Уншмаар ном

Нэрт хөгжмийн зохиолч, хөгжим судлаач Нацагийн Жанцанноровын "Уртын дууны уламжлалт зарим нэр томъёоны гаргалгаа" гэсэн сайхан ном уншлаа. Номын тухай нуршилгүй түүний хэсгээс түүвэрлэн сонирхуулъя.
Бөнжигнөх- Бөөрөнхий хэлбэртэй зүйлийг бөнжгөр юм гэж ярьж хэлцдэг. Ээмгийн бөнжигнүүр нь бөнжигнөж байна. Өвгөний толгой бөнжигнөх болжээ гэх мэт бөнжигнөхтэй холбоотой үг хэллэгүүд тохиолддог. Энэ нь аливаа жижиг зүйл хол үсрээд салаад явчихгүй тэрүүхэн хавьдаа дахин дахин хөдлөөд байхыг хэлж байгаа хэрэг. Уртын дуу дуулахад ч мөн л энэ утгыг нь авч хоолойн хөдөлгөөний нэг янзыг зааж байна. Жишээ нь Дорждагва гуай (аялсан дууг нотоор илтгээд) нэг эгшгийг таслалгүйгээр төвөнхөөр олон дахин доргиож, мөн их хоёрцоос илүүгүй зайгаар мөн эгшгийг таслалгүй төвөнхөөр ээлжлэн доргиохыг хэлж байна. Энэ нь монгол дуу дуулахад буриад аяалгууны зөөлөн хэ, ха(hэ, hа)-тай төстэй төвөнхийн цохилго хийх уран арга юм. Энэ нь өрнө дэхний дууны сургуульд бараг байдаггүй (өгсөх уруудахыг эс тооцвол) өвөрмөц арга юм. Харин нумт хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөхөд нэг эгшгийг нумаар доргион нэг тийш татаж олон дахин эгшиглүүлэхгүй, үлээвэр хөгжимд нэг эгшгийг хэлээр доргион олон дахин эгшиглүүлэх трель (жиргүүлэг)-тэй төстэй байж болно.
Гарт зөөлөн-Энгийн хар ярианд өмссөн бээлий, жолоо цулбуур, татлаг сур мэтийг гарт зөөлөн гэж ярьдаг. Бас ардын сурган хүмүүжилд томоотой, хүний аяар хүүхдийг гарт зөөлөн, чих зөөлөн гэж ярих ч бий. Хөгжимдөх урлагт чухам энэ утгаар хэрэглэж байна. Дорждагва гуай Лувсан хуурчийн тухай өгүүлэх явцдаа анх тайзан дээр Лувсан хуурчтай хамт гарч дуулсан тухайгаа дурдаад "Сайн дууч болох хүн байна, гарт их зөөлөн байна" гэж надад хэлсэн. Дарахад (дагаж хөгжимдөхөд нь) гарт нь зовлонгүй шиг байсийм болов уу" гэсэн байдаг. Уртын дуу дуулах нь хуурчтай салшгүй холбоотой урлаг. Дуучныг яг таг дагаад байдаггүй. Урт барьсан цагт нь хөдөлгөх, хоолойн хөдөлгөөн хийхэд нь тогтоон барих гээд маш нарийн урлаг юм. Хуурч дагах цагтаа дагахын хажуугаар урьтаж орох тохиолдол олонтой гардаг. Тийм ч учраас сайн хуурч байхын тулд уртын дууг төгс мэддэг байх ёстой гэсэн бичигдээгүй хууль бий. Лувсан гуайн хувьд Дорждагва гуайн дуулах нь хуурчийн хамсарч байгааг онцгой сайн мэдэрч байгааг тандаж дүгнэсэн үг юм. Хуурч дуучин хоёр дуулах хөгжимдөхдөө бие биенээсээ онцгой хамааралтай байж харилцан мэдрэх үйл явцыг энэ яриа тодруулж байна. Судалгаа шинжилгээнйи сонирхолтой шижим өгч байгаа хэлц юм.
Гунхсан дуу-Дорждагвагуай Лувсангомпил буюу Чуганц багшийнхаа тухай ярьж байхдаа монгол "Чуганц багш ингээд налмийлгаж хаяна шүү дээ. Тэхдээ тэр үглүүрээс илүү энэ нь хөгжимтэй л байгаа юм даа. Дуулахад сайхан, чихэнд чимэгтэй сайхан тийм гунхсан дуу байна шүү дээ. Одоо бол хурдасгаад.." гэж ярьсан бий. Дорждагва гуайн аялахыг сонсоход уянгалаг, эгшгүүдийг хооронд нялж холбосон аяс сонсогдохын зэрэгцээ бас хурдыг албаар удаашруулж байгаа юм уу гэлтэй сонсогддог. Ардын ярианд гунхсан сайхан хүүхэн гэж өндөр нуруутай эеврүү сайхан алхаа гишгээтэй хүнийг, гунхсан сайхан ат гэж ширээ бөхтэй өндөр тэмээг, урт сунагар уургыг гунхсан уурга гэх мэт хэлэлцдэг. Эдгээрийг харьцуулан бодож үзвэл гунхсан дуу гэдэг нь цочмог хөдөлгөөн хийхгүй хамуухан дуугаар нилэнхүйд нь нэгдмэл бүтэцтэй болгон аялахыг хэлж байна гэж үзэж болно. Бидний үеийнхний мэдэхээс ардын жүжигчин Түмэндэмбэрэлийн "Хөх торгон дээл", "Юндэн гөөгөө" зэрэг дууг дуулахад ажиглагддаг тийм жигд сайхан аялахыг хэлж болох юм.
Амьсгаа гэхэд аюулхайн, ил, нууц, хулгай, цадтал гээд, дан, давхар, эгээдэг шуранхай, боржигон, Хар дэл, Хурх бэндэрийн, шавь аялгуу гээд уртын дууны тухай үг хэллэгийг хөгжмийн боловсролгүй, монгол зан заншил мэдэх мэдэхгүй хэнд ч ойлгогдохоор аялгуу сайхан монгол хэлээр тайлбарласан ном юм. Нэлээн эрт авсан ч хөгжмийн явцуу хүрээний ном гэж бодоод барьж авахгүй байсаар өдийг хүргэж, уншихдаа харин адал явдалт уран зохиол уншиж буй мэт нэг амьсгаагаар амтархан уншлаа.