Нэр цолгүй бяцхан тамирчин

Манайх өвөлжөөндөө байсан санагдана, хонь төллөж эхэлж байсан үе юм даг. Нар гийсэн нэг сайхан өдөр өвөө намайг анх удаа морь унуулж билээ. Би таван настай байв. Цагтаа эрэмгий догшин сайн хүлэг байгаад, хөгшрөөд хоньчны унаа болсон номхон цоохор гүү миний унаж үзсэн анхны адуу болов. Мордонгуутаа л зогсоо чөлөөгүй ташуурдсанд, гүү гэнэт ухасхийн давхиж би ч хойшоо сугарч унан анхны сургамжаа хүртвэй. Шуудайтай өвс шидэгдэх шиг хөнгөхөн унасан болоод өвдсөн ч үгүй, бэртсэн ч үгүй. Харин хүмүүс шоолж хөхрөлдөхөд их ичиж билээ. Номхон цоохор гүүгээ ноолсоор морь унаж сурав. Тэр үед тураг ан хийж явсан аав маань буцаж ирэхдээ нэгэн цагаан зүсмийн намхан морь надад зориулан худалдаж авчирлаа. Ингэж өөрийн гэсэн унаатай боллоо. Энэ намхан морь маань жижиг хүүхэд бууж мордоход амраас гадна дов сондуултай, намгархаг газрыг гатлахдаа сайн, сул тавьсан ч эзнээ орхидоггүй ухаантай сайн унаа байлаа.

Манайх их зээрд, бага зээрд, жигцрэн хээр гэсэн гурван азрага адуутай айл байлаа. Өвөө маань нутаг хүшуундаа нэртэй сайн уяач байсан. Өвөө хүн амьтны хөлөөс зайдуу газар үсэргээгээ хийнэ. Хүлгийн хурдийг үсэрсэн туурайны мөр хоорондын зайг төөлөх замаар тодорхойлно. Туурайны зай ихсээд байвал хурд нэмэгдэж байнаа гэсэн үг. Намайг цоохор гүүнээс гадна өөрийн намхан мориндоо бүрэн эзэн болонгуут хурдан морины хүүхэд болгож билээ. Уралдааны хурдан хүлэг унана гэдэг хоньчны номхон морьтой зүйрлэх аргагүй. Өвөө намайг сундалж яваад гараанаас гүйхээрээ гарч буй "баахан хээр" гэдэг үсэргээний моринд явдал дундаа баруун гараараа бүснээс минь өргөөд мордуулж орхив. Ер нь морь үсэргээнд их хурдалдаг. Хурдан хүлэг салхи зүсэн давхихад, нүдэнд ус хурж, чих шунгинан дүлийрэх мэт болж, мориноосоо хойш сугарч уначих гээд байх шиг, салхинд хийсээд явчих шиг санагдаад мориныхоо дэлнээс байдгаараа зуураад нүдээ тас анин явж байлаа. Анх удаа үсэргээний морь унахад ийм сэтгэгдэл надад үлдсэн. Гэхдээ уяа сойлго нь жигдрээгүй, шинээр уяж байсан баахан хээр олон дахин үсэргээнд орсон жинхэнэ хурдны морьтой харьцуулахад гайгүй л хурдалсан байж таарна.

Долоон настайдаа унаган сүргийнхээ халзан зээрдийг унан хурдан морины хүүхэд зиндаанд анх удаа наадамд оролцов. Өвөө маань овоо тахилгын энэ наадамд нэлээд хэдэн морь уясан. Өвөөгийн захиж хэлсний дагуу эхэндээ мориныхоо амыг бага зэрэг барьсхийн явж байсан хэдий ч, халзан зээрд яах аргагүй түрүү магнайд цойлж байлаа. Гэтэл насаар явчихсан ч бие бага, хөнгөхөн тулдаа олон жил хурдны морь унасан, бараг мэргэжлийн тамирчин шахуу Ганжуур гэгч хүү зөв талаар зэрэгцээд ороод ирэв. Би ч мориныхоо амыг суллаад ташуур өгөн хурдлахыг завдтал, тэрээр хавирч шахангуутаа халзан зээрдийн минь цавь руу хөлөө жийж, морины гүйдэл ээдрээж тамлаад, яах ийхийн зуургүй гүйцээд ирэв. Гүйцэн түрүүлэн мөчдөө зүгээр ч үгүй халзан зээрдийн хоншоорыг нэг сайн шавхуурдаад давхин одов. Ийнхүү муухай дарлуулсан халзан зээрд бид хоёр түрүү магнайг алдсан юм. “Хавчиг бяруу шиг өөдгүй амьтан” гэж дотроо бухимдан хараагаад, хов живд дургүй өвөө аав хоёртоо энэ булхайг хэлж чадаагүй өнгөрч билээ. Гарын араар хөлсөө шудраад хүмүүсийн суган доогуур шургаж олны хөлөөс холдож, давсгаа суллаж аваад майхан руугаа очиж амны цангаа гаргах юм олж уухаар явсан.

Дараа жилийн наадамд би мөн л халзан зээрдтэйгээ наадамд оролцлоо. Тодорхой зам харгуйгүй их хол газар уралдаан болсон. Халзан зээрд бид хоёр барианд гарцаагүй нэгд ирлээ дээ. Холын замд зээрд морь маань ч цуцаж, би ч их ядарч билээ. Гэтэл "морь товлосон газарт хүрэлгүй эргэсэн" гэсэн бөөн маргаан булхай угтав. Хүүхдүүд бид юугаа мэдэх вэ дээ. Томчуул биднийг авч яваад энд гараа одоо хөдөл гэхэд л давхиж гарсан. Ингээд түрүүлсэн хэдий ч бай ч үгүй, шагнал ч үгүй өнгөрөв. Гүн жалгаас морьдоо эргүүлэх байсан гэнэ. Тэр хол хоцорсон нэг буурал морь түрүүлсэн болов. Мөн өвөө маань морьны ачааг улам хөнгөлөх гэж халзан зээрдийг эмээлгүй унуулсан тул миний хонгоны арьс шалбарч шархлаад, бүтэн долоо хоног эмээлдээ сууж чадахгүй бүүргэндээ тэгнэж явж билээ. Бусад хүүхдүүд эмээлтэй буюу жижиг тохоштой явсан шиг.

Нэг удаа миний унасан манай хул хээр морь даншиг наадамд түрүүллээ. Түрүү магнайн хөлсийг хусаад, хөхөл дэлий нь айргаар мялайгаад, хөөрч баярласан томчуул хоорондоо юм яриад л байсан. Тэр үед эр хонь 5, шахмал амбан шар 70, тугалтай үнээ 15 янчаан тус тус байхад, хурдан морь хэдэн зуу заримдаа мянган янчаан хүрдэг байв. Наадамчин олныг шуугиулсан тэр хурдан хүлгийг ”30 унагатай гүүгээр арилжаач” хэмээн шалж байсан гэдэг. Өвөө хул хээрээ заралгүй авч үлдсэн нь үнэ харамжиндаа ч бус, хөрөнгө мөнгө сонирхдоггүй байсандаа ч бус, өөрийн торгон сүргийн сүр сүлд болсон хүлгийг гадагш гаргахыг хүсээгүйд байжээ. Тэгээд ч, хүнийг салахгүй дагадаг өвөг дээдсийн цагаан сүлд, дайчин цэрэг эрсийг дайнд түшиж ялалт авчирдаг хар сүлд тугийг монгол угсаатнууд азарганы хөхөл дэлээр хийдэг тул зөвхөн торгон сүргийн сүр сүлдээс гадна шинэ нутагт өвөг дээдсийн сүлд нь сайн морины хамтаар явчих гэж байгаа юм шиг санагдсан гэдэг.

Монгол хурдан морьны уралдаан зөвхөн “хүлгийн шинж” тодруулах шалгуур тул түрүүлсэн морьны цол дуудаж, морины эзэн нь бахархаж, уяа сойлгыг нь тааруулсан уяач алдаршдаг. Уралдах морь хэдий чинээ хөнгөн байвал төдий сайн хурдалдаг тул хөнгөн тохош төдий хаяад зөвхөн бага насны хүүхдээр унуулж, эмээл хазаарыг аль болохоор хөнгөлөхийг хичээдэг. Хурдан морь унасан хүүхэд алдар цолгүй хоцордог сонин тоглоом. Сүүлийн үед уралдаанд хүүхэдгүй хоосон давхиж ирдэг морины тоог цохон тэмдэглэж, морьноосоо унаж гэмтэж бэртсэн, осолдож амь насаа алдсан хүүхэд хэд гарсан зэргийг дурдаж, “бага насны хүүхдээр хэдэн арван километр хол газар морь унуулж нааддаг бүдүүлэг зуршлаасаа салцгаая” гэсэн хурц тодоор бичсэн шүүмж нийтлэл наадам, цагаан сарын морин уралдааны үеэр жилээс жилд сонин хэвлэлд гардаг ч, одоо ч хүүхдүүд нэргүй баатар, цолгүй тамирчны үүрэг гүйцэтгэдэг хэвээр л байна.

---

---