Ядуу бага нас

Фрэнк Маккортын "Анжелийн чандар" (Angela's Ashes by Frank Mc Court) гэдэг номыг инээх, уйлах хослуулан байж салж чадахгүй хэд хоног уншиж дуусгалаа. Зохиолч өөрийн бага насны ядуу тарчиг бодит амьдралын тухай дурсамжаа тэтгэвэрт гарсан хойноо бичиж 1996 онд хэвлүүлжээ. Жирийн амьдралын гашуун үнэнийг бага хүүхдийн хүүрнэл маягаар бичсэн эл ном олон уншигчдыг шууд байлдан дагуулж, даруй 17 гадаад хэлэнд орчуулагдсан байна. Дараа жил нь шилдэг утга зохиолд олгодог америкийн Пулитцер шагнал хүртэн, 1999 онд уг зохиолоор кино хийжээ.

Хэт доош орчихсон амьдрал ахуйгаа дээш татан бэрхшээл даван гарах сэтгэлийн хатгүй, арчаагүй, архичин, тамхичин, хамгийн гол нь залхуу гээд хаа газрын ядуу улсууд төстэй шиг. Өсгөж дийлэхгүй атлаа олон хүүхэдтэй. Хүүхдүүдээ халамжлах ухамсар ч үгүй, чадвар ч бас үгүй. Гэрийн эзэн сайхан сэтгэлтэй, хүүхдүүддээ хайртай муугүй эцэг мэт. Шөнө дунд согтуу ирэн хүүхдүүдээ сэрээн Ирландын төлөө үхэе гэсэн дуу байнга дуулуулна. Эх оронч ирландын төлөө зүрх сэтгэлтэй эр. Манайд халхууд буриадыг монгол биш гэх гээд байдаг шиг, эхнэрийн төрсөн хотод нутгийн уугуул биш гэж ад үзэгдэн хавчигдана. Хааяа аз таарч ажил олдож, хэдэн цаастай болвол дийлэнхийг нь гашуун усанд өгчихнө. Авгай нь буяны байгууллагын хишигт дулдуйдан өлөн зэлмэн хүүхдүүдийнхээ гол зогооно. Ажилгүй авгай нөхөр хоёр тамхичин. Татаж буй тамхи бүр хүүхдийн хоолноос хумсалж буйг буяны байгууллагынхан анхааруулсаар байхад сэтгэл сэргээх ганц юм минь гээд тамхинд мөнгөө үрээстэй.

Уул нь, өнгөрсөн зууны эхин үеийн Ирландын Лимерик хэмээх жижигхэн хотод үйл явдал өрнөх ч, манай монголын тухай өгүүлээд ч байх шиг сэтгэгдэл үе үе төрж байв. Хэдэн хүүхдээ тэжээхийн тулд эцэг эх болсон л бол юү л бол юү хиймээр, гэтэл ядуу хос ажил голно. Бас нэрэлхүү. Өвлийн хүйтэнд хоол унд хийх , гэр орноо дулаацуулах түлшгүй болоход хөөрхий хүүхдүүд л бороо цасан дундуур туучин явж гудамжнаас мод цаас, төмөр замын дагуу унасан нүүрсний хог гээд ер түлж болох болгоныг түүж гал залгуулна. Харин эцэг эх ийм байдалд орсноосоо ичиж нэрэлхээд гэртээ хэвтэж байх. Яг энэ хэсгийг уншиж байхад, Дэнжийн мянгын мал нядалгааны цэгийн тухай нэг чехийн ярьсан зүйл санаанд орж билээ. Хувь хүмүүсийн туувраар оруулж ирсэн мал төхөөрч, өглөө зах нээгдэхэд зарах махыг шөнөдөө бэлддэг гэнэ. Олноор нядлах тохиолдолд толгой шийр, гэдэс дотрын ихэнхи хаягддаг юм байх. Үүнийг эзэнгүй тэнэмэл ноход, ядуу хүүхдүүд анаад зогсож байдаг гэнэ. Ажил ихтэй бойныхон хаягдал ялгаж шидлэхээс, хөөрхий энэ хүүхэд нохойд бариулчих вий гэж санаа тавин хаях зүйлээ гарт нь атгуулаад нохойгоос хамгаалан гэрт нь дөхүүлэхгүй нь ойлгомжтой. Гэдэс дотор, толгой шийр зэрэг ганц хоёр өдөр өл залгуулах юм олж авсан хүүхэд шөнийн харанхуйд ёстой бор зүрхээрээ чулуу модоор ноходтой тулалдсаар гэрийн зүг тэмүүлнэ. Гэртээ хурхиран унтаж байгаа архичин аав, арчаагүй ээж, өлөн хэдэн дүү нараа тэжээх үмх махаа хамгаалж, эзэнгүй тэнэсээр зэрлэгшин араатан болсон ноходтой ач тач үзэлцэж байгаа арваад настай хөвгүүнийг төсөөлөөд үз. Аймшиг! Бойныхонд мөнгө төлж зөвшөөрөл аваад, нэг шөнө ийм зураг авсан, харамсалтай нь энэ бичлэгтэй хальс бүхий цүнхээ нь хулгайд алдчихсан, томоохон зурагтын сувагт зарвал үнэ хүрэх материал байсан гэж ярьсан юм. Их Дэлгүүр хавийн хулгайч нарынхаа гадныхнаас юм шуух ур чадварыг шүтэх шиг, бүр баярлаж шиг болж билээ. Ийм гутамшигтай дүр зураг гадныханд хүрсэнгүй гэж миний баярлах ч бас л ядруу нэрэлхүү зан шиг.

Анх ирланд зохиолчын ном уншлаа, их таалагдсан гээд энэ номын тухай таньдаг ирланд авгайдаа хөөрцөглөв. Труди маань энэ номыг ч зохиолчыг ч үзэн яддаг гэнэ. Гайхсандаа хэлэх үг олдохгүй таг болоход минь зөөлрөөд зохиолын үйл явдал өрнөдөг Лимерик хотод төрж өссөн гэлээ. Номд бараг зуугаад жилийн өмнөх үйл явдал гардаг. Одоо ч Ирланд ядуувтар нь үнэн. Гэхдээ бөөс хуурсандаа баригдаагүй, дунд чинээний амьдралтай ажил хийгээд амьдралаа аваад явдаг хүмүүс зөндөө байдаг. Ийм ядуу тарчигаар манай хотыг алдаршуулсанд ихэд харамсдаг гэж билээ.

Харыг хамгаалсан шар

Ажлын газрын арын хаалган тушаа хүн хүлээн зогсч байтал, нарийн замын эсрэг талын барны үүдэнд цагаан хар хоёр арцалдах нүдэнд тусав. Эхлээд таньдаг найз нар бие биеэ явуулж тоглож байгаа биз гэтэл нэг л биш ээ. Цагаан нь цайвар шар үсээ задгай хаясан, өндөр хөхтэй, өргөн ташаатай, нарийн бэлхүүстэй, сунайсан урт хөлтэй гоо үзэсгэлэнгийн төгс загвар гэмээр залуухан чех бүсгүй. Хар нь буржгарын цаад буржгар атирсан үстэй, урагш түрсэн эрүүтэй, зузаан даравгар уруултай намхан залуу. Хүүхэн хархүүгийн мөр лүү байсхийгээд түлхээд авах юм. Хархүү нэг юм хэлээд л урагш зүтгээд байдаг. Нэг нь англиар, нөгөө нь чехээр яриад бие биеэ ойлгохгүй байх шиг. Дуу нь чангараад явчихлаа. Чех хүүхэн "энд зөвхөн цагаан ордог" гээд хар залууг цааш түлхээд байгааг гэнт ойлгов. Зөвхөн цагаан гэнэ үү? Ингэхэд шар арьстан би ч бас гадаа хоцрох нь. Эрхээ хамгаалмаар санагдаад очиж:
-Та энэ барны эзэгтэй юү? гэж чехээр асуувал
-Үгүй би тогтмол үйлчлүүлэгч
-Энд зөвхөн цагаан арьстанд үйлчилдэг дүрэмтэй юм уу? Би орж болох болов уу?
Цаагуураа хүний эрх хөндөөд ч байх шиг чехээр яриад эхлэхээр гоо үзэсгэлэнгийн туйл маань зөөлрөөд явчихлаа. Пани та бол орж болно. Энэ хар дандаа хүний дургүй хүргээд байдаг өөдгүй этгээд байгаа юм.
Өөдгүй рүүгээ харвал, ажил төрөл ч үгүй энд тэнд хэрэг төвөг удаж явдаг, салбаг далдаг хийсэн этгээд шиг. Ямар ч болсон дэлхийн олимпийн аваргад хүч үздэг хөдөлмөрч булчин шөрмөс зангирсан, төлөв харуудтай ямар ч төс алга. Чехээр огт ойлгодоггүй бололтой. Гэхдээ л намайг гэнт гарч ирээд өөрийг нь өмөөрч буйг гадарлав бололтой. Энэ хүүхэн намайг ийш нь оруулахгүй дээрэлхээд гээд гомдол урсгаж байна.
-Та дургүй байхад нь заавал энд орох ямар шаардлага байна?Хааяагүй бар байхад .
-Зөрүүд зан хөдлөөд л...
Барны хаалга онгойж, тэндхийн бие хамгаалагчид бололтой өндөр бадриун хоёр залуу гараад ирлээ. "Энд юү болоод байна" гэж сүрлэг том дуугаар хүнгэнэв. Гурван өндөр цагааны эсрэг хар, шар хоёр тагжгар юм. Хүчний тэнцвэр алдагдаад явчихлаа. Шууд сүүлээ хавчаад зугталтай биш, шар миний шар хөдөлж: "Цыгануудаа гадуурхдаг гээд гишүүн болгох эсэх дээр бөөн хэл ам болж байж Европын Холбоонд танайхан ороо биз дээ. Хүн ялгаварлан гадуурхадаг үзэл байхгүй болсон гэдэг худал юм байна. Танай барны тухай, ийм арьсны үзэлт чехүүд байдаг тухай бичнэ " гэж том дуугарав.
Нөгөө хар руу, "чи хүний нутагт хүний биеэ аятайхан аваад, эвтэйхэн явахад яадаг юм" гэж ээж, багш синдромдож хэлээд эргэсэн.

Ялгаа

Явж байтал ази эмэгтэйн зурагтай рекламтай тааралдав. Хамт явсан чех эмэгтэй
-Монгол хүүхэн гарчихаж.
-Үгүй ээ, энэ хятад хүн байна.
-Чи яаж ийм итгэлтэй хэлж байнаа?
-Азийн бидний хувьд чех, англи, орос бүгд л ижил цагаанууд. Гэтэл танайхан орос хүнийг хараад чехээсээ шууд ялгана. Англи хүн чех хүнийг англиасаа шууд ялгаад өөр гээд байдаг.
-Оросууд манайхнаас өөр, би ч энэ нь чех, тэр нь орос гээд хэлчихнэ. Чи хятад монголыг юугаар нь яаж ялгах бэ?
-Манай монголчууд тэднээс арай өндөр бас бадриун. Мэдээж тэрбум хятад дотор хоёр алд өндөртэй дэлхийн хамгийн том, тохойн чинээ дэлхийн хамгийн жижиг одой хүн бий гэж дуулддаг. Монголчууд цагаан идээ мах голдуу иддэг болохоор яралзсан цагаан, жигд сайхан шүдтэй, мөн шанаа өндөр, харц дээгүүр. Тэгээд хамар ам гээд хятад монгол өөрдөө өөр. Алхаа гишгээ, ааш зан бас ялгаатай.
-Хятадуудын хамар ам ямар гэж?
-Арай open-онгорхой гэх үү дээ. Манайхнаас тэд арай л ээтэн хамартай, орсгой шүдтэй гэхийг гадаад хэлэнд буулгаж дөнгөсөнгүй тул баруун гарын долоовор хуруугаар хамрынхаа үзүүрийг хойш чичилж шантгар болгоод, уруул хавьцаа дөрвөн хуругаа доош сарвайлган шүд нь нааш түрсэн хүнийг дүрслэв.
-Алхаа гишгээнд бас ялгаа байх уу?
- Түүх уламжлал шингэсэн хамгийн том ялгаа алхаанд харагддаг. Хятад хүн хөнгөхөн алхаатай: өлмий нь гадагшаа, өвдөг ер бүрэн тэнийхгүй, хүзүү урагшаа сунгаастай, харц доошоо хятад хүнийг харахаар цагаан будааны талбайн суулгац хооронд намс намс хийтэл хөдөлж хог ургамалаа түүж байгаа дүр зураг нүдэнд буугаад байдаг юм. Өргөн талд хонио хариулаад алсын бараа хараад айвуу тайвуу алхах монгол хүн бат цэгц алхаатай байдаг.


Тухайн үндэстэнг бусдаас ялгаруулан тодорхойлдог тийм нэг ерөнхий зүйл байдаг байх. Угсаатан зүйч биш болохоор мэдэхгүй тул хувийн бодлоо л хэлсэн.

Монгол гэр

“Тэнгэрийн зарлигаар Бөртэ Чоно гэргий Гоо Маралтай хамт далайн чанадаас ирэн Онон мөрний эх Бурхан Халдун уулын бэлд нутаглан Батцагаан хүү төржээ” хэмээн монголчуудын удам гарлын тухай домог эхэлдэг. Эрт балар цагт Монголын уудам талд Хөх Чоно, Гоо Марал хөөцөлдөж, махчин чоно өвсөн тэжээлт согоог барьсангүй гэж төсөөлж болох нь. Ямар ч домог тухайн үндэстний үзэл бодол, гоо сайхны мэдрэмжийг илэрхийлдэг бөгөөд байгалийн хатуу ширүүнтэй тэмцэлдэн амьдардаг нүүдэлчдэд, чоно ухаалаг, эр зоригтой, хүч чадалтай араатан харагдах агаад түүний ханиар хурдан шаламгай, гоо үзэсгэлэнт, цоглог марал тодорчээ. Монголчууд гоо үзэсгэлэн төгс бүсгүйг согоо шиг гэдэг. Домогт өгүүлдэгээр, Бөртэ Чоно Гоо Маралын удамын Алан Гоо хатны хэвлийг гэрийн тооноор тусах тэнгэрийн гэрэл илбэхэд бүрэлдсэн хүүхэд Чингис хааны тэнгэр язгуурт хуланц гэнэ. Билэг дэмбэрэлийн амьтад Нар шүтэх ёстой ийнхүү уялддагаас монголчуудын гэрээ нар мандах зүг рүү харуулж барьдаг заншил үүссэн гэж үздэг.

Манж-Чин улсын ноёрхолд ортлоо монголчууд овогтой байж, манжийн дарлалын үед \1615-1911\ үед устан бид эцгээрээ овоглох болсон билээ. 1990-эд оны ардчилсан хувьсгалын үрээр Монголд овог сэргээх үйл явдал өрнөхөд цөөн бус хүмүүс “чонос” овог сонгосон. Эзэн Чингисийн эцэг Есүүдэй баатар боржигон овгийнх, жинхэнэ язгуур угсаатай нь Монголдоо үлдэн байсаар ирсэн гэх үзлээс “боржигон” овогтой хүн цөөнгүй бий болов.

Гэрийн голд багана гал голомт байна. Гэрийн баганаар дамжин өвөг дээдсийн сүнстэй холбогддог гэж үздэгээс багана түших, барих ялангуяа алдлахыг цээрлэдэг заншил одоо ч хадгалагдан үлдсэн. Эртний багана эрхэмлэдэг энэ заншил мөн гал тахьдаг ёстой холбоотой. Дэлхий олон оронд чөтгөр шулам, муу муухайг гал л дийлдэг гэсэн үзэл түгээмэл. Монголд ч галыг дээдлэн тахиж ирсэн бөгөөд галын эзнийг амьд гэж тооцдогоос үзүүртэй зүйлээр гал руу чичихийг цээрлэдэг. Гал бузартана гэж хог новшоо гал руу хийдэггүй. Айлд орсон шинэ бэрийг галд мөргүүлж өөриймсүүлнэ. Энэ нь эрт цагт галын дэргэд тахил шүтээн онгоо байрлуулдаг байсны үлдэц юм.

Та Монгол орны дээгүүр онгоцоор нисэж байхдаа доош харвал энд тэндхэн нэгэн зүйл том цагаан мөөг бөмбийж байх вий. Уудам их газар нутагтай цөөн монголчуудын сууц болох гэр тэнгэрийн тэртэйгээс ийнхүү талын цагаан мөөг шиг харагддаг. Гэр нь манай орны онцлог нүүр царай болдог архитектурын өвөрмөц бүтээл төдийгүй, монголчуудын уламжлалт одон орон судлал, зан заншил, соёлын өвийг өөртөө агуулдаг. Оршин байх хэлбэрvvдийн дотроос хамгийг бєх бат тєгс тєгэлдєр нь бємбєрцєг хэлбэр..

Монголчууд мод малын түүхий эд зэрэг гар дорхи материалаар өөрсдөө гэрээ хийдэг. Гэр яс мод, эсгий бүрээс гэсэн хоёр үндсэн хэсгээс бүтнэ. Эвхмэл сараалжин хана, дээвэр болдог унь, унины тулгуур бөгөөд цонх болох тооно, тооныг түших багана, хаалга, шал зэргээс гэрийн мод бүрдэнэ. Хонины ноосоор гар хийцийн эсгий хийдэг байв. Хонины ноос өөрөө зунгагтай учир эсгий өөрөө ямар нэг хэмжээгээр ус даах чанартай ч эсгийг ямааны тосоор тосолж бороо нэвчихгүй болгодог. Өнгий нь цайруулахын тулд эсгийг ясны гурил, шохойгоор өнгөлнө. Адууны хялгасаар бат бөх дээс томж түүгээр гэрийн бүслүүр, өрх ба дээвэр даруулах олс хийнэ. Унины углуурга, хананы үдээс сэлтийг бод малын шир, шөрмөсөөр голдуу хийнэ.

Орчин цагт үйлдвэрийн аргаар ноосыг зунгагнаас нь салгаад угаасан ноосоор эсгий үйлдвэрлэж байна. Зунгагнаас гоо сайхны үнэт түүхий эд ланолин гарган авч гадаадын гоо сайхны нэрт пүүсүүдэд экспортолдог. Одоо борооноос хамгаалсан брезентэн дээвэр, цагаан даавуун гадуур бүрээс давхарладаг болжээ. Гэрийн модыг мөн үйлдвэрт хийж байна. Гэрийн мод дунджаар 15, эсгий 5 жил хэрэглэгддэг.

Гэрийг амархан барьж угсардаг, түүнээсээ амархан буулгаж нүүдэг. Хүндийн жин ердөө 250-270 кг тул хэдхэн тэмээ сарлагт ачаад нүүчихдэг, хэдхэн цагийн дотор авгай нөхөр, анд нөхөр ч юмуу хоёрхон хүн барьчихдаг, хөнгөн авсаархан ийм сууц нүүдэлд тохиромжтой нь илт. Гэвч хоюулхнаа байх нь ховор тохиолдол. Монголчууд нүүдлийн улсыг зам тосон домботой цай, тавагтай идээ барин угтаж цайлдаг, гэр барихад тааралдсан таних танихгүй хүмүүс очиж тусалдаг заншилтай.

Гэрийг их багийг ханын тоо ба толгойгоор ялгана. Сараалжилж үдсэн төгсгөл буюу ханын толгой нэг хананд 14-16 байна. Жишээ нь 14 толгой бүхий 4 ханатай гэрийг бага дөрвөн хант, 16 толгой 6 хант гэрийг их 6 хант гэнэ. Хамгийн жижиг гэр 3 ханатай бол 5 ханатай гэр хамгийн их тархсан. Дээр үед ихэс дээдэс 8,10,12 ханатай гэрт амьдардаг байв. Түүхийн тулгар бичигт тэмдэглэгдсэнээс хамгийн том гэр бол 1651 онд Эрдэнэ зуу хийдэд байсан 80 гэрийн чинээтэй үлэмж том Бат-Өлзий гэр.

XIII зууны vеийн монгол хаадын олон арван шар хөллөсөн их гэр тэргэн нvvдэл тухайн үеийн гайхамшиг байв. Хаадын их нүүдэл суурин иргэдийн жуулчин, хэсvvлчдийн нvдэнд талын ингэр алгуурхан хєдєлж яваа хот мэтээр тєсєєлєгддєг байжээ. Ийм их гэр тэргэнээс гадна дєрєв, найман vхэр хєлєлсєн бэсрэг гэр тэрэгнvvд ч бас олон байсан.

Ирээдүйн Чингис хаан 1155 онд даруухан нэгэн эсгий гэрт мэндэлсэн. Эцгээсээ багадаа өнчин хоцорсон Тэмүүжин дөнгөж есхөн насандаа өрх толгойлж, эхийн хамт Онон голыг өгсөж уруудан жимс ногоо түүж, загас жарайхай барин олон дүүгээ тэжээн амь зууж байсан тухай “Нууц товчоо”-нд өгүүлдэг. Дээр үед ядуучууд загас барин ан гөрөө эрхэлдэг, олон малтай аял баянд тооцогддог байв. Одоо баячууд л зугаа цэнгэл маягаар ан гөрөө хийдэг болоод ойлголт эсрэгээр эргэсэн шиг.

Одоо хэрэглээнээс гарсан унь тооно хоёр нь үргэлж гэрийг сархинаг тоонотой гэр гэх бөгөөд ийм гэр нь ямар ч догшин салхи ширvvн бороонд унадаггvйгээр vл барам хаяаг нь дээш нь сайн шуучихад vерийн ус дайраад єнгєрхєєс биш аваад явчихдаггvй байжээ. Сархинаг тоонот гэрийн хэлбэр хатгуур тоонот конус хэлбэрийн гэрийг бодвол илvv бємбєгєр, хожимдоо гэрийн унь тооно саланги болж эдvгээгийн хатгуур тоонот гэр үүссэн. Эртний монголчуудын эдэлж хэрэглэж байсан ийм гэр єнгєрсєн зууны тавиад он хvртэл говийн малчдын дунд байсаар л байлаа. Унь тооно хаалга хатавчны харьцаа єєр болсон хэдий ч монгол гэрийн vндсэн хэлбэр тєрх хийц маяг нь єєрчлєгдєлгvй манай vед хvрч иржээ.

Гэрийн одоогийн энэ хэв хийц 16 дугаар зуунаас өргөн дэлгэрсэн сонгодог хэлбэр. Гэрийн хаалга тооно голчоороо тэнцүү ба энэ үндсэн суурь хэмжээ болдог. Баганын өндөр хаалганаас 1,5 дахин өндөр. Шалны голч тоононы голчоос 4 дахин том. Унийн урт тоононы радиусыг 3 дахин авсантай тэнцүү. Европт сүм дугана барихдаа хүний биеийн харьцааг мөрдлөг болгон авсан харьцааны чанарыг мэргэжлийн хэлээр алтан огтлол \модул\ гэж нэрлэгддэг барилга архитектурын арга гэрийн модонд яг ижил мөрдөгддөг болохыг МУИС-ын багш Даваажав судалгаагаар илрүүлсэн байна. Монгол гэрийн бат бөх чанар чухамхүү энэ алтан огтлолд л оршино.

Монгол гэрийн хийц, хэсэглэлийг нарны цагтай уялдуулан зохиосон нь бас нэг гайхамшиг. Гэрийн тооноор тусах нарны гэрлийг монголчууд нар мандах шингэх хугацаанд хуваарилан цагаа баримжаалдаг. Ам дөрвөлжин хэлбэртэй өрхийг хошуулан татахад тоононы урд талд ил үлдсэн хэсгээр тусах гэрлийг нарны цагт ашиглажээ. Тухайлбал, тоононд туссан нарны гэрэл өглөөний 4-6 цаг (бар-туулай цаг), унийн толгойноос ханын толгой хүрэх 6-8-10 цаг(туулай-луу-могой цаг), гэрийн хойморт нар их үдэд 12 тусна (морин цаг) гэх мэт.

Нарны цагтай яв цав тохирдог гэр бол 60 уньтай бага дөрвөн хант билээ. Ийм гэрийн тоононы хүрээнд гаргасан унины нүх бүр арван хоёр жилийн амьтадаар нэрлэгддэг. Гэрийн доторхи зайг хоймор, гал голомт, эрэгтэйн тал, эмэгтайн тал гэж ерөнхийд нь хуваадаг. Хоймрын авдар дээр бурхан шүтээнээ залдаг. Гэрийн эзэн хоймор талдаа суудаг ба хамгийн хүндтэй зочноо хоймортоо урьж суулгана. Хоймор талд элбэг баяны билэг тэмдэг болох хулгана жил, баруун тотгоны үзүүрийн унь эр хүний хийморь цог залийг илтгэх морин жилд, зүүн тотгоны үзүүрийн унь эм хүний буян заяа сүү цагаан идээндээ гэдгийг илтгэн үхэр жилд тус тус таарна.

Хvрээлэн буй орчных нь уул ус, гvвээ толгод, адуу малынх нь бэлчээр хорь гуч хоногийн давтамжтайгаар єєрчлєгдєн шинэчлэгдэж байдаг ч vvд хоймрынх нь орших зvг чиг, гэр дотрох эд агуурсынх нь байрлал тэр ч бvv хэл хониных нь хот, vхэр тугал, ингэ ботгоных нь зэл, ямар ч улиралд хэд хичнээн ч нvvж хаана ч буулаа гэсэн анх айл болоод байрлуулсан байр зvг чигийг нь хэзээ ч єєрчилдєггvй. Гэр дотор нvvдэггvйтэйгээ нэг адил гэрийн гаднах орчиноо ч єєрчилдєггvй. Єєрєєр хэлвэл хэд ч нvvж хаана ч буусан гэр дотор хийгээд гэрийн гадаах єєрсдийн буй болгосон орчинг тэр чигээр нь ямар ч єєрчлєлтгvйгээр аваад яваад байдаг гэсэн vг юм. Эцэг євгєдєєс уламжилж ирсэн эд юмсын байрлал, зvг чигийг хэдэн vеэрээ єєрчлєєгvй айл бишгvй байдаг.

Гэрт оруут баруун хаяаны эмээл хазаар, ногт чөдөр, айрагны хөхүүр сэлтээс эрэгтэйн тал эхлэнэ. Гэрийн эзний ор, орны ар хананд ангийн буу өлгөөтэй. Хөөрөг, хэт хутаг, зодог шуудаг хусуур, ангийн үс зэрэг эр хүний нарийн нандин эдлэл хадгалдаг баруун авдар орны толгойд байна. Хөхүүр баруун талд байдаг нь эрт цагт эрчүүд гүү саадаг байсантай холбоотой гэх. Эрэгтэй зочид баруун талд суудаг ба хөхүүрийн дэргэдүүр өнгөрөхдөө айраг бүлж булчингаа чангалдаг, айлдаа хүчээ өгдөг заншилтай. Гэрийн гадаа баруун урьдхан морины уяа хатгаастай.

Гэрийн зүүн хатавчнаас эхлэх эмэгтэйн талд усны болон саалийн сав, гал тогооны эрэгнэг, эзэгтэйн хувцас хийдэг орны хөлийн авдар, оёдол үйлийн ба гоо сайхны хэрэгсэл зэрэг эмэгтэйн нарийн нандин зүйлсээ хийдэг орны толгойн авдар байна. Эм хүн бард хөөгдсөн туулай мэт аймхай дорой гэсэн санааг илэрхийлсэн мэт эзэгтэйн ор бар туулай жилүүдийн хоорондох зайнд яв цав таарна. Гэрийн эзэгтэйн зүү утасны авдар гэрийн гаднах үнээний зэлтэй харгалдан үхэр жилд таарахаар байршуулж зуршсан нь эм хүний хийморь оёдол үйл, цагаан идээнд байдаг гэсэн үзлээс улбаатай гэнээ. Одоо дээд сургуульд суралцагчдын үнэмлэхүй олон хувь нь охид болсон төдийгүй эрүүл мэнд боловсролын салбарт ажиллагсдын дийлэнхийг эмэгтэйүүд бүрдүүлж буй нь монгол угсаатны дунд түгээмэл тархсан цэцэн бэрийн үлгэр амилах хандлагатай болгов.

Өргөн уудам газар нутагтай, хүн ам сийрэг тархсан Монголд гэрт ирсэн хүнийг заавал хооллож ундалдаг, тэр ч байтугай эзгүйд таарсан аянчин жинчинд зориулж идэх уух юм ширээн дээрээ бэлдээд, эзгүй гэрээ цоожгүй орхиод малдаа явдаг заншил саяхан болтол говийн аймгуудад байсаар байлаа. Хүмүүнлэг ардчилсан нийгэм байгуулах жилүүдийн алдаа оноонд хүний сайхан чанар бүүдийж, залхай өөдгүй улс олширсноор монгол гэрийн үүд түгжээтэй байдаг боллоо.

ХХ зууны эхэнд бараг бүгдээр нүүдэлчид байсан монголчуудын 30 хүрэхгүй хувь л одоо нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж байна. Гэтэл Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт зэрэг томоохон хотуудад гэр орчин үеийн байр сууцтай зэрэгцэн оршсоор, бүхэл бүтэн гэр хороолол хотын энд тэнд байсаар. Социализмын үед хот хөдөөгийн хооронд дураар шилжин нүүх хориотой байхад нийслэл хот маань одоогийнхоос цөөхөн гэртэй байлаа.

Аялал жуулчлал эрхэлдэг байгууллагууд гэр отог өргөн хэрэглэх болов. Ердийн дөрөв таван хант гэрээс гадна тэргэн дээрхи эртний гэрийг ч, дээр үед зөвхөн хаад ноёд залардаг байсан олон хант том гэр барьж ресторан маягаар ашиглах боллоо. Гэр хэлбэртэй халаалга, халуун хүйтэн ус, бие засах хорго бүхий тоосгон барилга энд тэндхийн амралт сувиллын газар олноор баригдаж гадна дотны хүмүүсийн талархалыг хүлээж байна.

Одоо гэрийн дээвэр дээрээ нарны зайтай, гаднаа телевизийн тавган антентэй айл хот хөдөөгүй олон болж, бага оврын цахилгаан үүсгэгч генератор, хөргөгч, телевизор, радио, компьютер гээд орчин цагийн гэр ахуйн техник монгол гэрт байраа эзэлжээ. Монгол гэрийн тавилга зөвхөн шинэчлэгдэж буй бус гэр өөрөө шинэ орчинд байр сууриа олж, монголын уудам талаас хальж харь холын орнуудад тархаж эхэллээ.

Голландын бизнес эрхлэгч жуулчны базаа нэжгээд монгол гэр барьж үүсгээд, улмаар өндөр нуруутай өрнөдийн улс гэрт орж гарахад хялбар болгох үүднээс гэрийн хаалганы тотгыг өндөрсгөн арк маягийн болгон, гэр үйлдвэрлэдэг цехтэй болжээ. Авхаалжтай голланд эр гэр зохиосон авторын эрхийн гэрчилгээ авах гээд хөөцөлдөөд явж байсан тухай манай сонинд бичигдэж байсан.

Би Японд их зургаан хант гэрт монгол хоолны ресторанд орж үзэж байлаа. Чехэд дорно дахин судлаач (хятад, монгол) Шима гуайн эрхлэн ажиллуулдаг Ази нөхдийн клуб хоёр ч монгол гэртэй. Жил бүр Чехийн хөдөө нутагт гэр барин, гэрийн баяр зохион байгуулдаг уламжлалтай.

Францын морь судлаач эрдэмтэд Монголд тахь эргэн нутагшуулах төсөлд манлайлан оролцож, франц судлаачдын зарим нь нутгийнхаа өмнөд хэсэгт жилийн дөрвөн улиралд гэрт амьдаран тахийн зан араншинг судладаг нь сонин. Парис хотод дуу бичлэгийн студийг гэрт хийдэг моод дэлгэрсэн нь чамирхал төдий биш юм. Дуучин дуулахад тархах шууд долгион, хананаас ойсон долгионтой нийлэхэд үүсдэг авианы гажилт шуугиан зэргийг багасгах зорилгоор дуу бичлэгийн студийн дотор ханыг зөөлөвчтэй дуу шингээгч материалаар доторлодог. Дөрвөлжин өрөөнд хана, тааз, шал болон өрөөний булан хүртэл долгион харилцан адилгүй хэмжээний зайг туулах тул зөөлөвч хийсэн ч гажилт үүснэ. Гэтэл дугуй хана дээвэртэй, эсгий бүрээстэй гэр аль ч талаараа дуу бичлэгийн студи хийхэд хамгийн оновчтой байр болох нь ойлгомжтой.

XIX зууны эцэст дэлхийн янз бүрийн газар оронд зуу гаруй ястан үндэстэн гэр хэрэглэж байжээ. Хүзүүвчин тоонотой цомцог гэрийг Оросын Холбооны улсын Халимаг, Тува, Баүкир, Татар, Курд, Ногай, Хягас, дундад азийн Казак, Туркмен, Узбек, Таджик, Киргиз зэрэг орнууд; түрэг угсааны Юрюкин (Турк), Хазар (Афганистан); Могол; Өвөр Монголд хэрэглэсээр байна. Харин Эвэн, Сагай, Эскимосуудын сууцыг урцнаас гэр рүү шилжих үеийн сууцны хэлбэр гэж үздэг байна. Гэрийн уг язгуурыг оромж гэх ба үүнд урц, овоохой, шовоохой гээд түр зуур толгой хорогдох нэн болхидуу сууц орно. Умард Америкийн индиан, Авсрали, Африкийн зэрлэг омгууд, Сибирийн гүн тайга, Е­несей, Амар мөрний сав болон Саяан Алтайн уулархаг нутагт амьдардаг зарим ястан одоо ч урцыг сууц болгон хэрэглэсээр байна.

Монгол үндэсний хувцас

Хоёр жилийн өмнө бичсэн үндэсний хувцасны талааарх нийтлэлээ дахин орууллаа.

Үндэсний хувцас олон зууны турш ястан үндэстний угсаатны зүйн үнэмлэх нь болж, ард түмний соёлын өвийг хадгалж иржээ. Тухайн үндэстэн ястан дотроо нас, хүйс, нийгмийн байдлын ялгааг хувцас илэрхийлдэг байсан нь манайд мөн тусгалаа олсон байдаг. Монгол үндэсний хувцас нь тэдний голлон эрхэлж ирсэн аж ахуй, байгал цаг уурын нөхцөл, зан заншлын онцлогыг илэрхийлдэг.

Монголчууд бэлчээрийн мал аж ахуй, ан гөрөө эрхэлдэг нүүдэлчид байлаа. Асар уудам газар нутагтай, цөөн хүн амтай энэ орны хөрс газар тариалан эрхлэхэд төдийлөн тохиромжгүй тул хэрэгцээний бөс бараа, торго дурдан, тариа будаагаа зэргэлдээ орших суурин омог аймгуудаас авдаг. Заримдаа худалдааны хэлцэлээр бараа солилцооны маягаар, яриа хэлэлцээрээр бүтэхгүй үед уулгалан дайрч дээрэмдэн авдаг байсан тухай түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. Дайнч, моринд гарамгай монголчуудын хувцас хүний хөдөлгөөнд бүрэн зохицсон, тайван цагт ч, дайн тулааны үед ч өөрчлөгдөхөөргүй хэв загвартай, салхи хаасан битүү энгэртэй, гар даарахгүй нударгатай дээл, морин дээр удаан явахад биед түшигтэй /европийн зарим судлаачид корсеттой жишсэн/ өргөн бүс, урт өмд, өвдөг хүрсэн урт түрийтэй гутал сэлтээс бүтэж байв.

Эрт урд цагт монголчууд элдүүр нь ханасан хонины арьсыг ар нуруугаар нь хавсарч шуумаг болгон өмд гэдэг өмсгөл зохиожээ. Эрс тэрс уур амьсгалтай нутагт амьдардаг, морьтон монголчуудад өмд тун чухал хувцас байв. Үүнийг оросын нэрт түүхч Л.Н.Гумилев: “Танд орчин цагийн европ эрийг өмдгүй төсөөлөхөд бэрх. Гэтэл өмд гэдэг өмсгөлийг анх төв азийн нүүдэлчид зохиосон”[1] гэж бичсэн байдаг. Японы түүхэн зохиол туурвигчдын тэргүүн төлөөлөгч Шиба Рёотаро “манай эрний өмнөх хятадын Жао улсын Y Лин улсдаа анх удаа хөнгөн морин цэрэг санаачлан зохион байгуулахдаа, умардын зэрлэгүүдтэй дайтахад тэдний дайтах хууль ёс, өмсгөл жаягийг дууриах хэрэгтэй”[2] гэж уриалсан байна. Нүүдэлчид шиг “өмд өмсөцгөөе” гэсэн тэр уриалга урт шуумагтай өмд, түрийтэй гутал өмсдөг одоогийн хувцасны эхийг тавьсан гэдэг. Шиба Рёотаро цааш: “Монгол дээлний товч шилбэ ХҮII зууны сүүлчээр Унгарын морин цэргийн хувцсаар дамжин Европт тархахдаа дээлний шилбэ хавирга мэт уртасч мундирийн гоёл, чимэг төдий болжээ” гэж дүгнэсэн нь бий.

Дэлхийд хамгийн хүчирхэг улс байгуулж байсан монголчуудын хувцасны “моодыг” гадаадынхан ийнхүү дууриадаг байсан бол хожим хүч нь мөхөж, Манж-Чин улсын ноёрхолд байсан /1615-1911/ үед монголын язгууртан ихэс дээдсийн өмсгөлд манж-хятад хувцсын загвар нөлөөлжээ. 1911 онд Монгол Манжийн эрхшээлээс ангижрахад, ноёд түшмэдийн зэрэг дэв, ямбаны хувцсыг монгол хэв шинжийн болгон өөрчлөх зарлиг гарчээ. “Ёслолын цаазны бичиг”[3]-т төрийн ёслолын үед хэрэглэх хувцасны дэг жаягийг нарийвчлан зааж, эртний энэтхэг хаадын болон төвд лам нарын хувцаснаас санаа авч, монгол хувцасны ерөнхий загварт тулгуурлан Монгол улсын хааны ямбаны хувцсыг цоо шинээр үүсгэн зохиосон түүхтэй.

1921-1924 оны ардын хувьсгалын эхний жилүүдэд ноёд, түшмэдийн зэрэг дэвийн хувцас хэрэглэгдэж байгаад, зан үйл ёслолтойгоо хамт үеэ өнгөрөөв. Одоо ийм хувцсыг музей, кино, театр, бэлэг дурсгалын зүйлсээс олж харж болно. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын дараа Монгол улсын ерөнхийлөгч төрийн их ёслол, баяр наадмын үеэр өмсдөг, эртний дээдсийн хувцасны хэв шинжийг хадгалсан ёслолын хувцастай боллоо.

Үндэсний хувцас угсаатны зүйн үнэмлэх болж ирснээс гадна зарим үед улс төрийн утга, ёгт санааг агуулдаг байв. Домог өгүүлрүүн: “Монгол ноён Хятадад тулга захиалжээ. Чингэхдээ тотгы нь бадарч буй дөлөөр хийсүгэй гэж. Хятадад тэр хүсэлтийг умартаж, тотгыг дөлөөр бус, хон хэрээний хошуу маягаар хийж ирүүлжээ. Монголын газар шороог хон хэрээний хошуугаар тогшуулах гэсэн санаа агуулсан гэж хаан оноон ухав. Хөрш гүрэнтэйгээ муудаад яахав, санаагий нь мэдсэн сайн болллоо. Хон хэрээ манай газар шороо, гал голомтыг тоншиж зүрхлэхгүй сөрөг ухааныг сийлье гээд албат нартайгаа зөвлөлдөн, үргэлж голомтынхоо захад байдаг галын эзэн эхнэр хүний хувцсыг жигүүртний хаан хан гарьдын сүр жавхлант дүрийг дууриалган хийх болсон гэдэг. Халх эхнэрийн хувцас төрсөн учир ийм.”[4]

Монгол үндэсний гол хувцас дээл хэмээх өмсгөл билээ. Төв Азийн үндэстэн ястны хувцас нь монгол маягийн баруун энгэртэй, түрэг маягийн зүүн энгэртэй гэж хоёр хуваагдана. Барга, манж, буриад, орочи, ороки, нанай, тунгус, кидан, тогон нарын хувцас монгол хэв загвартайд ордог. “Монголын өвөг дээдэс болох дунху, кидан, сяньби нарын хувцасны загварыг манж нар дууриаж, улмаар манж нараар дамжин зүүн өмнөд Азийн орнуудад монгол хэв хийцийн хувцас түгсэн.”[5]

Дорнод аймгийн Матад сумын нутгаас олдсон Шонх Толгойн Киданы үеийн гантиг баримлаас харахад Монголын өвөг киданы хувцас, XIII-XIY зууны монголын их хаадын хөрөгт тэр үеийн их хаадын дээл хэлтгий энгэртэй байсан нь харагддаг. Чингисийн алтан ургийн удамт өндөр гэгээн Занабазар лам хувцасны загварыг тогтоосон хэмээх тул худам монгол дээлийн хэв маяг одоогийн лам дээлд хадгалагдан үлдсэн гэж үздэг.

Лам дээлийг шар, улбар шар, улаан, хүрэн улаан, хүрэн өнгийн бөсөөр хийж, дээр орхимж ороодог. Буддын шашны шарын урсгал Монголд нэвтэрснээр, “өмд өмсөцгөөе” гэсэн уриалга гаргахад хүргэж байсан дайчин монгол эрсийн ихэнхи нь лам болон “өмдөө тайлж”, орхимж ороон олбог дээр завилан суулаа. Эртний Грекийн нөмрөг “гиматий” Энэтхэг, Түвдээр дамжин “орхимж” нэртэйгээр ийнхүү Монголд заларч, лам нарын хувцасны салшгүй хэсэг, өвөрмөц онцлог болжээ. Орхимж, гиматий хоёул гадуур хувцас дээгүүрээ биеэ ороож, нэг үзүүрийг мөрөө давуулан хойш хаях маягаар өмсдөг 1,5 м өргөн, 4 м урттай эсгүүр хэмжээ ижил бөс билээ. Монгол лам нар цол мяндаг, хэргэм тушаалаас шалтгаалан номын, хурлын гээд маш нарийн дэг жаягтай хувцас өмсгөлтэй байв. 1930-аад оны үеэс шашингүйн суртал, улс төрийн хавчлаг дарамтаас болж лам нарын хувцасны нарийн ширийн мартагдах тийшээ болсноо сүүлийн арваад жилд шүтлэг ил болоход лам нарын хувцас хуучин дэг жаягаараа сэргээгдэн мөрдөгдөж эхлэв.

Одоо манай оронд нутагладаг хориод ястны дээл нь 400 орчим, гутал нь хориод, бүс нь арав орчим төрөл байдаг. Жишээ нь Монголд амьдардаг халх, буриад, дарьганга, ойрд зэрэг олон ястны хувцас дотроо ялгарах бөгөөд эдгээрээс хүүхэд эрэгтэйчүүдийнх хоорондоо төстэй, харин эмэгтэйчүүдийнх нэлээд ялгаатай болно.

Монгол дээл илүү дутуу эд ангигүй, нягт сайтар бодож боловсруулсан хийцтэй тул сайн үйлчин эсгэсний дараа өөдөс бараг үлддэггүй, эгэл атлаа нарийн эсгүүр хийцтэй аж. 80-90 см өргөнтэй-нарийн энтэй торгоор дээл оёоход хүний өндөр намаас хамааран 4-6 метр торго орно. Дугуй хээтэй торгоны хээг нийлүүлдэг тул арай илүү орно. Өргөн энтэй цулгай бөсөөр дээл зөрүүлдэн эсгэж бөс даавуу хэмнэж болдог.

Зуны улиралд дан дээл, давхар тэрлэг, хавар намарт хөвөнтэй дээл, хурган дотортой дээл өмсдөг. Өвөл үзүүрсэг[6] буюу цувцаа[7] өмсөнө. Монголын өвөл –20-40 хэм хүртэл хүйтэрдэг ба өвлийн ийм хүйтэнд алс хол явах, адуу манах, хээр хоноход үстэй дээл дээрээ дах давхарладаг. Дахыг сэрх, аргаль, янгир, чоно, нохойн арьсаар үсийг гадагш харуулан хийдэг. Дахны энгэр зөрөхгүй, ар хормойдоо урт оноотой, морь унаж явахад тохирсон байдаг.

Монгол гутал морь унаж, дөрөө жийн давхихад тохиромжтойгоор тооцоолон хийгдсэн тул суурь сайтай, маш бөх бат, хөлөнд түшигтэй тул орчин цагт хөдөөгийн малчид, үндэсний бөхийн өмсгөлд яг хуучин хэв шинжээрээ хадгалагдан үлдсэн. Монгол гутал дугуй улт[8], ээтэн[9], явуут ээтэн[10], гэж үндсэн гурван янз байна. Ул, түрий, зулаг[11], зуузай[12], хавчаар гэсэн үндсэн хэсгээс монгол гутлын эсгүүр бүтнэ. Гутлын түрий, зулгыг үхэр адууны боловсруулсан булигаар ширээр эсгэн, төмөр буюу модон хэвээр дарж хээ угалз гаргана. Монгол гутлын дотор даавуу ширмэл буюу эсгий ширмэл оймс өмсөнө. Оймсны хараанд[13] мөн хээ угалз тавина. Өвлийн дүн хүйтэнд гутлын гадуур дэгтий өмсдөг. Дэгтий оймс хэлбэртэй, эдэлгээ даах сайн чанарын ангийн арьсаар хийдэг.

Монголд малгай, бүс тухайн хүний нийгмийн байр байдал заадаг гол үзүүлэлт байсан тул ихээхэн ач холбогдол өгч иржээ. “Омгийн байгуулалттай байх үед шувууны өрөвлөг өдийг ахлагчийн малгайд хадан ялгадаг эртний монголын заншил отог жинсний эхийг тавьсан. Үүнийг хожим манж нар зээлдэн авч хэрэглэсэн нь феодалын нийгмийн зэрэг дэвийн ялгааг харуулах болжээ.”[14] Эртний монгол хаадын малгайд байсан цомбон гозгор жинсийг “дог” жинс гэдэг байснаас угшилтай малгайн оройн даавуу зангилааг сампин гэдэг болсон. Монгол малгайн хэлбэр хөгжлийг ажвал эрт цагт пүмбэгэр өндөр оройтой байснаа гозгор нарийхан болж, намсан намссаар мээмэн оройт гэх маш нам оройтой болж эцэст нь лоовуузан дээр буужээ. Одоо зуны болон чихтэй тоорцог, лоовууз, юүдэн зэрэг үндэсний малгайг хэрэглэсээр байна. Европыхон малгайгаа тайлж хүндэтгэл үзүүлдэг бол монголчууд малгай, бүстэйгээ хүнтэй мэндэлж золгохыг хүндэтгэлд тооцно. Эр хүний малгай бүсийг гэрийн эзэгтэй хамгийн хүндэтгэлтэй газар дээдлэн тавьж хадгалдаг заншилтай.

Монгол үндэсний хувцасны салшгүй хэсэг бол гоёо, чимэг, зүүлт хэрэглэл сэлт билээ. Монгол эр хүн хэт хутга, тамхины даалин, аяганы уут зэргийг бүснээсээ зүүж явдаг. Хутганы гэр гоёмсог сийлбэртэй, хажуудаа савхны гэртэй. Аяганы уутанд голдуу мөнгөн аяга авч явах ба тухайн хүний бэлээс шалтгаалан модон тагш ч байна. Ийнхүү хүн айлд ороод, гэрийн эзэнтэй мэндэлж, тамхилаад өөрийн аяга, савх, хутгаар хооллож ундалдаг байжээ. Тамхины даалин, аяганы уутыг торгоор хийж, дээр нь гоёмсог хээ угалзыг бүсгүйчүүд мэтгэдэг байж. Эмэгтэйчүүд бүсэндээ зүүж явдаг бяцхан уутанд чимхлүүр, чигчлүүр, хусуур, сам, шүүр зэрэг гоо сайхны зүйл байдаг байв.

Монгол үндэсний хувцас, малгай гутлыг хээ угалзаас ангид төсөөлөх аргагүй. Малгайг дугуй, ланз, пүүзэн, баяр хээтэй торгоор хийж дээр сэнж, эвэр, хамар угалз болон өлзий хээг өнгө хоршуулан тавьдаг, заримдаа алт, мөнгөн утсаар чимдэг. Монгол гутлын гоёо нь шагай, зулаг, түрий хооронд зохицолдсон нэг төрлийн хээ угалзан тогтолцоо үүсгэдэг нэгэн төрлийн урлаг юм. Гуталд дөрвөлжин хээтэй бүтэн өлзий, зузаан эвэр угалз, зуйван хүрээтэй сүлжээ эвэр, хатан сүйх, хос эвэр зэрэг хээ угалз тавьдаг. Малгай гутлыг бодвол дээлэнд хээ бараг тавихгүй. Харин дээл дээр өмсдөг хантаазанд давхар хошоо, шүдэнзний булан, дэвс хээ тавьдаг.

Эрийн гурван наадмын хувцас өөрийн онцлогтой. Монголд хурдан морьны уралдааны тамирчид 5-13 насны хүүхдүүд байдаг ба тусгай өмсгөлтэй байдаг нь сонин. Соёмбо, хорло бүхий малгай, нөмрөг, нацагдорж, зоос, шувуу, эрвээхэй дүрс бүхий цамц, шуумагтаа эвэр угалзтай өмд өмсөнө. Монгол бөхийн зодог, шуудаг нь бөхийн сүр хүчийг илтгэн харуулдаг. Зодог нь цээжинд өмсдөг, далбаа хэмээх богинохон ар хоёр хамцуйгаас бүтнэ. Далбаад мяндсан утсаар томсон элэг бүсийг бэхлэнэ. Зодогны далбаа захыг мяндсан утсаар угалзлан ширж бөх бат болгодог. Шуудаг нь усан сэлэлтийн маягийн бариу өмд, захыг мяндсан утсаар шаглаж, шаглаасаа ойрхон зайтай ширж бат бөх болгоно. Далбаа болон шуудагны ар өвөрт бөх хүний төгс хүчин чадлыг илтгэх хээ угалзнаас гадна гарьд, луу, арслан, бар зэрэг дөрвөн хүчтэнийг урладаг. Оройдоо сампинтай, дөрвөн талт малгай бөхийн малгай болон уламжлагдан үлдэж, цолын эрэмбийн ялгааг малгай дээр хаддаг болсон.

Уламжлалт монгол хувцасны хийц, загварт өөрчлөлт орж өнөөгийн дээлийн хэв маягт аажим шилжин, 1940-1950 онд орчин үеийн монгол хувцасны хэв маяг хот, хөдөөгүй дэлгэрчээ. Нүүдэлчдийн прагматик сэтгэлгээгээр бүтсэн монгол үндэсний хувцас биед эвтэй тул одоо ч таягдан хаягдсангүй хэв шинж нь орчин үеийн болон хувьсч, ууж, хантааз, хүрэм хэрэглээ багасч, монгол дээлийг европ хийцийн малгай гуталтай хоршин хэрэглэдэг болжээ. Дээр үед ихэс дээдэс магнаг, хамба, тэрмэн, хоргой, торгон дээлээр гоёж, энгийн борчуудаас ондоосдог байсан бол орчин үеийн шинэ баячууд торго, хоргойгоос гадна нарийн ноосон даавуу, нимгэн савхи, ямааны ноолууран эдээр хийсэн дээлэнд цул мөнгөн товч хадан гангардаг болжээ. Өнөөдөр монгол эрчүүдийн дээлийн хэв загварыг бөхчүүд тодорхойлдог бол бүсгүйчүүд нэрд гарсан жүжигчид, яруу найрагч зэрэг алдар цуутай эмэгтэйчүүдийн дээлийн хэвийг дууриах дуртай аж.

18.04.2002. Прага хот

\Чехийн ШУА-ын Дорно дахины судлалын хүрээлэнгээс эрхлэн гаргадаг

“Nový Orient” сэтгүүлд 5|2002 хэвлэгдсэн\

---

[1] Л.Н.Гумилев “В поисках вымышленного царства” Сант-Петербург, 1994

[2] Шиба Рёотаро “Тал нутгийн тэмдэглэл” УБ, 1997

[3] Х.Нямбуу “Олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол Улсын төрийн ёс, ёслол” УБ, 1993

[4] Эрдэмтэн зохиолч Д.Маамын “Газар шороо” номын дэд дэвтэр

[5] Л.Л.Викторова “Монголы” /происхождение народа и истоки культуры/ Москва, 1980

[6] үзүүрсэг-уртыг ноосыг зун хяргаснаас хойш намар орой гаргасан хонины арьсан дээлний дотор

[7] цувцаа-давуун өнгө татсан үзүүрсэг

[8] дугуй улт- ээтэн багатай, хээ угалз цөөн настай улс голдуу өмсдөг

[9] ээтэн-ээтэн нь дунд зэрэг, 8-10 угалзтай, идэр дунд насны хүмүүс өмсдөг

[10] явуут ээтэн-эмэгтэйчүүд өмсдөг, хоншоор өндөр, нарийн шөмбөгөр, 10-12 угалзтай

[11] зулаг-гутлын ул, түрий хоёрын хоорондох эсгүүрийн хэсэг

[12] зуузай-гутлын өсгийний дотоодод хадах хатуулга

[13] хараа-гутлын түрийнээс цухуйх оймсны түрийний дээд хэсэг

[14] Х.Нямбуу “Халхын зарим нутгийн хээ угалзын зүйлээс” ШУА-ын хэвлэл, УБ, 1968

Салхи татуулан...

Мотоцикл унаад салхи татуулан давхиж байгаа залуусыг харж явснаас мотоциклд ойртож ч үзээгүй бибээр нэг удаа энэ айхтар унааг унаж үзвэй. Өмнөд хятадын Кантон мужид болсон яармагт оролцох үедээ, нэг өглөө хүзүүнээсээ өлгөөтэй байх ёстой үнэмлэхээ зочид буудалдаа мартаад, сэргээлгэх санаатай анх олгосон газарт очвол, торгууль нь өндөр санагдаад, нэг өдөр өөртөө чөлөө олгон амрахаар шийдээд буудалдаа буцах болов. Зочид буудал яармаг хоёрын хооронд шатл автобус үйлчилдэг тул, яаж явахаа заалгахаар замын цагдаад хандав. Хаягаа харуулаад мөрөө хавчиж, том харж, толгой сэгсэрч хэл нэвтрэлцэхгүй улс дохио зангаагаар ойлголцдог аргаар учирлав. Метрогоор уу? Таксигаар уу? гэж байгаа бололтой мэддэг хоёр үг дуулдсанд яарах юмгүй хүн хямдыг нь бодоод метро гэлээ. Метроны буудал хаана байна гэж асууж амжихаас өмнө хүргээд өгөе гэж дохих шиг.

Окей гээд дагавал нэг бага оврын мотоцикл дээр дагуулаад очлоо. "Хүүе ажаа нь үүн дээр чинь сууж үзээгүй, больё" гэмээр ч хэл мэдэхгүй, газар мэдэхгүй хүн яалтай билээ. Нөгөө цагдаа залуу дуулгаа өмсөөд өөрөө суудалдаа суугаад, намайг ардаа сундалдаад суу хэмээн дохиж байна. Зүүн дөрөөнд хөлөө тавьтал, унаа хүн хоёр миний ганц хөлнөөс хөнгөхөн аж. Мотоцикл дээрх цагдаатайгаа хамт хажуу тийш налж хөмрөх шахав. Нэг хөлөө дөрөөлөх мөчдөө нөгөө хөлөө суудал даваалан сэв хийтэл хурдан шалмаг мордох учиртай бололтой. Сандраад хөлөө татаж авав. Урд зүгийн хятадууд ер нь их жижиг метр хагас орчимхон давжаа улс. Эргэн тойрноо харж тэндээ л томоохонд (170 орчим) ормоор нэг нөхрийг дохиж дуудав. Уриалгахан аргагүй хүрээд ирж байна. Унаагаа түшүүлж, өөрөө түшиж байж нэг юм мордоод авлаа.

Аажуухан хурд нэмэхгүй шууд давхидаг юм байна. Хийсчихмээр аймаар. Эх газартаа хоёр хөлөөрөө зогсож байсан бол барагтай салхинд хийсэхээр хөнгөхөн хүн биш сэн. Хурдалж байнаа. Жолоочоосоо тас зуурмаар. Танихгүй, харийн хүн байдаг. Уначихмаар санагдаад өмнөх хүнээ сэрвүүхэн барьлаа. Ядаж явж "уухай туухай баатар ууцан дундуураа тасархай баатар" мөр санаанд орж, "баруун зүүн гарын гарын хуруунууд хоорондоо нийлчихмээр ямар нарийхан амь гол нь хаанаа байдаг амьтан вэ" гэж бодон тус хүргэж яваа хүнээ дотроо ихэд голов. Айдас хүйдэс бага зэрэг сарниад өмнөх замаа харлаа. Үгүй ингэхэд би жолоочийн дуулган дээгүүр харж байх юм. Төрсөн нутагтаа дунд зэргийн нуруутай, төөрсөн газартаа (Чех) жижигт ордог би энд томоос том болж хувираад давжаа мотоциклчийн ард уул хад шиг сүглийж байх шиг. Сундалгааны суудал ёндгор өндөрдүү суугаа хүн нь "өндөр" болохоор хараа дээгүүр, хамар шантгар додигор явлаа. Салхи татуулан давхих сайхан юм билээ. Үе үе нөмөрт хорогдож амьсгаа авмаар атал нугдайж эвхрээд ч жижгэрдэг арга байхгүй нь л тиймэрхүү. Унаа маань огцом хөдөлсөн шигээ гэнт зогслоо. Метроны зогсоолд хүрчээ. Цагдаа залуу буух зогсоолын маань нэрийг ханзаар бас латинаар бичиж өгөөд, мотоциклоо унаад давхин алга болов.