Энэ хаваржин зунжин автозамын хөдөлгөөний нөхцөл сайжруулах машин зам өргөсгөх сайхан төсөл хэрэгжиж эхлэв. Засварын үед замын зарим урсгалын хэсгийг түр хугацаагаар хаах ажлын шаардлага гарна. Маргааш биш гэхэд долоо хоногийн дараа арай уужуу замаар явна гэдгээ мартаад тэрхэн зуур ихэнх жолооч нар бухимдаж байна гэж жигтэйхэн.
Явган зорчигчид бөглөөн дунд зам хөндлөн гарах нь амь өрссөн асуудал болон хувирав. Дөчин Мянгатын аптекийн (хуучин нэрээр) гарцан дээр ногоон гэрэл хүлээж зогссон бидний түрүү магнайд ахимаг насны намхан авгай, өндөр шар гадаад залуу зогсож байв. Ногоон гэрэл аслаа. Бид бүгд урагш хөдөлж, аажуу хөдөлгөөнтэй намхан авгай эхний эгнээнээс яах аргагүй сугарч хоцрох нь. Ногоон гэрлийн бараагаар барианаас гарах тамирчин шиг дүүхэлзсэн шар залуу авгайн гарийг шүүрч аваад хар гүйхээрээ замын нөгөө талд гарчихав. Танихгүй харийн хүнд хөтлүүлээд бас гүймээр аядсан авгай:
-"Зам гарах аргаа ч нэг юм мэднээ: Өөрөө зөнгөөрөө өнхөрөөд замын нөгөө талд гарчихаж дийлэхгүй гэж бодож дээ. Цэцэрлэгийн хүүхэд шиг хөтөлж гэнэ. Ийм нарийхан замд гүйдэггүй юм. Өргөн замд бол харин сүүлийн хэдэн тохой газарт шогшиход амжчихна" гээд урсгаж гарав.
-"Эхчүүд хүүхдээ, эрчүүд хүүхнээ нөмөр талдаа аваад, түргэн явж чадахгүй ахимаг хүмүүс таних танихгүй залуусаас зүүгдээд хэдэн метр аюулт зурвасыг давах гэж байхыг Их Дэлгүүрийн урд талд би харсан. Зам хөндлөн гарах энд үргэлж аюултай харагддаг. Явган зорчигч бид нэг тал биз дээ" гэж залуу хариулав.
Хоёр өөр хэлээр ярьж байв ч нэг талынх гэдгээ бүрэн мэдэрч, бие биеэ саадгүй ойлгож байх шиг. Манайд зам хөндлөн гарах явган зорчигч "үргэлжийн аюул"-д байдаг сэтгэгдэл төрдөг. Гарцан дээр "ташираар нь дайрчихгүй байлгүй" гэсэн сэтгэлгээ, сүргийн инстинкт үйлчлэх явганчууд нэлээн хэдүүлээ болж аваад зам хөндлөн гарахаар зүтгэнэ. Энд явган нь явганаа ойлгоно, туслана гэсэн элгэмсэл үүснэ.
Нэг талаас явган зорчигч, нөгөө талаас унаа хөлөглөгсөд замын хөдөлгөөнд оролцож талцаж тоглодог гэвэл эндүүрэл. Манайд машинтнууд унадаг тэрэгнийхээ овор хэмжээ, моторын чадал, үнэ өртөг гээд дотроо бас зэрэг дэвтэй гэж болохоор хэд хэдэн зиндаа үүснэ. Чухам машинтнуудын энэ сэтгэлийн дотоод зөрчил л замын бөглөөний үндсэн шалтгаан болдог гэхэд хилсдэхгүй.
Замын өргөсгөл хийгдсэн Энх тайвны өргөн чөлөөнд таксигаар явж байлаа. Нэгдүгээр төрөх хавьд машины хурд саарсаар, урд явсан машин хөдлөхийг хүлээн мөлхөн аядаж байтал, гэнт нэг томхон машин хажуунаас гарч ирээд хоёрдугаар эгнээнд яваа биднийг мөргөх шахав. Үнэндээ ямар маркийн машин байсныг анзаарах сөхөө байсангүй. Ихэд цочсон бид хоёр хажуу тийш нэгэн зэрэг хартал, буруу үйлдэл хийж замын осол гаргах шахсан түрэмгий этгээд хээв нэг дунд хуруугаа гозойлгон бах тав нь ханасан янзтай байх юм. Цочсон уурласан жолооч залуу хажуу суудлаа даваад онгорхой цонхоор үсрэх шахам бачуурав. Арын суудалд явсан би сарвалзаж:
-"Дүү минь, тайвшир! Аль тэнэг юмыг тэр гэхэв. Орхи цааш нь, бүү тоо! Уурлаж байгаад өөрөө осолд орох нь" гэж үглэн дуулж байтал, ашгүй бөглөрч зогссон машинууд нэг юм хөдөлгөөнд орж, тэнэглэсэн хилэгнэсэн хоёрыг салгав. Би буун буутлаа шугамын радио шиг зогсоо зайгүй жиргэж жолооч хүүг тайвшруулах үйлсэд зүтгэсээр хүрэх газраа ядарч стресдсэн хүн очив.
Хол биш газар хоёр зээрдээрээ жирийлгэх нь унаа унахаас илүү хурдан гээд явган гүйдэг болвой. Их Сургуулийн хоёрдугаар байрнаас урагш эргэх уулзвар дээр хөнгөн осол болсон бололтой хоёр машин хөдөлгөөн хаагаад зогсож байна. Нэгдүгээр эгнээнээс (дүрэм дагуу) урагш эргэсэн хөнгөн тэрэгний бөөрийг хоёрдугаар эгнээнээс (дүрэм зөрчин) эргэсэн нэгэн жийп сэвтүүлжээ. Жийп дугаар хос ес хоёр тэгээс бүтэх содон дугаартай, хамгийн сүүлийн үеийн загвартай, дотроос нь үсэрч буусан эзэд нь мафи маягийн бүдүүн цагаан залуус. Хөнгөн тэрэгний дугаар элдэв бэлэгдэлгүй ердийн дөрвөн өөр тоо, эзэн нь нас тогтсон сэхээтэн байрын эр. Хохирогч эмээсэн байртай. Дүрэм зөрчсөн эдгээдүүд аархуу байртай:
-"Сэв арилгаад будахад хэд гарахыг мэднээ. Элдэв өргөдөл чирэгдэл гээд битгий унжаад байгаарай! Ногооноор одоо шууд төлчихье!" гэж давшилна.
Манайх шиг олон жийп хөлхдөг хот дэлхийд ховор. Бизнес эрхлэгчдээс гадна төсвийн ажилтан, хөдөөнөөс хотод шинэхэн шилжэн ирэгсэд, гадаадад ажиллаж байгаад нутагтаа ирж суурьшигчид гээд олон олон монголчууд жийптэй болжээ. Замын бартаа туулахдаа сайн, хүч чадал өндөр, тэр хэмжээгээрээ бензин түлш их хэрэглэдэг жийп машин засмал замгүй хөдөө газарт л илүү тохиромжтой баймаар. Уул уурхайтай холбоотой, зам гүүр барьдаг, малын түүхий эд боловсруулдаг, аялал жуулчлал эрхэлдэг гээд ажлын шаардлагаар хөдөө явах шаардлагатай хүмүүсийг жийп унахад гайхах юм алга. Хотоос тав арван километр гарангуут бартаат зам эхэлдэг ч манай онцлог нөлөөлдөг бололтой. Хот дотроо л эргэлдэх ажилтай, гэр ажил хоёр нь бараг арав алхаад орчихмоор ойрхон ямар ч машин шаардлагагүй гэмээр хүн ч энэ тэргийг унаж л байх юм. Сайн моринд гар татдаггүй унааны сайнаар гайхуулдаг уламжлалт сэтгэлгээтэй, өвөөгийн азрага түрүү магнай аавын их нас айрагдаж явсан монгол хүний үр ач дөч тавин сая дойлуурын унаа сандайлахгүй яадаг юм гэсэн нэрэлхүү занд жийпсэх гол шалтгаан байх шиг. Ажлын шаардлагаар жийп унадаг, унааныхаа мөнгийг өөрсдийн хүчээр олсон хүмүүс машины гадаад хэв загварт нэг их анхаарал тавьдаггүй. Хахууль голдуу хууль бусаар мөнгө олсон эцэг эхийн эрх танхи хүүхдүүд, гадаад дотоодын баячуудаас мөнгө саадаг охид хүүхнүүд хамгийн сүүлийн үеийн загвартай, өртөг өндөртэй жийп хөлөглөнө. Хүний өөрийн машин хайрлана гэдгийг мэдэхгүй эд нар жолоо барих зуураа хөгжим сонсох, гар утсаар зурвас илгээх, тамхи татах олон үйлдэл зэрэг хийн явах бөгөөд аваарт орвол, хэрэгт орооцолдвол нэр нөлөөтэй ар талтай хэмээн хэнэггүй толгойлж явна.
Нэг өдөр, би хүртэл танилын жийпэнд суугаад Толгойтоос төв орохоор явж байв. Овор хэмжээгээр ялгаатай хоёр тэрэг мөргөлдөхөд бага оврын машин илүү эвдэрч, шүргэхэд бага нь илүү сэвтэнэ гэж боддоггүй жижиг тэрэгний жолооч бас байдаг аж. Том нь жижигтээ биш жижиг нь томоо айлгадаг тохиолдол олон байдаг гэнэ. Нэг жижиг тэрэг жийпийн хамар дээгүүр дүүлэх шахам түрж байна.
-"Үгүй энэ одоо яаж байнаа? Хөнгөн тэрэгтэй байж том машины урдуур цойлоод" гэж гайхвал,
-"Чих л огтолж авахгүй юм бол өөр юмгүй" гээд хэнд ч зам тавьж өгдөггүй баруун солгойгүй гүйцэж улс чинь экселтэнүүд. Эксел экселдээ л зам тавьдаг гэсэн, хэн мэдлээ."
-"Эд нар замын эрлэгүүд үү?"
-"Микроавтобус - замын эрлэг. Микро экселийн урдуур дайрна шүү дээ. Микро харин микродоо зам хааяа тавьдаг гэсэн."
Замын цагдаагийнхан хаа хамаагүй хөндлөн гулд давхидаг микронуудын хөдөлгөөнийг зохицуулж дийлэхээ болиод хотын төвөөр явахыг хориглосон дүрэм гаргаж, нэр хоч өгөхдөө мэргэн ардууд "олби оготно", "нисдэг авс" гэж байхав. Төвөөр явдаг микрогүй болоход олон жолооч ажилгүй болж, тэднийг дахин сургалтад хамруулаад том оврын автобусын жолооч болгосон гэнэ. Урт сунагар том биетэй унаа жолоодож буйгаа тэд үе үе мартаж "микро" араншингаа гаргачих гээд байдаг гэнэ.
Социализмын үед нийтийн тээврийн цорын ганц шахуу хүч байсан "Төв замын түрэмгий улаан" гэх алдартай их оврын автобусын жолооч нар нь суух гэж буй хүмүүсийг нааш цааш гүйлгэж даажигнадаг, билет таслагч нар нь өндөр дуугаар зорчигч олныг захирдаг байж билээ. Хүлээлгэж хүлээлгэж нэг ирэхээрээ, зогсох мэт болоод хүн яг суух гээд бариул руу гараа сарвайж, хаалганы шатанд хөлөө тавихаар өргөх мөчид ухас хийн урагшлаад, тав арван метр яваад зогсчихно. Зорчигчдоосоо бултаж тоглодог, өглөө оройдоо даац хэтэртэл хүн чихээд "суначихдаг" цөөн хэдхэн автобустай байсантай харьцуулах аргагүй автобусын тоо, явдаг чиглэл олшроод удаан хүлээлгэхгүй, ороод шахцалдахгүй сэлүүхэн сайхан болжээ. Замын өргөслөөр автобусын буудал харин явган зорчигчын хэсэг рүү нэлээд цүлхийж ороод, зогсоолд зорчигчоо буулгаж суулгаж байгаа овор ихтэй автобус хөдөлгөөнд орсон бусад тэргэнд саад болохгүй эвтэйхэн болж байна. "Төв замын түрэмгий улаан" гэсэн хуучин цагийн хоцрогдсон тодотголоосоо, том биед нь тохирохгүй "микро" араншингаасаа бүрмөсөн салчихвал автобус шиг сайхан унаа алга.
"Соёлтой баавгай"
Явган зорчигчид бөглөөн дунд зам хөндлөн гарах нь амь өрссөн асуудал болон хувирав. Дөчин Мянгатын аптекийн (хуучин нэрээр) гарцан дээр ногоон гэрэл хүлээж зогссон бидний түрүү магнайд ахимаг насны намхан авгай, өндөр шар гадаад залуу зогсож байв. Ногоон гэрэл аслаа. Бид бүгд урагш хөдөлж, аажуу хөдөлгөөнтэй намхан авгай эхний эгнээнээс яах аргагүй сугарч хоцрох нь. Ногоон гэрлийн бараагаар барианаас гарах тамирчин шиг дүүхэлзсэн шар залуу авгайн гарийг шүүрч аваад хар гүйхээрээ замын нөгөө талд гарчихав. Танихгүй харийн хүнд хөтлүүлээд бас гүймээр аядсан авгай:
-"Зам гарах аргаа ч нэг юм мэднээ: Өөрөө зөнгөөрөө өнхөрөөд замын нөгөө талд гарчихаж дийлэхгүй гэж бодож дээ. Цэцэрлэгийн хүүхэд шиг хөтөлж гэнэ. Ийм нарийхан замд гүйдэггүй юм. Өргөн замд бол харин сүүлийн хэдэн тохой газарт шогшиход амжчихна" гээд урсгаж гарав.
-"Эхчүүд хүүхдээ, эрчүүд хүүхнээ нөмөр талдаа аваад, түргэн явж чадахгүй ахимаг хүмүүс таних танихгүй залуусаас зүүгдээд хэдэн метр аюулт зурвасыг давах гэж байхыг Их Дэлгүүрийн урд талд би харсан. Зам хөндлөн гарах энд үргэлж аюултай харагддаг. Явган зорчигч бид нэг тал биз дээ" гэж залуу хариулав.
Хоёр өөр хэлээр ярьж байв ч нэг талынх гэдгээ бүрэн мэдэрч, бие биеэ саадгүй ойлгож байх шиг. Манайд зам хөндлөн гарах явган зорчигч "үргэлжийн аюул"-д байдаг сэтгэгдэл төрдөг. Гарцан дээр "ташираар нь дайрчихгүй байлгүй" гэсэн сэтгэлгээ, сүргийн инстинкт үйлчлэх явганчууд нэлээн хэдүүлээ болж аваад зам хөндлөн гарахаар зүтгэнэ. Энд явган нь явганаа ойлгоно, туслана гэсэн элгэмсэл үүснэ.
Нэг талаас явган зорчигч, нөгөө талаас унаа хөлөглөгсөд замын хөдөлгөөнд оролцож талцаж тоглодог гэвэл эндүүрэл. Манайд машинтнууд унадаг тэрэгнийхээ овор хэмжээ, моторын чадал, үнэ өртөг гээд дотроо бас зэрэг дэвтэй гэж болохоор хэд хэдэн зиндаа үүснэ. Чухам машинтнуудын энэ сэтгэлийн дотоод зөрчил л замын бөглөөний үндсэн шалтгаан болдог гэхэд хилсдэхгүй.
Замын өргөсгөл хийгдсэн Энх тайвны өргөн чөлөөнд таксигаар явж байлаа. Нэгдүгээр төрөх хавьд машины хурд саарсаар, урд явсан машин хөдлөхийг хүлээн мөлхөн аядаж байтал, гэнт нэг томхон машин хажуунаас гарч ирээд хоёрдугаар эгнээнд яваа биднийг мөргөх шахав. Үнэндээ ямар маркийн машин байсныг анзаарах сөхөө байсангүй. Ихэд цочсон бид хоёр хажуу тийш нэгэн зэрэг хартал, буруу үйлдэл хийж замын осол гаргах шахсан түрэмгий этгээд хээв нэг дунд хуруугаа гозойлгон бах тав нь ханасан янзтай байх юм. Цочсон уурласан жолооч залуу хажуу суудлаа даваад онгорхой цонхоор үсрэх шахам бачуурав. Арын суудалд явсан би сарвалзаж:
-"Дүү минь, тайвшир! Аль тэнэг юмыг тэр гэхэв. Орхи цааш нь, бүү тоо! Уурлаж байгаад өөрөө осолд орох нь" гэж үглэн дуулж байтал, ашгүй бөглөрч зогссон машинууд нэг юм хөдөлгөөнд орж, тэнэглэсэн хилэгнэсэн хоёрыг салгав. Би буун буутлаа шугамын радио шиг зогсоо зайгүй жиргэж жолооч хүүг тайвшруулах үйлсэд зүтгэсээр хүрэх газраа ядарч стресдсэн хүн очив.
Хол биш газар хоёр зээрдээрээ жирийлгэх нь унаа унахаас илүү хурдан гээд явган гүйдэг болвой. Их Сургуулийн хоёрдугаар байрнаас урагш эргэх уулзвар дээр хөнгөн осол болсон бололтой хоёр машин хөдөлгөөн хаагаад зогсож байна. Нэгдүгээр эгнээнээс (дүрэм дагуу) урагш эргэсэн хөнгөн тэрэгний бөөрийг хоёрдугаар эгнээнээс (дүрэм зөрчин) эргэсэн нэгэн жийп сэвтүүлжээ. Жийп дугаар хос ес хоёр тэгээс бүтэх содон дугаартай, хамгийн сүүлийн үеийн загвартай, дотроос нь үсэрч буусан эзэд нь мафи маягийн бүдүүн цагаан залуус. Хөнгөн тэрэгний дугаар элдэв бэлэгдэлгүй ердийн дөрвөн өөр тоо, эзэн нь нас тогтсон сэхээтэн байрын эр. Хохирогч эмээсэн байртай. Дүрэм зөрчсөн эдгээдүүд аархуу байртай:
-"Сэв арилгаад будахад хэд гарахыг мэднээ. Элдэв өргөдөл чирэгдэл гээд битгий унжаад байгаарай! Ногооноор одоо шууд төлчихье!" гэж давшилна.
Манайх шиг олон жийп хөлхдөг хот дэлхийд ховор. Бизнес эрхлэгчдээс гадна төсвийн ажилтан, хөдөөнөөс хотод шинэхэн шилжэн ирэгсэд, гадаадад ажиллаж байгаад нутагтаа ирж суурьшигчид гээд олон олон монголчууд жийптэй болжээ. Замын бартаа туулахдаа сайн, хүч чадал өндөр, тэр хэмжээгээрээ бензин түлш их хэрэглэдэг жийп машин засмал замгүй хөдөө газарт л илүү тохиромжтой баймаар. Уул уурхайтай холбоотой, зам гүүр барьдаг, малын түүхий эд боловсруулдаг, аялал жуулчлал эрхэлдэг гээд ажлын шаардлагаар хөдөө явах шаардлагатай хүмүүсийг жийп унахад гайхах юм алга. Хотоос тав арван километр гарангуут бартаат зам эхэлдэг ч манай онцлог нөлөөлдөг бололтой. Хот дотроо л эргэлдэх ажилтай, гэр ажил хоёр нь бараг арав алхаад орчихмоор ойрхон ямар ч машин шаардлагагүй гэмээр хүн ч энэ тэргийг унаж л байх юм. Сайн моринд гар татдаггүй унааны сайнаар гайхуулдаг уламжлалт сэтгэлгээтэй, өвөөгийн азрага түрүү магнай аавын их нас айрагдаж явсан монгол хүний үр ач дөч тавин сая дойлуурын унаа сандайлахгүй яадаг юм гэсэн нэрэлхүү занд жийпсэх гол шалтгаан байх шиг. Ажлын шаардлагаар жийп унадаг, унааныхаа мөнгийг өөрсдийн хүчээр олсон хүмүүс машины гадаад хэв загварт нэг их анхаарал тавьдаггүй. Хахууль голдуу хууль бусаар мөнгө олсон эцэг эхийн эрх танхи хүүхдүүд, гадаад дотоодын баячуудаас мөнгө саадаг охид хүүхнүүд хамгийн сүүлийн үеийн загвартай, өртөг өндөртэй жийп хөлөглөнө. Хүний өөрийн машин хайрлана гэдгийг мэдэхгүй эд нар жолоо барих зуураа хөгжим сонсох, гар утсаар зурвас илгээх, тамхи татах олон үйлдэл зэрэг хийн явах бөгөөд аваарт орвол, хэрэгт орооцолдвол нэр нөлөөтэй ар талтай хэмээн хэнэггүй толгойлж явна.
Нэг өдөр, би хүртэл танилын жийпэнд суугаад Толгойтоос төв орохоор явж байв. Овор хэмжээгээр ялгаатай хоёр тэрэг мөргөлдөхөд бага оврын машин илүү эвдэрч, шүргэхэд бага нь илүү сэвтэнэ гэж боддоггүй жижиг тэрэгний жолооч бас байдаг аж. Том нь жижигтээ биш жижиг нь томоо айлгадаг тохиолдол олон байдаг гэнэ. Нэг жижиг тэрэг жийпийн хамар дээгүүр дүүлэх шахам түрж байна.
-"Үгүй энэ одоо яаж байнаа? Хөнгөн тэрэгтэй байж том машины урдуур цойлоод" гэж гайхвал,
-"Чих л огтолж авахгүй юм бол өөр юмгүй" гээд хэнд ч зам тавьж өгдөггүй баруун солгойгүй гүйцэж улс чинь экселтэнүүд. Эксел экселдээ л зам тавьдаг гэсэн, хэн мэдлээ."
-"Эд нар замын эрлэгүүд үү?"
-"Микроавтобус - замын эрлэг. Микро экселийн урдуур дайрна шүү дээ. Микро харин микродоо зам хааяа тавьдаг гэсэн."
Замын цагдаагийнхан хаа хамаагүй хөндлөн гулд давхидаг микронуудын хөдөлгөөнийг зохицуулж дийлэхээ болиод хотын төвөөр явахыг хориглосон дүрэм гаргаж, нэр хоч өгөхдөө мэргэн ардууд "олби оготно", "нисдэг авс" гэж байхав. Төвөөр явдаг микрогүй болоход олон жолооч ажилгүй болж, тэднийг дахин сургалтад хамруулаад том оврын автобусын жолооч болгосон гэнэ. Урт сунагар том биетэй унаа жолоодож буйгаа тэд үе үе мартаж "микро" араншингаа гаргачих гээд байдаг гэнэ.
Социализмын үед нийтийн тээврийн цорын ганц шахуу хүч байсан "Төв замын түрэмгий улаан" гэх алдартай их оврын автобусын жолооч нар нь суух гэж буй хүмүүсийг нааш цааш гүйлгэж даажигнадаг, билет таслагч нар нь өндөр дуугаар зорчигч олныг захирдаг байж билээ. Хүлээлгэж хүлээлгэж нэг ирэхээрээ, зогсох мэт болоод хүн яг суух гээд бариул руу гараа сарвайж, хаалганы шатанд хөлөө тавихаар өргөх мөчид ухас хийн урагшлаад, тав арван метр яваад зогсчихно. Зорчигчдоосоо бултаж тоглодог, өглөө оройдоо даац хэтэртэл хүн чихээд "суначихдаг" цөөн хэдхэн автобустай байсантай харьцуулах аргагүй автобусын тоо, явдаг чиглэл олшроод удаан хүлээлгэхгүй, ороод шахцалдахгүй сэлүүхэн сайхан болжээ. Замын өргөслөөр автобусын буудал харин явган зорчигчын хэсэг рүү нэлээд цүлхийж ороод, зогсоолд зорчигчоо буулгаж суулгаж байгаа овор ихтэй автобус хөдөлгөөнд орсон бусад тэргэнд саад болохгүй эвтэйхэн болж байна. "Төв замын түрэмгий улаан" гэсэн хуучин цагийн хоцрогдсон тодотголоосоо, том биед нь тохирохгүй "микро" араншингаасаа бүрмөсөн салчихвал автобус шиг сайхан унаа алга.
"Соёлтой баавгай"
http://ganga-cz.blogspot.com/2007/10/blog-post_09.html
"Жудаггүй зан"
"Жудаггүй зан"
