Цамчинг сонгох

Жил нь таарсан, нохой мэсийн сорвигүй, эрүүл чийрэг биетэй сахил хүртсэн эрэгтэй хүн цамчин байх ёстой аж. Дүр бүрийн онцлогоос хамаарч цоглог хурц шаламгай эсвэл ихэмсэг алгуур хөдөлгөөнтэй хүнийг цамд тоглуулахаар сонгохдоо монголчуудын хүн шинждэг шалгууруудад тулгуурлан ихэд нягт нямбай шалгаж авдаг. Биеийн галбир төрхийг “толгой энх төвшин, цээж өргөн хүчирхэг, бэлхүүс нарийн, дөрвөн мөч шаламгай, хөл цэх, тахимаараа уян налархай, бие талбиун чөлөөтэй, явдал алгуур намбалаг, харц гал цогтой” гэх мэтээр сонгоно.

Монголчуудын хийморь, цог золбоог “хан гардь огторгуйд нисэх мэт эрэмгий чадмаг, их дэлт арслан мэт сүр төгөлдөр, ой цэцэрлэгт зугаалах бар мэт намбалаг тайван” гэх мэт дөрвөн хүчтэний донж маягтай харьцуулан үздэг байсан уламжлалаар шинжинэ.

Ер нь цамд залуу чийрэг лам нарыг тоглуулдаг байсан нь, бэлгэдлийн утга бүхий гоёл чимэглэлтэй хүнд баг хувцас өмсөн олон цагаар бүжиглэхэд хир баргийн хүн дийлдэггүй, амархан цуцдагтай холбоотой. Дүр бүрт орлон тоглогч байдаг ба нэг нь ядрахад нөгөө нь ээлжлэн гарч ирж бүжиглэдэг байна.

Яриан буюу баггүй цамаас XI зууны төвдийн нэрт яруу найрагч-даяанч Миларайпын (монголчууд Мял богд гэдэг) амьдралын нэгэн үзэгдлээс сэдэвлэн бичигдсэн цам алдартай. “Миларайпын цам” ийм яриан цамд уран хэллэгтэй, үг ярианы авьяастай хүмүүсийг худал хэлэхгүй, хүн гүтгэхгүй гэсэн тангараг өргүүлж сонгон авдаг байв.

Анчин тэрний хийсэн тэр үйл ямар вэ? Хэн гуай ингэж буй нь зөв үү? гэх мэтээр тухайн орон нутгийн нэр цуутай баян худалдаачин, ноён түшмэл, улмаар дээд лам нарын нэрийг дурдан асуулт тавина. Дуу хоолойн өнгө, гарын хөдөлгөөн, нүүрний баясал зэргээр тухайн хүнийг барин тавин нүдэнд тустал адилхан дүрсэлдэг байжээ. Мял богд ямар үйлийг нүгэл гэх тухай, нүгэл үйлдсэн хүмүүс үйлийнхээ үрийг хэрхэн эдлэх тухай сургана. Шүүмжлэлийн бай бологчид нийгэмд эзлэх байр сууринааасаа хамааран хүндэт зочдын асарт, эсвэл энгийн ард дунд цам үзээд сууж байх нь элбэг тохиолдоно. Цуутай хүмүүсийн зартай муу үйлийг, шогтой тодоор ингэж улаан нүүрэн дээр нь ил гарган тавьдаг байсан тул ийм цам сонирхолтой байсан нь ойлгомжтой. Минчийж улайсан, хараа буруулан суух “дүрийн эх загвар” жүжигчин хоёрыг ээлжлэн харж баясдаг байвай. Ард олонд ихээхэн таалагддаг ийм цамыг ихэс дээдэс төдийлөн таашаадаггүй байсан нь мэдээж. Сүм хийд бүр ийм яриан цам тоглож зүрхэлдэггүй байжээ. “Миларайпын цам” харьцангүй цөөхөн дүртэй, яриандаа дээдсийн амьдралыг хөнддөг нийгэм улс төрийн утгатай байсан зэргээс харьцангүй бага тархсан бололтой.