Их хотын сүүдэр

Map showing the percentage of each country's urban population living in slums (according to UN-Habitat definition): <10%; 10-20%; 20-30%; 30-40%; 40-50%; 50-60%; 60-70%; 70-80%; 80-90%; >90%; N/A

Нэгдсэн Үндэсний байгууллагын орон сууц, хүн ам тархалтын төв Хабитатын 2006 оны илтгэлд хүн амьдрах ердийн нөхцөл хангагдаагүй оромжинд ("фавела"-д) дэлхий дахинаа 327 сая хотын иргэд амьдарч байгаа судалгаа гаргажээ. Би яаж монголчлохоо мэдэхгүй оромж гэснээс бус Бразили гаралтай "фавела" (favela) гэх үг олон улсын хэллэг. Англиар "слам" (slum), оросоор "трущобы" гэнэ. Фавела дүүрэг хөгжил буурай оронд бодлого төлөвлөлтгүй үсрэнгүй хотжилт явагдахад, хөдөө орон нутгийн иргэд хэт ядуурч аргагүй эрхэнд том хот бараадан нүүдэллэхэд аяандаа үүсдэг гэх. Хүн ам нэн ихтэй, хот хөдөөгүй шигүү суурьшсан ядуу оронд фавела аяандаа бий болдог тул "хотжилтын гутамшиг", "балиар дүүрэг", "тэнүүлчдийн суурин" гэх мэтээр их л жигшин хэлэлцдэг.

Фавела дүүрэгт архидалт, мансууруулах бодис хэрэглэх, гэмт хэрэг их гарна. Хот төлөвлөлтийн дагуу үүсээгүй ийм газар хогны машин багтах өргөн гудамж ч байхгүйн учир хог хаягдал ихээр цугларч бороонд урсан ундны усны худгийг нь бохирдуулж бохироос үүсдэг элдэв өвчний эх үүсвэр болдог, шороонд хийсэн агаар дуслын замаар халддаг өвчний нянг үргэлж тэтгэж байдаг. Энд ажилгүйдэл бараг хэвийн үзэгдэл тул хоол хүнсний архаг хомсдол байх нь ойлгомжтой. Элдэв хаягдал юу л олдсноо иддэг нэн ядуу иргэд өвчин эмгэгтэй байхад гайхах зүйлгүй. Фавелад голдуу халуун тропик, субтропикын орны иргэд суудаг гэнэ. Хүйтэн сэрүүн оронд чанар муутай оромжинд дэд бүтэцгүй орчинд хүн тогтмол амьдрах боломжгүй гэж үздэг аж.

Гэтэл дээрх илтгэлийн хавсралт зурагт хүйтэн сэрүүн бүсийн орноос ганцхан манай Монголд хүн амын 60-70 % ийм фавелад амьдарч буйгаар тусгагджээ. Хотын оршин суугчдын энэ судалгаанд манай уламжлалт сууц болох гэрт амьдарч буй хөдөө орон нутгийн малчдад огт хамаагүй нь ойлгомжтой. Мөн нийслэл Улаанбаатар хотод эртнээс байсан Гандангийн дэнж, 100 айл, Яармаг зэрэг гэрэл цахилгаанд холбогдсон, гүний худагтай, тусгай зохион байгуулалт төлөвлөлтийн дагуу хашаа гэрээ барьж, хогийн болон усны машин явах замтай, хороо хорин зэрэг засаг захиргааны нэгжид харьяалагддаг уламжлалт гэр хорооллуудыг ийм үүнд оруулаагүй хэрэг.

Монголын хоёрхон сая гаран хүний маань тал нь нийслэл хотдоо амьдардаг болжээ. Гэтэл тэдний талаас илүү нь олон улсын жишгээр хүн амьдрахад тохирохгүй нөхцөлд амьдарч байна. Асар уудам газар нутагтай цөөн хүн амтай манай оронд хотын хүн амын (60-70%), хүн ам шигүү суурьшсанаараа дэлхийд тэргүүлдэг Энэтхэг (50-60%), Хятадаас (30-40%) илүү олон хувь хотын борчууд оромжинд амь зогоож байгаа нь юүтэй гутамшиг.

Одоо Улаанбаатар хотод байшин, гэрт амьдардаг хотын уугуул иргэдээс гадна, хот тойрон хэдэн давхар бүслүүр үүсгэн гэрээ бариад Улаанбаатар хотыг маань "Утаанбаатар" болгоод сууж байгаа хөдөөнөөс нүүж ирсэн улс олоон. Үүнээс гадна гэр оронгүй шатны хонгилд амьдардаг "орцныхон", газар дор хоргоддог "траншейныхан", голын эрэг хавиар нутагтай "бургасныхан", хүн хөдөөлүүлдэг газарт оромжтой "далан давхарынхан", хотын хогийн цэгт амь зогоодог "хогийнхон" гээд өчнөөн олон "омгийн" засаг захиргааны хаяг харьяалалгүй хүмүүс олширчээ таминь ээ. Орон гэртэй гэргүй бүгд нэг нэг жорлон, бохирын худаг ухна. "Эрдэмтний үг" нэвтрүүлгээр хотод сүүлийн жилүүдэд хичнээн жорлон, бохирын худаг нэмэгдсэн, ялгадас, бохир шингэн хөрсөнд доош шингэхдээ газрын гүний усны сувагт ямар нэг хэмжээгээр нэвчдэг тухай, ундны ус цэвэрлэх ариутгах төхөөрөмжид технологийн шинэлэл хийгээгүй удаж байгаа тухай тоо баримттай ярихыг сонслоо.

Цагаан сараар ээж аавдаа золгохоор нутагтаа хүрээд, чамдаанаа чирээд гэртээ орох санаатай зүтгэтэл орцны довжоо яг голлоод нэг хүн сууж байна. "Хальтрах гээд байнаа, зам тавиад өгөөч" гэтэл "тойроод гарахгүй юү" гээд жишимгүй тамшаалж байна. Манай орц ийм хачин зантай шинэ хүнтэй болж дээ гэтэл, манай орцны жижүүр авгай болж таарав. Хоёр метр гаран урттай нэгдүгээр давхрын шатны хөндийд орогнож орц цэвэрлэдэг хүн. Сууц өмчлөгчдийн холбооноос цалин авахаас гадна өрөвч сэтгэлтэй манай ээж мэтийн авгай, хөгшчүүл хоол хувцас зэргээсээ илүүчлэнэ. Бэлтэй залуус хуучинсан маркын зурагт гар утас өгдөг шиг байгаа юм. Ерөнхийдөө тэрүүхэндээ под хийнэ.

Траншей дотроо олон янз. Орон сууцны доорхи траншей буюу хүйтэн халуун усны хоолой байрласан газар дорхи давхарууд засвар хийгдээд үсчин, оёдолчин, компьютер тоглоомын газар гээд үйлчилгээний цэгүүд үүссэн. Авхаалжтай зарим улс орон сууцны дорхи хонгил хувьчилж аваад, засвар хийн тохижуулж түрээсээр оюутан суулгадаг болсон гэнэ. Зарим траншей зандалчин овгоруудын мэдэлд байдаг, гэмт хэрэг удирдан зохион байгуулах контор маягтай. Байр байшингуудын завсар хооронд байх холболтын шугам буюу траншейнд архичин янхан аав ээжээс зугатсан эсвэл өнчин хагас өнчин гэр оронгүй хүүхдүүд байна. Энд ямар ч тохижилт хийгдээгүй ер нь хийх боломж бараг үгүй. Эдгээр хүүхдүүдийг ядуу даржин гэртээ эцэг эхийнхээ хажууд байгаа хүүхдүүдээс илүүтэйгээр шар хэвлэлийнхэн өрөвдөн бичсээр бараг "од" болгосон, траншейны хүүхэд хэцүү байна гэж "уйлан майлан" гүйсээр зарим ашгийн бус байгууллагууд гадны тусламжаар ашиг олсон гэж байгаа.

Хотын хүн ам цөөхөн байхад хог хаягдлын асуудал босдоггүй байв. Байгал эх зохицуулчих түвшинд л бид новширч байсан шиг. Манайд хогийг ангилж ялгадаггүй, хог дахин боловсруулж эргэлтэнд оруулдаг үйлдвэр байхгүй. Хөрөнгө мөнгө байхгүй гэх. Худлаа байх аа, би л хувьдаа ойлгохгүй байна. УИХ-ын эрхэм гишүүдэд төсвийн мөнгөний илүүдлээр дураараа тогло гээд хэдэн зуун саяар нь тараагаад өгчихсөн. Хэдхэн хоноод хайлчихдаг мөсөн урлагийн гайхамшгийг жанжан Сүхийн талбайд босгоход чих дэлдийж, нүд бүлтиймээр их хөрөнгө мөнгө зарсан сурагтай. Төрийн хийгээгүй хог ангилах ажлыг хөөрхий "хогийнхон" хийж, архины шил, пиво ундааны лааз, яс зэргийг ангилан цуглуулж авдаг газарт нь тушаан ам зууж байна. Хамгийн ажилсаг нь эд нар.

Фавела бүлэг дотор хамгийн ой гутам сэжиглэмээр нь "далан давхарынхан". Нас барсан хүн тавьдаг газар гэдгийг нь мэдсээр байж дээр нь очоод буучихдаг ер нь сэтгэцийн гажигтай улс байх. Хүүрийн газарт шахцалдаж байхаар манайд нутаг газар шиг элбэг юм алга. Хөдөө нутагтаа цэвэр агаарт амьдарч баймаар. Малгүй болоод хот бараадсан гэхээр залхуу улс баймаар. Гэтэл хоёр гурван метр газар ухаад талийгчийн авсыг эвдэж гал түлээд, гар хуруунд нь байгаа ганц хоёр хатуу эдлэл авч зараад, дэрлүүлсэн есөн эрдэнийн чулууний өөдсийг цуглуулаад явдаг гэхээр бас "ажилсаг" гарууд гэлтэй. Британы сэтгүүлч Дамиэн Досан "Монгол дахь гутамшигт үнэн" (Mongolian misery) нийтлэлдээ "далан давхрынхны" тухай бичснийг та бүгд санаж байгаа байх. Талийгчийн авсны модоор гал түлж, булшнаас гарсан биеийн хэсгүүд энд тэнд хэвтсэн, булшны нүхнүүдэд эмнэлэг үйлдвэрлэлийн хорт хог хаягдал байх ийм орчинд хүн амьдарч, бороо орохоор оршин суугчдын ундны усны худаг руу бүх бохир нь урсан ордог... НҮБ-ын гишүүн болоод 50 жил болсон, алт зэс зэрэг газрын баялгаар баян, өргөн уудам газар нутагтай, цөөн хүнтэй орон яагаад ийм байдалд байгааг гайхсан байгаа.

Бидний бага хүүхэд байхад Богд уулын бэлээр урсдаг Туул голын эрэг ирмэг газар бут бургас, хайрга сайр, зүлэг ногоотой цэвэрхэн байлаа. Цэвэр тунгалаг устай Туулд төрөл бүрийн загас, тэр дунд усны тунгалаг сонгож идээшдэг тул загас хүртэл байдаг байсаан. Үеэрлэсэн үедээ ус гольдрогтоо багтахаа байн хүрхэрч байдаг сан. Сэлбэ голд хүүхдүүд өдөржингөө усанд сэлж өнждөг сөн. Одоогийн хүүхдүүд Сэлбэ гол байсныг мэдэхгүй, ширгэчихсэн. Бургасныхан ширгэсэн Сэлбийг бараадаагүй, ширгэх гэж буй Туулын маань бут бургасыг бүгдийг түлээд дуусаж байна. Үйлдвэрийн хорт бодис Туулд хаягдаж, тэнүүлчид, зугаа цэнгэл хөөгчид хог новшоо ариун тунгалаг усанд нь хаясаар, бохирдуулсаар... Би сайхан хэлж чадахгүй нь, Ц.Чимэддоржын "Сэлбэ"шүлгийг санавал:
Улаан голоор чинь урсаж байгаа
Улаан гал дээр чинь буцалж байгаа
Улаанбаатар дундуур чинь сажилж байгаа
Улаан нүүрэн дээр чинь хатаж байгаа
Улс амьтны хөлд гутаж байгаа
Уулсынхаа энгэрт хярж байгаа
Ухаан гуйн залбирч байгаа
Шидмэс шиг гол нэг л үүрээр
Шивнээ нь тасарч, амьсгалаа өвөр дээр чинь хураах нээ!

Газрын хэвлийн баялгыг олборлож ашиглахдаа, дэндүү эмзэг нимгэн өнгөн хөрстэй газар нутгаа шинэ баячууд маань даан ч хайрласангүй. Өчнөөн олон гэмгүй малчин зонг малын билчээргүй, улмаар малгүй болгож, гуйлгачин болох замд түлхсэн юм. Энэ бүгдийг харж мэдэж байсан эрхэм ихэс дээдэс маань зөв зохистой зохицуулах мэргэн бодлого барьж чадсангүй. Төрийн түшээ гэмээн түмэндээ үйлчилдэг элч зараал байх ёстой дээдэст хүний төлөө гэсэн сэтгэл дутжээ. Анхнаасаа аятайхан залсан бол цөөхөн хэдэн хүнээ ХҮН гэсэн эрхэм нэрэнд нь аваад явчихад хэцүүгүй байсан болов уу. Одоо ч оройтоогүй. Гадны буцалтгүй тусламж, тодорхой асуудал шийдэхээр өгсөн мөнгийг зориулалтаар нь зарцуулахад л хангалттай.