмөр шүү. Хүндэлж сурмаар. Хүний номыг өөрийн юм шиг сэтгэл гарган нямбай уншаад буцаадаг болж зуршмаар.

Saturday 15 December 2007

Сонин тоо баримт

Америкийн ерөнхийлөгчид А.Линкольн, Ж.Кеннеди нар хоёул хуульч мэргэжилтэй, хоёулынх халааг авсан ерөнхийлөгч зуун жилийн зайтай (1808, 1908) мэндэлсэн Жонсон нар байв.

Хоёул бичгийн чадвар сайтай байсан ба Линкольны бичлэгүүд сонгодог сайн бүтээлд тооцогддог ба Кеннеди утга зохиолын дээд шагнал Пулитцерын шагнал хүртэж байжээ.

А.Линкольн 1860 онд ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон, түүний нарийн бичгийн даргын овог Кеннеди, харин нууц амраг нь Монрое Марилэнд гэдэг байв.

Ж.Кенниди 1960 онд ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон, түүний нарийн бичгийн даргын овог Линкольн, нууц амраг нь Марилэн Монрое гэдэг байв.

Хоёул улс төрийн аллагын золиос болж Баасан гаригт, толгойдоо буудуулж алагдсан. Линкольны алуурч Жон Буц 1839 онд Кеннидийн алуурч Ли Освалд 1939 онд төржээ. Линкольн театрт алагдсан ба алуурч нь номын складад баригдсан бол Кеннидийн алуурч номын склад дээрээс буудаад театрт баригджээ.

Wednesday 12 December 2007

Хэлгүй хүний тэмдэглэл

Ном сонинд Япон орны тухай бичих нь элбэг. Өглөө эхэлсэн барилгыг орой нь дуусгачихдаг, мөч тутамд шинэ нээлт гардаг ч гэх шиг элдэв дэвэргэн мэдээ, философийн гүн гүнзгий утга санаа агуулсан цайны ёслол, икэбана хэмээх цэцгийн баглаа бүтээх урлаг, эрэгтэйчүүдэд оюун ухаан сэтгэл санаа биеийн дээд таашаал өгөх нарийн урлагыг төгс эзэмшсэн гэйша, зөвхөн эрэгтэйчүүд жүжиглэдэг ч эмэгтэй хүний дотоод ертөнц, сэтгэл зүй зан араншинг нарийн гаргаж чаддаг театр “Но”, хатуу дэг жаягтай самурай, эхээс төрсөн биеийг урлагийн бүтээлд харамгүй зориулж өнгө будаг хосолсон шивээс биеэрээ дүүрэн хийлгэдэг аймшигт якуза, цаг хугацаа орон зайн хатуу хязгаар дунд хязгааргүй жинтэй эрчүүд тэмцэлдэх “сүмо” хэмээх сонин бөх гээд хэн хүний сониуч занг эрхгүй татах зүйлийг бишгүй уншиж сонссон.
Японы “Нийгэм судлалын төвийн” захирал эрхэмсэг ноён Накагава Митоширо 1995 оны намрын эхэн сард ээж аав хоёрыг Япон улсад долоо хоног зочлохыг урьлаа. Япон хэд хэд явчихсан ээж маань намайг юм үзээд ирэг гэж бодсон уу, “бие барагтай байна, чи миний оронд яваад ир” гэх нь тэр. Ингэж Дорнын соёлын нэг том төвтэй танилцах завшаан надад тохиосон юм.
Миний ээж аав хоёул япон хэл сайн мэддэг настангууд. Япон хэл огт мэдэхгүй надад, чих бага зэрэг хатуу өндөр настай аав маань намайг хажууд нь явааг санасан, миний асуусан зүйлийг сонссон үедээ л орчуулагч болж байлаа. Ингээд хэлгүй хүний дүрд тоглосон долоо хоногийн аялалаас толилуулья.
Аль ч орны нүүр царай онгоцны буудлаасаа эхэлдэг. Токио хотын Нарита онгоцны буудал зуугаад терминалтай, уран барилга, өндөр технологийн шидийг гайхуулсан гоёмсог буудал. Онгоцны буудлын шалган өнгөрүүлэх цэг олон тул очер дугааргүй юм даа гэж бодож амжаагүй байтал нэг хоёр цэгт уртаас урт дугаар агшин зуур үүсэв. Учрыг лавлавал гадаадынхан тусдаа шалгуулдаг аж. Гадныхныг хэт дээдэлдэг манайх шиг орон ховор, харин ч улсын хилээ, зах зээлээ хамгаалдаг аж. Гадны бүх юманд болгоомжлон ханддаг нь соёлт ертөнцийн хэм хэмжээ бололтой.
Бидний хаана яаж очих тухай захиандаа бичсэн болохоор хүн тосч авсангүй. Автобусанд суугаад зочид буудал орохоор явлаа. Автобусны зогсоол бүрд үйлчлэгч зорчигчдын ачааг автобус доорх чингэлэгт хийн, орж ирэн мэндчилгээний ямар нэг үг хэлж бөхөлзөж бөхөлзөж гарна. Шинээр хүн суугаагүй зогсоолд ч ялгаагүй. Аргагүй л “үйлчлүүлэгч- хаан” хэмээх зах зээлийн хууль үйлчилдэг орон юм.
Билет шалгагч хааяа нэг явна. Мөнгөгүйдээ билет аваагүй юү? Авахаа мартаж орхисон уу? хижээл насны билетгүй зорчигч тасалбар шалгагчтай таарлаа. Робот шиг гэсэн чинь, хүн шиг л улс аж. Тасалбар шалгагч инээмсэглэн бөхөлзөж: “Уучлаарай, би танд нэг эвгүй зүйл хэлэх нь, та дараагийн зогсоол дээр бууна уу” гэсэн гэж аавыг орчуулахад, би нүд дүрлийлгэн гайхсанд, “зориудаар ширүүн дориун болох гэж ихэд чармайхгүй бол япон хэл угаасаа ийм зөөлөн илэрхийлэлтэй хэл” гэж тайлбарлав
Би автобусны жолоочийн яг арын суудалд явлаа. Ийш тийш салбарлан зөрж, дээгүүр доогуур давхарлан огтолцсон авто замын гайхалтай сүлжээтэй юм. Зарим зам төлбөртэй юм байна. Замын байцаагч байрлах бяцхан конторын дэргэд түр саатан өнгөрөхөд байцаагчийн царай байтугай гар нь харагдахгүй агаад хуруу хумс төдий л гялалзах агаад жолооч төлбөрөө өгөөд “хумсанд” тонголзож талархан цааш жолоо мушгин одно. Зам их бага хэмжээгээр төлбөртэй байх нь зүйтэй юм. Энд машины эд ангид халтай, өм цөм нурсан, ан цавтай зам огт харагдсангүй.
Маргааш өглөө нь ноён Накагава гуайн илгээсэн машин ирж, бид түүнтэй уулзахаар явлаа. Конторынх нь үүдэнд япон заншлаар гутлаа тайлаад орохдоо оросын нийтлэгч В.Овчинниковын “Сакура ба Царс” номд, “өдөр бүр хэдэн мянган хүн хөлхдөг сүмд цасан цагаан оймстой ороод гарахад ул нь харладаггүй” гэж бичсэн нь санаанд орж, цагаан оймстой ирж газар дээр нь туршдаг байж гэх шиг бяцхан харамсаад өнгөрөв.
Ноён Накагава, профессор Ома нар аавтай бэлэг дурсгал солилцон энэ тэрийг хуучлан сууна. Аав тэдэнд манай эх орны байгалын сайхныг дүрсэлсэн уран зураг бэлэглэсэн юм
. Энэ зуур даргынхаа үүрэг даалгаврыг тэмдэглэхээр Накагава саны нарийн бичиг бололтой залуухан япон бүсгүй орж ирэв. Зогсоо байх нь зөөлөн буйдан дээр завилан суух өвгөдөөс өндөр болж сэтгэлийн тав тух нь алдагдсан уу, тэдний өндөр нас сүүдрийг хүндэлсэн үү, албан тушаалын эрэмбэ сахисан уу, аль болохыг ойлгосонгүй. Ямар ч байсан газарт сөхрөн сууж, нарийн бичгийн гол ажлын нэг тэмдэглэл хөтлөөд, бөхөлзөж тонголзоод л гарсан.
“Царайг төв байлган, хүндэтгэлийн эрэмбээс шалтгаалж босоо тэнхлэгт 10, 30, 45 орчим хэм үүсгэн тонгойж, хэдэн хормын дараа эргэн цэх болно" гэж ирээд Япон явахаас өмнө ээж маань, тэд хэрхэн бие биеэ мэхийн хүндэлдэг тухай надад уул нь нэлээн заасан гэж байгаа. "Хэр удаан, хэр доош бөхийх нь хэнд, ямар үед хүндэтгэл үзүүлж буйгаас хамаардаг” гэнэ. Харин газар нам унаж, сөхрөн суудаг тухай өмнө нь сонсоогүй болоод нэлээд цочирдов.
Накагава сан, профессор Ома нар аав бид хоёрыг Токио хотын түүх дурсгалын газар үзэх тойрон аялалд урьж, “Тагтаа автобус”-аар бидэнтэй хамт үнэт таван цагаа зарцуулан аялсан билээ. 500 жилийн түүхтэй Японы эзэн хааны амьдардаг ордонг харав. Дотогш орох боломжгүй тул, энд ирсэн хүмүүс дээд төрөлт эзэн хаан хэрхэн амьдардаг тухай өөр өөрийнхөөрөө төсөөлдөг бололтой. Токиод бетондоогүй шороон газар бараг харагдахгүй атал ордны орчинд зориуд түүхэн дурсгал болгон үлдээсэн гэлтэй багавтар хайрган талбай байна. Мөн нарс мод тарьсан, нялх ногоон зүлэгтэй ордны орчмын талбайд энгийн япончууд амсхийн суух нь сууж, гутлаа тайлан хөл нүцгэн зугаалах нь зугаална. Байгалтай харьцаж таашаал авч байх шиг.
Энд байгалийн бус хиймэл хөрс ч бас байдаг аж. Тус улсын томоохон усан боомтын нэг Токиогийн хойг хог хаягдлыг тэгшилж барьж байгуулсан “төрмөл" бус хиймэл гэнэ. 350 метр өндөр зурагтийн цамхаг дээр гарч хотыг ерөнхийд нь харж, доор нь байрладаг лааны тосон дүрсийн музейг үзэв. Эндээс Солонго гүүр, Парламентын ордон, хотын төв гудамж Гинза, Асахара Шиокогийн хоригдож байсан шорон зэргийг харвай.
“Тагтаа автобус” гэгдэх жижиг шар микроавтобусын аяны хөтөч охин миний анхаарлыг ихэд татлаа. Яг монгол охин шиг дугуй бор царайтай, нүдэнд дулаахан тэр гоолиг бүсгүй түүх соёлын дурсгалт газруудыг тайлбарлан явахдаа “эмэгтэй хүний сонгодог япон хэлээр ярьж байсан байх. Хэл мэдэхгүй би хүртэл эндээс л Японд эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс ялгаатай ярьдаг юм болов уу гэсэн таамаглалд анх хүрсэн билээ. Сонсоод юү ярьж буйг нь ойлгож байгаа улс түүний ярианы утгыг сонирхож байснаас, түүний хэл ярианы хөгжим шиг аялгуу, нүүрний баясал, гарын зангаа, биеийн хөдөлгөөн зэргийг төдийлөн анзаараагүй нь ойлгомжтой. Хэлгүй боловч дүлий биш би бээр түүний ярианы утгыг үл ойлгон, зөвхөн уянгалаг аялгууд баясаж явлаа.
Олон гадаад хэл мэдэхгүй ч аль хэлнээ хүүрнэж буйг сонсоод таамаглан ялгана. Гэтэл мэдэх мэдэхгүй аль ч хэлнээ эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн ярианы өнгө аялгуу ийм ялгаатай байхыг урьд өмнө ажигласан минь үгүй. Хэл мэдэхгүй хүнд хүртэл ажиглагдам япон эр эм улсын ярианы энэ онцлогыг ааваас лавлавал хариулж байнаа. “Япон эмэгтэйчүүд үгийг төгсгөлийг сунжруулан дуудаж, хүндэтгэлийн үг хэллэг түлхүү хэрэглэдэг. Бичиг захидал дээр хүртэл эмэгтэй хүн бичсэн болох нь ялгагдахаар шүү. Гэхдээ ярианы хэлэнд ялгаа нь илүү тод илэрдэг” гэлээ. Япон бүсгүйчүүл ийнхүү үг яриаг хүртэл хөгжим шиг болгодог увьдастай улс аж.
Аяны хөтлөгчид янз бүр байх юм даа. Бид хоёр нутаг буцахдаа Бээжинд хоёр өнжихөөр онгоцны нислэг таарсан тул нэг өдрийг
автобусын аялал хийж "Цагаан хэрэм" үзэж өнгөрөөв. Аяны хөтлөгч хятад бүсгүй “Их цагаан хэрэм” бариулахад хүргэсэн умрын нөгөө зэрлэгүүдийн үр сад автобусанд явсан болохоор тэгсэн үү, ерөөс зан байдал тийм хүн байв уу? Цэргүүдээ жагсаалын сургууль хийлгэж байгаа салаан дарга шиг хөмсөг зангидан хэдэн үг тас няс буулгаад голдуу дуугүй явж байлаа. Нүүрэндээ инээмсэглэл тодруулан таван цагийн турш уянгалаг хоолойгоор зогсоо зайгүй ярьж явсан япон охиноо эрхгүй үгүйлсэн дээ.
Япон эрчүүд гэр бүлээ тэжээж чадахуйц цалин авдаг тул эхнэрүүд нь голдуу гэртээ сууж, эр нөхөр үр хүүхдүүддээ
өөрийгөө зориулдаг ажээ. “Тагтаа автобус”-ны хөтөч охин нөхөрт гарахаараа бас гэртээ суух болов уу? Эндхийн эмэгтэйчүүд хөгшин залуугүй будсан атлаа будаггүй мэт, оо энгэсэгийн донжийг тааруулан урнаар будаж, үс зүсээ маш сайхан янзалж явах юм. Орчин үеийн цаг хугацаатай уралдсан түргэн хэмнэлтэй, энэ үед эмэгтэй хүний байгалаас заяагдсан уян зөөлөн зан аалийг сонгодог, тэнгэрлэг байдлаар хадгалан үлдсэн япон эмэгтэйчүүд бас нэг гайхамшиг бус уу.
Япон хуанли, кино, зар сурталчилгаанд гардаг азийн гоо сайхны оргил болсон охид нь тусгай орд харшид суугаад олны дунд гудамжаар явдаггүй шиг сэтгэгдэл төрүүлнэ. Манай хотын гудамжаар гунхах энгийн охид, японы гудамжинд таарсан олон охидоос илүү цэвэрхэн, будаг шунх, хувцас гоёлын донжыг тааруулбал бүр гараад өгмөөр санагдсан шүү. Үнэнийг хэлэхэд монгол охид илүү нуруулаг, царайлаг юмаа.
Энд хэдхэн хоноход япон эмэгтэйчүүд дорд үзэгддэг юмуу даа гэсэн сэтгэгдэл төрлөө. Япон эх хүүхдээ нуруундаа үүрээд, гартаа ууттай зүйл бариад зүтгэж байхад, нөхөр нь хажууд нь гар сул эсвэл нуруу үүрэн алхах нь нэн гайхалтай. Ширээнд эмэгтэйчүүд эрчүүддээ янжуурын галыг асааж өгч ч байх шиг, архи дарс эмэгтэй хүн хундаглах ч бүр хэвийн үзэгдэл. Үүд хаалга онгойход эрчүүд эхэлж ороод, эмэгтэйчүүд араас нь даруухан дагалдах жишээтэй.
Эрт цагт эрчүүд нь аян дайнд голдуу яваад эзгүй байхад, монгол эмэгтэйчүүд аж ахуйгаа хөтөлдөг, түүнчлэн нүүдэл суудал хийхэд эр эм хоёул зэрэг хөдөлж байж амждаг зэргээс улбаалан нүүдэлчин удамтай монгол эмэгтэйчүүд хэзээнээсээ эдийн засгийн хувьд хараат бус шахам, эрх тэгш байсан гэхэд болно. Монгол эрчүүд эр хүнтэй эн чацуу хэмжээнд
бүсгүйчүүдээ “ажиллуулж элдэж зардаг” ч, оросын нөлөөнд далаад жил байхдаа нэлээд европжсон гэсэндээ “джентельмен” зан гарган хаалга үүдээр урдуураа оруулан, архи дарс эхлэн хундаглаж, тамхи асааж өгөх зэргээр аягладаг. Улаанбаатар хотын гудамжаар яваа залуу хосын эрэгтэй нь голдуу хүүхдээ тэвэрч явдаг.
Монголд “сайн хүн явснаа, муу хүн идснээ” гэдэг үг бий. Би идсэн ууснаа дурсахгүй байхын аргагүй. Тэгээд ч хэлтэй улсууд хэлэлцэж байхад, хэлгүй би хоол эргүүлж байсан болохоор, цайллага дайллага миний хувьд бас чухал зүйл байв.
Япон хэв шинжийн
намхан явган ширээтэй ресторанд аятайхан сууж, боловсон царайлах нэн хэцүү. Эрэгтэйчүүд завилан, эмэгтэйчүүд сөхөрч голдуу суух юм. Иогийн дасгал хийж буй мэт хоёр шилбэн дээрээ биеийн жинг төвлөрүүлэн, нуруугаа цэхлэн, нүүрэндээ ялдам инээмсэглэл тодруулан олон цагаар суух нь махлагдуу над мэтийн хүмүүст тун амаргүй даваа. Аавын оюутан ахуйн найз Сүзүки сан гэргийн хамт, бас хамт сурч байсан гэсэн нэр нь санаанд үлдээгүй уран зураг сонирхогч найз нар нь япон хэв шинжийн далайн амттаны ресторанд урьлаа. Элдэв чамин хүнсэнд төдийлөн дурладаггүй, жинхэнэ монгол ходоодтой би бээр аавын нэр нүүрийг бодоод, далайн хорхой шавьж, загас зэрэг далайн хүнсийг баатарлагаар цааш харуулан намхан ширээний ард тэвчээр гарган сууж байв. Гэтэл хэлбэрийг нь алдагдуулалгүй, сайхан улбар шар болтол шарсан загасны “араг яс” дээр нь залсан, нэгэн болгосон томоохон загас авчраад өмнө барьж байна. Энэ л их сайхан эд гэж байгаа бололтой. Өөрсдөө тэр яснаасаа амтархан идэж үзүүлээд ид гээд болдоггүй. “За энэ ч ёстой бардаггүй даваа” гэсэн байдал миний царайд илрэв бололтой. “Ээж чинь дан түүхий загасаар хийдэг “сүши” гэдэг хоолыг хүртэл идэж байсан. Үгүй, чи ядаж амсаач” гээд аав шивэгнэж гарав. Манай зарим монголчууд тарвагны боодогт их шимтдэг, экзотик юм гээд гадаадынханд амсуулах гээд дайраад байдаг. Их өвөрмөц хачин ч гэх үү амттай эд. Жишээ нь би тарвага идэж чаддаггүй. Францууд хөгцтэй бяслаганд их дуртай юм билээ. Манай хөдөөний малчдад идээний дээжээ гээд өгвөл дургүйцэж болзошгүй. Соёлын цочрол гэдэг билүү. Өөрийн дуртай зүйлээрээ энэ мэтчилэн өөр соёлын гадаад хүныг дайлдаг, идүүлэх гээд шахаад байдаг тухай өөрийн эрхгүй санаанд орж билээ. Загас гэснээс, шашнаас улбаатай гэхүү, дээр үед урт наст амьтны амийг таслахгүй гээд монголчууд хүнсэндээ загас огт хэрэглэдэггүй байсан үе бий.
Биднийг тэнд хэд хонох хугацаанд жолооч эсэхийг мэдэхгүй нэг эр жолоо мушгиж байлаа. Ямар албан тушаалтай юү хийдгийг мэдээгүй өнгөрсөн. Хөнгөн шалмаг, дунд хирийн насны тэр хүн бидний зургийг голдуу дарж өгнө. Нэг удаа түүнийг зурганд оруулах санаатай би зураг дартал, тэрээр тахимаараа хөлөө нугалж бусдаасаа толгой намхан болдог байна . Манай гурван өвгөний нас сүүдрээс сүрдэн хүндэтгэл үзүүлсэн үү? Япончууд буддын шашны бурхан дүрслэх тигийг ингэж алхам тутамдаа баримталдаг улсууд уу? Мөхөс би ухаарсангүй. “Бурхан багш Буддаг 120 хуруу өндөртэй, түүний гарын хоёр шавийг тэдэн хуруу өндөртэй зурж болно” гээд мань мэтийн энгийн улс дүрслэгдэнэ гэвэл жижгэрсээр хумхийн тоос шиг бараг харагдаж үзэгдэхээргүй нарийн тиг байдаг даа.
Ерийн өндөр ширээ сандалтай ресторанд хоолны захиалга авахаар орж ирсэн зөөгч залуу, мөн л нарийн бичиг охин шиг сөгдөж суугаад захиалга авч байсан. Хүн гэж муухай шүү, хүний бөхөлзөхөд амархан дасч байнаа. Эрхэм зочдын тусгай өрөөнд байгаад тэгэж байгаа юм болов уу гэсэн шиг хальт бодоод, гайхаж цочихоо больчихсон сууж байж билээ. Ямар ч гэсэн япон хүн нийгэм дэх өөрийн байр сууриа сайн мэддэг бололтой.
Акио Морита “Японд үйлдвэрлэв” номд “Японы нийгмийг нэгэн том хэнгэрэг гэвэл хүн бүр өөрт ногдсон тэр жижиг хэсгийг зохих ёсоор сайн дэлддэг” гэсэн санаа байдаг. Япон хүн ямар нэг ажил мэргэжилд ул суурьтай суралцан, бүх насаараа сурсан мэдсэнээ гүнзгийрүүлэн сайн эзэмших бөгөөд түүндээ хосгүй болохыг эрмэлздэг нь япон хэв шинжийн сэтгэлгээ. Мэргэжлээ эцэг нь хүүдээ өвлүүлнэ. Хүү нь гэр бүлийн уламжлалт бизнесийг шинэ шатанд улам боловсронгүй болгохыг чармайна. Хүн ер нь чаддаг юмаа л сайн хийх ёстой юм байна. Хадгалах, хэмнэх, хичээх, бүтээх гэсэн уриа нь Японы хөгжлийн тулгуур хүчин зүйл нь гэнэ. Хүмүүсийн харилцаа,ажилсаг чанар, ажлын зохион байгуулалт, соёл гээд япончуудаас суралцах зүйл их.

Monday 10 December 2007

Цамын өмсгөл

“Болор толь”-д өгүүлрүүн: “Урьд нэгэн цагт Лхалүнбалдорж гэгч лам Ярбын хадны хонгилд бясалгал хийж байтал нэг шөнө Лхамо өөрийн биеэр залран ирж, “чи эдүгээ Ландарм хааныг хөнөө! Айх хэрэгггүй, цаг үед нь би туслана” гэж айлтгаад үзэгдэхгүй болжээ. Олон жилээр даяанчлан улс оронд юу болсныг, Ландарм шашныг сүйтгэснийг мэдээгүй лам ихэд гайхаж хоноод, маргааш нь хүмүүсээс асуусанд “тэр үнэн, тийм болсон” гэж тоочин мэдүүлжээ.

Лхалүнбалдорж нэгэн цагаан морийг хар будгаар будаж зүсмий нь өөрчлөөд, цагаан дотортой хар цув малгай өмсөн, нүүрээ хараар будаж, ханцуй дотроо нум сумаа нууцаар агсан Лхас хотноо ирэв гэнэ. Түүнийг ирэх мөчид Ландарм хаан ордны гадна пайлуур чулууны бичиг үзэн зогсож байв. Лам түүний дэргэд ирж мориноосоо буугаад, хаанд мөргөх дүр эсгэн тонгойхдоо нумаа хөвчлөв. Хоёр дахь удаа мөргөн дээш өндийхдөө нум сумаа дээш татан тавихад хааны гол зүрхийг оносонд хаан үхэтхийн унав.

Лам Увай мөрнийг туулж гатлахад, морь цагаан төрхөндөө орж, хувцас малгай сэлтээ урвуулан өмссөн лам замд таарсан хэн хүнд “Би огторгуйн элч Тидхэр мөн” гэж явжээ. Түүнийг мөшгөн хөөсөн хааныхан ийнхүү түүнийг ололгүй төөрөлдөн хоосон буцжээ. Төвдөд IX-X зуунд бон шашинтан Ландарм хааны олон жилийн турш баримталсан бурхны шашныг устгах тууштай бодлогын дүнд шашин мөхлийн ирмэгт тулаад байв. Ландарм хааныг 842 онд даяанч лам Лхалүнбалдорж гэгч ханцуйдаа нум сумаа нуун бүжиглэсээр хаанд ойртон очиж ийнхүү хөнөөсөн гэдэг домог бий. Ийм гурвалжин хэлхгэр ханцуйтай хувцас хожим нь цамын хувцас болж, одоог хүртэл хадгалагдан иржээ.

Гурвалжин хэлхгэр ханцуйтай хувцас хийгээд, бадам хээтэй цээживч-додьиг, догшдын сүрлэг тэргүүнтэй хормогч-матьиг, амирлангй дүрт бурхдын дүрсэн чимэгтэй бүс, үрүүжин хэмээх ясан зүүлт, гутал сэлтээс цамын хувцас бүтнэ.

"Үрүүжин" нь ясан чимэг гэсэн утгатай. Үрүүжин-чимэг нь алаг, ясан гэж хоёр янз байна. Алаг үрүүжин цамчны бүсний хавьд байх бөгөөд шар, хөх, улаан, цагаан өнгийн задгай утсан манжлагатай. Ясан үрүүжинг Энэтхэгт зааны ясаар, Монголд тэмээний чанасан ясаар сийлдэг ба цамчны элгэн дээрх алт (мөнгөн) толиноос тал бүр тийш салбарласан, хөшиг мэт сүлжилдэн бүх биеийг ороосон маш гоёмсог торон нөмрөг үүсгэнэ. Ясан үрүүжиний эрх бүр гурван хигээстэй хүрд бүхий уран сийлбэртэй. Хамар угалз үүсгэх зүүлтийн хэсгээс тус бүр гурван хонх зүүлттэй агаад нийтдээ ойролцоогоор 12-16 хонх ордог. Дүрийн эрэмбэ зэрэглэлээс шалтгаалан ясан зүүлт нь илүү шигүү тансаг байдаг болой.

Бүс. Хормогчийг бүсэлсэн бүс нэлээд өргөн, бүсэн дээр амирлангүй дүрт бурхдын багавтар хэмжээний хөөмөл хөрөг дүр, алтан цутгамал хорол, элдэв очир зэргээр чимсэн байдаг.

Додьиг. Цамын өмсгөлийн цээживч буюу додьиг нь хоёр мөр, ар нуруу, цээжин бие рүү унжих дөрвөн дэлбэнгээс бүрдэнэ. Цамын тухай бармтат киног үзэж байхнаа хуучны хийцтэй цээживчийг хөөмөл зээгт наамлаар урласан олон хээтэй, илүү нарийн ур хийцтэй нь харагддаг. Хуучны хийцтэй додьигийн дэлбэнд энгэр талдаа "очир", ар нуруундаа " илд", баруунаа "цэцэг", зүүнээ "чандмань" гэсэн дөрвөн өөр дүрс урлаж, эвэр угалзаар хүрээлүүлэн чимдэг байжээ. Додьигийн цээж рүү унжих дэлбэний элгэн талд тухайн дүрийн зүрхэн тарнийн эхний үсэг бүхий алт буюу мөнгөн тольтой.

Матьиг. Цамын өмсгөлд багтах хормогч. Хормогч дээр тухайн дүрийн догшин сахиусын тэргүүн байх ба түүнийг тойруулан дошил хэмээх хохимой чимэг, дүрэлзсэн галын хээ сэлтийг ердийн зээгт наамлаар урлан бүтээдэг. Хормогч доод талдаа ертөнцийн таван өнгийг илтгэх мяндсан утсан цацагтай.

Гутал. Цамын гутал ясан эрхээр чимсэн улаан түрийтэй, соёо шүд арзайсан, шантгар улаан хамартай, хилэнт дугуй нүдтэй, ногоон матрын хөөмөл дүрийг монгол гутлын ээтэн хоншоорт амыг нь тааруулан урнаар суулгадаг. Матар мянган амьтны мах цусаар хооллосон гэх сүртэй араатан тул догшид гуталдаа чимэг болгон, хөлийн дэвслэх хөдөлгөөнөөр хортон дайсанг хөнөөхийг бэлгэддэг бололтой. Хүрээ цамд гардаг эрэмбэ өндөртэй догшид матар хээтэй гутал өмсдөг байжээ.

Friday 7 December 2007

Би хаана төрөө вэ?

Бэгзийн Явуухулан

Хөх манхан тэнгэрийг эзэгнэнхэн төрлөө би
Хөмсгөн сарны аялах алсын алс тойрогт,
Холын хоёр одны тохиох бяцхан чөлөөнд
Хоёр нүдний үзүүрт цэнхэрлэх төдий тэртээд
Хөх манхан тэнгэрийг эзэгнэнхэн төрлөө би.
Цаст цагаан уулыг эзэгнэнхэн төрлөө би,
Цан хүүрэг савсаж уулс ороох оргилд,
Цасан ширхэг царцаж мөс болох халилд
Царгиа хүйтэн өвөлд сарлагийн бух дошсон
Цаст цагаан уулыг эзэгнэнхэн төрлөө би.
Онгон цэнхэр талыг эзэгнэнхэн төрлөө би
Орог саарал зэрэглээ хавар сүүмэлзэх хөндийд,
Орсон буурын шүд өвөл хангинах хөндийд,
Үлэг гүрвэлийн мөрийг өдийн хүртэл хадгалсан
Онгон цэнхэр талыг эзэгнэнхэн төрлөө би.
Үнэр ялдам агь гангыг эзэгнэнхэн төрлөө би
Үүр шөнийн завсар шүүдэр буух навчинд,
Үрэл усан шүүдэрт нь одод гялалзах дэлбээнд,
Үхэлгүй мөнхийн бэлэгдэл цагаан уул цэцгэнд
Үнэр ялдам агь гангыг эзэгнэнхэн төрлөө би.
Зүүрмэглэх хун шиг гэрийг эзэгнэнхэн төрлөө би
Зүйдэлгүй цагаан өрхний хоймсолж томсон оосорт,
Зүрхэн улаан галтай нь ган тулгын тотгонд,
Зуун түмэн үед монгол хүний идээшсэн
Зүүрмэглэх хун шиг гэрийг эзэгнэнхэн төрлөө би.
Сайхан бүсгүйн сэтгэлийг эзэгнэнхэн төрлөө би
Сормосон дундаан талимаарах алаг нүдний мэлмэрээнд
Саалийн үнэр ханхалсан дээлийн хормойн нугалаасанд
Санан санан уярах цэвэр ичимтгий аашинд
Сайхан бүсгүйн сэтгэлийг эзэгнэнхэн төрлөө би.
Тэнхээт хөлгийн дөрөөг эзэгнэнхэн төрлөө би
Тэлмэн жороо морины шанхны үзүүрийн чичиргээнд
Тэнгэрийн салхинаас бусдыг дээрээн гаргаж үзээгүй
Тэнэгэр говийн сүрэг онгон хулангийн нуруунд
Тэнхээт хөлгийн дөрөөг эзэгнэнхэн төрлөө би
Аадар хур бороог эзэгнэнхэн төрлөө би
Амгалан тэнгэрийг цочоох аянгын догшин гялбаанд,
Ариун газарт шүхэрлэх мөндрийн цагаан ширхэгт,
Алтан талд татах солонгын долоон өнгөнд
Аадар хур бороог эзэгнэнхэн төрлөө би.
Цээлхэн дууны эгшгийг эзэгнэнхэн төрлөө би
Цэнхэр хадган дээрх мөнгөн аягатай сархданд,
Цээл сайхан эгшигтэй уртын дууны аянд,
Цэнгэх зовох хосолсон хүний хувь заяанд
Цээлхэн дууны эгшгийг эзэгнэнхэн төрлөө би.




Monday 3 December 2007

Их хотын сүүдэр

Map showing the percentage of each country's urban population living in slums (according to UN-Habitat definition): <10%; 10-20%; 20-30%; 30-40%; 40-50%; 50-60%; 60-70%; 70-80%; 80-90%; >90%; N/A

Нэгдсэн Үндэсний байгууллагын орон сууц, хүн ам тархалтын төв Хабитатын 2006 оны илтгэлд хүн амьдрах ердийн нөхцөл хангагдаагүй оромжинд ("фавела"-д) дэлхий дахинаа 327 сая хотын иргэд амьдарч байгаа судалгаа гаргажээ. Би яаж монголчлохоо мэдэхгүй оромж гэснээс бус Бразили гаралтай "фавела" (favela) гэх үг олон улсын хэллэг. Англиар "слам" (slum), оросоор "трущобы" гэнэ. Фавела дүүрэг хөгжил буурай оронд бодлого төлөвлөлтгүй үсрэнгүй хотжилт явагдахад, хөдөө орон нутгийн иргэд хэт ядуурч аргагүй эрхэнд том хот бараадан нүүдэллэхэд аяандаа үүсдэг гэх. Хүн ам нэн ихтэй, хот хөдөөгүй шигүү суурьшсан ядуу оронд фавела аяандаа бий болдог тул "хотжилтын гутамшиг", "балиар дүүрэг", "тэнүүлчдийн суурин" гэх мэтээр их л жигшин хэлэлцдэг.

Фавела дүүрэгт архидалт, мансууруулах бодис хэрэглэх, гэмт хэрэг их гарна. Хот төлөвлөлтийн дагуу үүсээгүй ийм газар хогны машин багтах өргөн гудамж ч байхгүйн учир хог хаягдал ихээр цугларч бороонд урсан ундны усны худгийг нь бохирдуулж бохироос үүсдэг элдэв өвчний эх үүсвэр болдог, шороонд хийсэн агаар дуслын замаар халддаг өвчний нянг үргэлж тэтгэж байдаг. Энд ажилгүйдэл бараг хэвийн үзэгдэл тул хоол хүнсний архаг хомсдол байх нь ойлгомжтой. Элдэв хаягдал юу л олдсноо иддэг нэн ядуу иргэд өвчин эмгэгтэй байхад гайхах зүйлгүй. Фавелад голдуу халуун тропик, субтропикын орны иргэд суудаг гэнэ. Хүйтэн сэрүүн оронд чанар муутай оромжинд дэд бүтэцгүй орчинд хүн тогтмол амьдрах боломжгүй гэж үздэг аж.

Гэтэл дээрх илтгэлийн хавсралт зурагт хүйтэн сэрүүн бүсийн орноос ганцхан манай Монголд хүн амын 60-70 % ийм фавелад амьдарч буйгаар тусгагджээ. Хотын оршин суугчдын энэ судалгаанд манай уламжлалт сууц болох гэрт амьдарч буй хөдөө орон нутгийн малчдад огт хамаагүй нь ойлгомжтой. Мөн нийслэл Улаанбаатар хотод эртнээс байсан Гандангийн дэнж, 100 айл, Яармаг зэрэг гэрэл цахилгаанд холбогдсон, гүний худагтай, тусгай зохион байгуулалт төлөвлөлтийн дагуу хашаа гэрээ барьж, хогийн болон усны машин явах замтай, хороо хорин зэрэг засаг захиргааны нэгжид харьяалагддаг уламжлалт гэр хорооллуудыг ийм үүнд оруулаагүй хэрэг.

Монголын хоёрхон сая гаран хүний маань тал нь нийслэл хотдоо амьдардаг болжээ. Гэтэл тэдний талаас илүү нь олон улсын жишгээр хүн амьдрахад тохирохгүй нөхцөлд амьдарч байна. Асар уудам газар нутагтай цөөн хүн амтай манай оронд хотын хүн амын (60-70%), хүн ам шигүү суурьшсанаараа дэлхийд тэргүүлдэг Энэтхэг (50-60%), Хятадаас (30-40%) илүү олон хувь хотын борчууд оромжинд амь зогоож байгаа нь юүтэй гутамшиг.

Одоо Улаанбаатар хотод байшин, гэрт амьдардаг хотын уугуул иргэдээс гадна, хот тойрон хэдэн давхар бүслүүр үүсгэн гэрээ бариад Улаанбаатар хотыг маань "Утаанбаатар" болгоод сууж байгаа хөдөөнөөс нүүж ирсэн улс олоон. Үүнээс гадна гэр оронгүй шатны хонгилд амьдардаг "орцныхон", газар дор хоргоддог "траншейныхан", голын эрэг хавиар нутагтай "бургасныхан", хүн хөдөөлүүлдэг газарт оромжтой "далан давхарынхан", хотын хогийн цэгт амь зогоодог "хогийнхон" гээд өчнөөн олон "омгийн" засаг захиргааны хаяг харьяалалгүй хүмүүс олширчээ таминь ээ. Орон гэртэй гэргүй бүгд нэг нэг жорлон, бохирын худаг ухна. "Эрдэмтний үг" нэвтрүүлгээр хотод сүүлийн жилүүдэд хичнээн жорлон, бохирын худаг нэмэгдсэн, ялгадас, бохир шингэн хөрсөнд доош шингэхдээ газрын гүний усны сувагт ямар нэг хэмжээгээр нэвчдэг тухай, ундны ус цэвэрлэх ариутгах төхөөрөмжид технологийн шинэлэл хийгээгүй удаж байгаа тухай тоо баримттай ярихыг сонслоо.

Цагаан сараар ээж аавдаа золгохоор нутагтаа хүрээд,
чамдаанаа чирээд гэртээ орох санаатай зүтгэтэл орцны довжоо яг голлоод нэг хүн сууж байна. "Хальтрах гээд байнаа, зам тавиад өгөөч" гэтэл "тойроод гарахгүй юү" гээд жишимгүй тамшаалж байна. Манай орц ийм хачин зантай шинэ хүнтэй болж дээ гэтэл, манай орцны жижүүр авгай болж таарав. Хоёр метр гаран урттай нэгдүгээр давхрын шатны хөндийд орогнож орц цэвэрлэдэг хүн. Сууц өмчлөгчдийн холбооноос цалин авахаас гадна өрөвч сэтгэлтэй манай ээж мэтийн авгай, хөгшчүүл хоол хувцас зэргээсээ илүүчлэнэ. Бэлтэй залуус хуучинсан маркын зурагт гар утас өгдөг шиг байгаа юм. Ерөнхийдөө тэрүүхэндээ под хийнэ.

Траншей дотроо олон янз. Орон сууцны доорхи траншей буюу хүйтэн халуун усны хоолой байрласан газар дорхи давхарууд засвар хийгдээд
үсчин, оёдолчин, компьютер тоглоомын газар гээд үйлчилгээний цэгүүд үүссэн. Авхаалжтай зарим улс орон сууцны дорхи хонгил хувьчилж аваад, засвар хийн тохижуулж түрээсээр оюутан суулгадаг болсон гэнэ. Зарим траншей зандалчин овгоруудын мэдэлд байдаг, гэмт хэрэг удирдан зохион байгуулах контор маягтай. Байр байшингуудын завсар хооронд байх холболтын шугам буюу траншейнд архичин янхан аав ээжээс зугатсан эсвэл өнчин хагас өнчин гэр оронгүй хүүхдүүд байна. Энд ямар ч тохижилт хийгдээгүй ер нь хийх боломж бараг үгүй. Эдгээр хүүхдүүдийг ядуу даржин гэртээ эцэг эхийнхээ хажууд байгаа хүүхдүүдээс илүүтэйгээр шар хэвлэлийнхэн өрөвдөн бичсээр бараг "од" болгосон, траншейны хүүхэд хэцүү байна гэж "уйлан майлан" гүйсээр зарим ашгийн бус байгууллагууд гадны тусламжаар ашиг олсон гэж байгаа.

Хотын хүн ам цөөхөн байхад хог хаягдлын асуудал босдоггүй байв. Байгал эх зохицуулчих түвшинд л бид новширч байсан шиг.
Манайд хогийг ангилж ялгадаггүй, хог дахин боловсруулж эргэлтэнд оруулдаг үйлдвэр байхгүй. Хөрөнгө мөнгө байхгүй гэх. Худлаа байх аа, би л хувьдаа ойлгохгүй байна. УИХ-ын эрхэм гишүүдэд төсвийн мөнгөний илүүдлээр дураараа тогло гээд хэдэн зуун саяар нь тараагаад өгчихсөн. Хэдхэн хоноод хайлчихдаг мөсөн урлагийн гайхамшгийг жанжан Сүхийн талбайд босгоход чих дэлдийж, нүд бүлтиймээр их хөрөнгө мөнгө зарсан сурагтай. Төрийн хийгээгүй хог ангилах ажлыг хөөрхий "хогийнхон" хийж, архины шил, пиво ундааны лааз, яс зэргийг ангилан цуглуулж авдаг газарт нь тушаан ам зууж байна. Хамгийн ажилсаг нь эд нар.

Фавела бүлэг дотор хамгийн ой гутам сэжиглэмээр нь "далан давхарынхан". Нас барсан хүн тавьдаг газар гэдгийг нь мэдсээр байж дээр нь очоод буучихдаг ер нь сэтгэцийн гажигтай улс байх. Хүүрийн газарт шахцалдаж байхаар манайд нутаг газар шиг элбэг юм алга. Хөдөө нутагтаа цэвэр агаарт амьдарч баймаар. Малгүй болоод хот бараадсан гэхээр залхуу улс баймаар. Гэтэл хоёр гурван метр газар ухаад талийгчийн авсыг эвдэж гал түлээд, гар хуруунд нь байгаа ганц хоёр хатуу эдлэл авч зараад, дэрлүүлсэн есөн эрдэнийн чулууний өөдсийг цуглуулаад явдаг гэхээр бас "ажилсаг" гарууд гэлтэй. Британы сэтгүүлч Дамиэн Досан "Монгол дахь гутамшигт үнэн" (Mongolian misery) нийтлэлдээ "далан давхрынхны" тухай бичснийг та бүгд санаж байгаа байх. Талийгчийн авсны модоор гал түлж, булшнаас гарсан биеийн хэсгүүд энд тэнд хэвтсэн, булшны нүхнүүдэд эмнэлэг үйлдвэрлэлийн хорт хог хаягдал байх ийм орчинд хүн амьдарч, бороо орохоор оршин суугчдын ундны усны худаг руу бүх бохир нь урсан ордог... НҮБ-ын гишүүн болоод 50 жил болсон, алт зэс зэрэг газрын баялгаар баян, өргөн уудам газар нутагтай, цөөн хүнтэй орон яагаад ийм байдалд байгааг гайхсан байгаа.

Бидний бага хүүхэд байхад Богд уулын бэлээр урсдаг Туул голын эрэг ирмэг газар бут бургас, хайрга сайр, зүлэг ногоотой цэвэрхэн байлаа. Цэвэр тунгалаг устай Туулд төрөл бүрийн загас, тэр дунд усны тунгалаг сонгож идээшдэг тул загас хүртэл байдаг байсаан. Үеэрлэсэн үедээ ус гольдрогтоо багтахаа байн хүрхэрч байдаг сан. Сэлбэ голд хүүхдүүд өдөржингөө усанд сэлж өнждөг сөн. Одоогийн хүүхдүүд Сэлбэ гол байсныг мэдэхгүй, ширгэчихсэн. Бургасныхан ширгэсэн Сэлбийг бараадаагүй, ширгэх гэж буй Туулын маань бут бургасыг бүгдийг түлээд дуусаж байна. Үйлдвэрийн хорт бодис Туулд хаягдаж, тэнүүлчид, зугаа цэнгэл хөөгчид хог новшоо ариун тунгалаг усанд нь хаясаар, бохирдуулсаар... Би сайхан хэлж чадахгүй нь, Ц.Чимэддоржын "Сэлбэ"шүлгийг санавал:
Улаан голоор чинь урсаж байгаа
Улаан гал дээр чинь буцалж байгаа
Улаанбаатар дундуур чинь сажилж байгаа
Улаан нүүрэн дээр чинь хатаж байгаа
Улс амьтны хөлд гутаж байгаа
Уулсынхаа энгэрт хярж байгаа
Ухаан гуйн залбирч байгаа
Шидмэс шиг гол нэг л үүрээр
Шивнээ нь тасарч, амьсгалаа өвөр дээр чинь хураах нээ!

Газрын хэвлийн баялгыг олборлож ашиглахдаа, дэндүү эмзэг нимгэн өнгөн хөрстэй газар нутгаа шинэ баячууд маань даан ч хайрласангүй. Өчнөөн олон гэмгүй малчин зонг малын билчээргүй, улмаар малгүй болгож, гуйлгачин болох замд түлхсэн юм. Энэ бүгдийг харж мэдэж байсан эрхэм ихэс дээдэс маань зөв зохистой зохицуулах мэргэн бодлого барьж чадсангүй. Төрийн түшээ гэмээн түмэндээ үйлчилдэг элч зараал байх ёстой дээдэст хүний төлөө гэсэн сэтгэл дутжээ. Анхнаасаа аятайхан залсан бол цөөхөн хэдэн хүнээ ХҮН гэсэн эрхэм нэрэнд нь аваад явчихад хэцүүгүй байсан болов уу. Одоо ч оройтоогүй. Гадны буцалтгүй тусламж, тодорхой асуудал шийдэхээр өгсөн мөнгийг зориулалтаар нь зарцуулахад л хангалттай.

Saturday 1 December 2007

Дэлхийн хамгийн том ном

Чех Улсын төв номын сангийн Клементийн танхимд 2007 оны 9 сарын 20-ноос 2008 оны 1 сарын 6 хүртэл “Чөтгөртэй Библи судар” (The Devil’s Bible) буюу Кодекс Гигас (Codex Gigas) хэмээх дэлхийн хамгийн том номын нууц” хэмээн алдаршсан номын үзэсгэлэн гарч байна.

Стокгольмын үндэсний номын санд хэдэн зуун дамжин чанд хадгалагдаж ирсэн энэ ном анх Чехийн газар нутагт зохиогдсон бөгөөд Европт болсон (1618-1648) Гучин Жилийн Дайны үеэр уг номыг шведүүд дайны олз болгон нутагтаа хулгайлж аваачсан түүхтэй. Өнгөрсөн зуунд Берлин, Нью-Йорк хотноо дэлгэн үзүүлсэн хоёрхон тохиолдлыг эс тооцвол олон нийтийн хүртээл болоогүй энэ ховор номтой ийнхүү гурван зуугаад жилийн дараа чехүүд анх удаа танилцах боломжтой болжээ. Эхний сар тусгай захиалгаар, хоёрхон өдөр өргөн олонд үзүүлж байсан ба өдөр бүр уртаас урт очертой байлаа.

Чехийн ерөнхий сайд Мирек Тополанек, Гадаад хэргийн сайд Карел Шварценберг, Соёлын сайд Вацлав Ихличка, Прага хотын захирагч Павел Бем, Чех Улсаас Швед Улсад суугаа элчин сайд Мари Хатардова болон Швед Улсын Гадаад хэргийн сайд Карл Вилдт, Швед Улсаас Чех Улсад суугаа элчин сайд Катерин вон Хейдеистам нарын хамтын ажиллагаа, хүчин зүтгэл, Чех, Шведийн үндэсний номын сангуудын идэвхтэй хамтран ажиллагааны дүнд энэ үзэсгэлэн гарчээ.

Энэ “Буг чөтгөртэй библи” гэх энэ ном 12 дугаар зууны сүүл 13 дугаар зууны эхэнд бүтээгдсэн, 890х490мм хэмжээний том хуудастай (хавтастай хэмжээ 920х505мм), 312 хуудастай бөгөөд хуудас бүрийг илжигний арьсаар хийсэн үлэмж том энэ гар бичмэл Дундад зуунд дэлхийн долоон гайхамшигт багтаж байв. Ямар ч библид чөтгөрийн зураг байдаггүй атал уг номны нэг хуудсанд чөтгөр зурагдсан нь номын тухай элдэв домог гарахад, “чөтгөр”-ийн сургаал агуулсан библи гэж буруу ойлголт тархахад нөлөөлсөн талтай. Номыг нуруулж, хавтасласан загалмайт шашны лам Херманнус цуурхал гарах эхийг тавьсан гэх.

Ямарваа шашинд сүжиггүй бибээр энэ үзэсгэлэнг үзэж байхдаа, энэхүү аварга том номны агуулгыг онц сонирхсонгүй. Харин түүхэн тодорхой цаг хугацаанд одоогийн Чехийн нутаг дээр бүтээгдсэн урлагийн бүтээлийнх нь хувьд чехийн удирдлага ихээхэн хүчин чармайлт гарган үүнийг авчирч ард олондоо толилуулж буй нь сайхан санагдлаа. Тэр үед Чех гэсэн улс байсангүй.

Гэтэл дундад зуунд Монголын Эзэнт гүрэн гэж тив дамжсан агуу улс байлаа. Тэр үед түүнээс хойш алтан ургийн манай хаад, дээдсийн зарлигаар хүний нутагт, харь орны номын сан, музейг чимэх өчнөөн олон зүйлс бүтээгдэж байв. Түүнийг судалж, монголын урлаг соёлын өв юм гэдгийг батлан дэлхийн олон улсад зарлаж, энэ мэтчилэн одоогийн монголын үр саддаа үзүүлж баймаар юм гэж бодогдлоо.

2006 онд уран зохиолоор Нобелийн шагнал хүртсэн Түркийн зохиолч Орхан Памукийн "Миний нэр улаан" номыг уншиж байхад 500 жилийн өмнө бүтээгдсэн номын чимэглэлийн түрк, персийн уран зургийг манай монголын уран зурагтай үе үе харьцуулж байв. Тэгэхээр Түркийн номын сангуудад эдгээр хагас мянганы тэртээ зурагдсан зураг хадгалагдаж байдаг байх нь. Иранд перс хэлнээ манай түүх, соёлын өвтэй холбоотой өчнөөн материал лавтай байгаа.

Хол явахгүйгээр хоёр хөршөөсөө Хубилай, Бат хаадын зарлиг санаачлагаар хийлгэж бүтээлгэснийг хаймаар санагдаад явчихлаа. Монголын талаар нааштай, үнэнд ойр бичдэг түүхчдийн нэг Л.Н.Гумилёв "Хар домог"-тоо манай монголчуудын (мөн оросуудын)талаар өрнөдийнхөн хэтэрхий харлуулж онцгой муугаар бичдэг байснаас манайхны тухай тийм нэг сөрөг ойлголт үлдсэн тухай ихэд халаглан бичсэн байдаг. Бид өөрсдөө ч үүнд итгээд өөрсдийгөө муулах, доош нь дарах тийм сэтгэлгээтэй болчихсон мэт. Бид чинь авъяастай, авхаалжтай, ажилсаг түмэн шүү. Өв соёлоо дээдэлж, ирээдүйгээ итгэлтэй харцгаая.