Миний нэр улаан-2

Гуравдугаар бүлэг

Би-нохой

Намайг амандаа багтаж ядам урт хурц соёо шүдтэйг эрхмүүд андахгүй. Энэ нь намайг зэрлэг догшин харагдуулдагыг ч мэднээ. Гэхдээ надад таалагддаг. Мах бэлтгэгч шүдийг минь хараад

-“Бурхан минь, энэ чинь нохой биш, зэрлэг бодон байна!” гэж уулга алдаж билээ.

Би түүний тарган хөлийг чанга хазаад автал, зузаан гуяны зөөлөн маханд гүн шигдсэн соёонд маань дунд чөмөгний хатуу яс мэдрэгдсэн. Хурц араа шүдээ хөсрийн муу дайсныхаа биед уур хилэнтэйгээр зоохоос илүү таашаал нохойд байхгүй. Ингэж хазах боломж ирэх мөчид, хазуулахаа мэдэхгүй тэр тэнэг хардаж сэрдэхгүй урдуур хөлхөж, амсаагүй таашаалаас толгой эргэн нүд харанхуйлж, хазаж хэмлэнэ гэхээс шүд янгинахуйд эрхгүй аймшигтай архирана.

Би-нохой; хүмүүс та нар нохойтой дүйцэхүйц ухаантай амьтан биш болохоор нохойг ярьж чаддаггүй л гэх. Тэгсэн атлаа хүмүүс үхсэн хүн ярьдагт, учрыг нь ойлгодоггүй үлгэрт итгэдэг сонин. Нохой сонсож чаддагтай нь л ярьдаг юм.

Эрт урд цагт зах хязгаар нутгийн нэгэн хотоос нийслэл хотын хамгийн том, сүмд лалын нэгэн хувраг иржээ. Бүгдийг нь дэлгээд яахав лалын сүмийг нь Баязида, хуврагийг Нусрет Ходжа гээд нэрлэчихэе: Хоосон тархитай түүний хэл ам нь харин гүйцэгдэхгүй, Бурхан өршөөг! Баасан гариг бүрт тэрээр номлолоороо сүмд цугларсан сүсэгтэн олныг цурхиртал уйлуулж, заримыг ухаан алдан унатал ярьдаг байв. Номлол сургааль айлдах явьяастай, өр нимгэн бусад хувраг шиг өөрөө бол нулимс дуслуулахгүй. Харин ч эсрэгээр хүмүүсийн мууг дэлгэн илчилж, уйлуулах дуртай, бүр үүнээс таашаал авдаг нэгэн. Цэцэрлэгч, тогоочоос эхлээд хаад ноёдын хиа зэрэг доод давхаргынхан тэр ч байтугай хуврагууд хүртэл хэл амаа билүүдэн хүний мууд дурлах дуртайн учир нэг мэдэхэд хотлоороо энэ өөдгүй хуврагын эрхшээлд оржээ. Ингэхэд, эрхэм минь энэ бол ерөөс нохой биш хүн төрөлд төрсөн жинхэнэ хүн. Өмнө нь цугласан, өөрт нь татагдсан сүсэгтэн олныг айлгах, уйлуулах нь зугаатай бас тааламжтай байсан төдийгүй багагүй мөнгө өвөртлөх боломжтой амархан ажил болохыг ойлгосон тэрээр олны толгой дээгүүр харан хэлж байна:

“Их номлогчын үеийн лалын жинхэнэ ёсыг умартаж, худал хуурмаг зүйлд итгэдэг болсон учираас л бид үнийн өсөлт, дайны ялагдал, өвчин тахалд нэрвэгдэж байна. Нас нөгчөгсийн хойтхид Их номлогч мэндэлсэн тухай туульсыг уншдаг байсан уу? Талийгчийн дөч дэхь хоногийг тэмдэглэж, элдэв амттан тарааж сүнсийг нь баясгадаг байсан уу? Мухамедийн амьд ахуйд Гайхамшигт Коран судрыг ая данд оруулж дуу шиг дуулдаг байсан уу? Мөргөл үйлдэхдээ арабжин хэнийх нь араб хэл илүү жинхэнэ араб байна гэдгээрээ сүржигнэн өрсөлддөг байсан уу? Сургааль номоос хувраг хүн иш татахдаа эм хүн шиг аяаглаж маягладаг байсан уу? Өнөөдөр оршуулгын газарт хүмүүс очин талийгчаас өршөөл гуйж байна. Тэд талийгч болсон гэгээтний цогцост мөргөж буруу номтон лугаа адил чулууны хэлтэрхийгээс адис авч, аврал эрж байна. Тэд нүглээ намичлах хүсэл гуйлт шингээсэн гэх элдэв даавууны өөдөс хаа сайгүй зүүж байна. Хэрмэл дервиш буюу бадарчины ийм урсгал, ийм номлол Мухамедийн үед байсан уу? Фараон насан өөд болохдоо лалын шашинд сүжигтэй байсан гэж лалын нэг урсгалын тэргүүн Ибн аль-Араби тунхагласнаараа өөрөө нүгэлтэн болж байгаа юм. Коран судрыг өсвөр насны эрэгтэй хүүхдүүдийн хамт хөгжмийн аялгуунд дуулж, бүжиглэн уншдаг Мевлеви, Халветие, Календарие урсгалын дервишүүд бол нүгэлтэй буруу номтнууд. Дервишүүдийн орогнодог байрыг даруй устгаж, тэдний байр сав байсан тэр газрын хөрсийг долоон тохой ухаж далай тэнгист аваачиж хаяасан цагт л тэнд уншлага, мөргөл үйлдэж болохуйц ариун болно.”

Уурандаа дэлбэрэх дөхсөн Нусрет-ходжа шүлсээ үсчүүлэн үргэлжлүүлж:

-“Үнэн сүсэгтэн нар аа, кофе уух чинь нүгэл. Кофе оюун ухаан мохоодог, ходоод шархлуулдаг, ивэрхийтэй үүсгэдэг, үргүй болгодог чөтгөр шүгэлсэн ундаа тул Их номлогч амсдаггүй байсан. Кофен газруудад зугаа цэнгэл хөөгсөд, баян тэнүүлчид цугларч өвдөг өвдөгөө шүргэн суунгаа элдэв шалиг балай зүйл сэддэг тул кофенуудыг дервишүүд уулздаг газраас ч өмнө хаах хэрэгтэй. Ядуучуудад кофе уух мөнгө бий гэж үү? Кофендоо манарсан хүмүүс оюун ухаанаа жолоодох чадвараа алдаж, нохойн дэмий үгэнд үнэмших болно. Манай шашин шүтлэгийг гутаагчид бол жинхэнэ ноход”.

Та нараас зөвшөөрөл аван, хуврагийн сүүлчийн үгэнд хариулая. Хаджи, ходжи, имам зэрэг лалын хуврагууд нохой бидэнд дургүй, үзэж чаддагүйг хэн хүнгүй мэднэ. Энэ нь Их номлогч Мухамед унтаж буй муурыг сэрээхгүйн үүднээс газар шүргэсэн урт хормойг хайчилж богиносгох зарлаг гаргаснаас үүдэлтэй. Нохойд хэзээ ч мууранд үзүүлсэн шиг ийм халамж анхаарал тавьж байсангүй, хамгийн адгийн тэнэг хүний үр нохой муур бие биеэ үздэггүйг, муур шиг хэрэггүй ач тус хүргэдэггүй амьтан байхгүйг мэддэг хэдий ч, Их номлогч өөрөө нохойд дургүй байсан мэтээр тооцдог. Ийм буруу ойлголтын дүнд биднийг бузар амьтанд тооцон ариулгатай сүмд оруулахгүй, мод шүүрээрээ цохиж хөөдөг болсон.

Та зөвшөөрвөл, Коран судрын хамгийн гоё “Агуу” хэмээх бүлэгт юу өгүүлснийг сануулая. Энэ сайхан кофен газарт Коран хэзээ ч уншиж үзээгүй хүн байж болзошгүй гэсэндээ үүнийг сануулж байгаа юм биш шүү, зүгээр л таны ой санамжыг жаал сэргээх гэсэн юм: буруу номтны дунд амьдарсаар залхсан долоон залуу дүрвэн зугтаж яваад нэгэн агуйд ороод нам унтчихсан тухай энэ бүлэгт өгүүлдэг. Аллах тэдний чихийг бөглөн гурван зуун есөн жил нойрсуулжээ. Залуус сэрээд, нэг нь юм авахаар хүмүүс дунд орохдоо л мөнгөн зоос нь эргэлтээс гарсан өчнөөн олон жил өнгөрснийг мэддэг, цочирдон гайхсан гэнэ. Хүмүүний сүсэгтээ ямар үнэнчийг, Аллах ямар гайхамшиг бүтээж чаддагийг, цаг хугацаан хэрхэн хоромхон зуур өнгөрдгийг, гүн нойрноос авах таашаалыг энэ бүлэгт уран чадварлаг дүрслэн үзүүлдэг. Бүлгийн арван наймдугаар шад шүлэгт алдарт агуйн үүдэнд залуусын нойрыг нохой манаж байсан тухай мөн гардаг. Хэн ч Коранд багтсандаа бахархана биз дээ. Би нохой болохоор энэ бүлгээр бахархдаг, дайснаа сүүлгүй нохой гэж хараадаг Эрзурумийнханыг зөв ойлголттой болоход Аллах туслана байх гэж найдаж байна.

Чухам юунаас болж нохойд өширдөг юм бол? Яагаад нохойг заваан бузар амьтан гэдэг, нохой гэрт чинь орчихвол гэрээ босгоноос хоймор, шалнаас тааз хүртэл жигтэйхэн цэвэрлэдэг юм бол? Яагаад танд нохой хүрэх төдийд угаалга, ариутгал хүчингүй болдог юм бол? Таны хувцас нохойн үс ноосонд шүргэсэн л бол яагаад солиотой авгай шиг хувцсаа долоо дахин угаадаг юм бол? Яагаад нохой долоосон сав суулгыг хаях, эсвэл төмрийн дархан дахин давтаж шинээр хийхээс нааш хэрэглэх аргагүй бузар гэж үздэг юм бол? Ийм хачин юмыг муур юмуу, төмрийн дархан л бодож олсон байх гэж би боддог.

Хүмүүс суурин амьдралд шилжихээр хот руу нүүхэд малчдын хоточ нохой хөдөө орон нутагт эзэнгүй золбин үлддэг: ингэж л заваан гэж дуудуулдаг над шиг ноход олширч тархсан байх. Лалын өмнөх тооллын үед арван жилийн хоёр сарын нэг нохой сар гэж нэрлэгддэг байсан юм. Одоо нохой бол муу ёрын амьтан. Сонин үлгэр, өгүүлэл сонсож утга учрыг нь тунгаах, хөгжилдөх гэж ирсэн эрхэм найзуудыгаа, хувийн бэрхшээл зовлон тоочиж залхаамааргүй байна. Кофен газруудыг дайрч устгана гээд байгаа хуврагийн тухай бодохоор үнэндээ уур хүрч байна шүү.

Эрзурумын хувраг Хусрет хоноцын хүүхэд байж магад тиймхэн гаралтай гэдгийг мэдвэл, та юу гэхсэн бол? Миний үгийг шууд таслаад л “Чи муу нохой юу юм? Санваартан эрхэм руу дайрч, асаж байхын оронд кофены газрын хананд дүрсийг чинь өлгөөд үлгэр ярьж явдаг эзнээ хамгаал. Зайл!” гэнэ биз. Бурхан өршөө, би хэнийг ч гутаах гээгүй. Би кофены газрыг маш их таашаадаг нэгэн л дээ. Миний зураг хямд муу цаасан дээр зурагдсан гэдэгт, би өөрөө дөрвөн хөлтэй араатан гэдэгт эмзэглэхгүй, ямар ч асуудал байхгүй, харин хүмүүс та нар шиг ширээний ард суугаад аяга кофе ууж чадахгүйдээ л харамсаж байна. Нохой бид аяга кофены төлөө, кофены газрын төлөө үхэхэд бэлэн байвал яахав? Миний эзэн кофены жижиг гүцнээс надад кофе аягалаж өгч буйг харж байна уу? Цаасан дээр байгаа нохойн зураг яаж ууж чадах юм? гэж та хэлэх байх. Энэ нохой ихээ жаргалтайгаар кофе долоож байна гээд дотроо төсөөлчих. Гуйж байна!

Үнэхээр, дулаацаад ухаан саруул, хараа хурц болоод явчихлаа. Одоо миний ярихыг сонс: манай наран гэрэлт Султаны охин Нурхаят-султанд Венецийн дож бэлэг болгон цэнхэр цэцгэн хээтэй хятад шаазан, бүтэн хуй хятад торгоос гадна өөр юу өгсөн гэж бодож байна? Булга торгоноос ч зөөлөн үстэй, дур булаам венецийн гичий өгсөн байгаа юм. Миний нэг найз энэ гичийг нэг үзээд алдсан болохоор эрх гичий улаан торгон хувцастай байсныг, нөгөө ажлыг хийхдээ хүртэл хувцастайгаа байсныг би барин тавин мэдэж байгаа юм. Европт бүх нохойнууд үүн шиг хувцастай явдаг гэж дуулсан. Нэг аймаар боловсон европ хатагтай хувцасгүй нохойг бүр шодойг нь харчихаад, “Ээ бурхан минь, нүцгэн нохой байна” гэж хашгираад ухаан алдсан гэдэг.

Тэрслүү үзэлтнүүд амьдардаг европын орнуудад нохой болгон эзэнтэй гэх. Тэр золгүй ноход гудамжаар хүзүүвчтэй, хүзүүвчнээсээ гинжтэй яг л адгийн боол шиг угзчуулан явдаг гэх. Европууд хөөрхий амьтдыг гэртээ хүчээр байлгаж, тэр байтугай орондоо авдаг гэсэн. Тэдэнд бусад нохойтой хамт чөлөөтэй гадуур гүйхийг зөвшөөрөхгүй, бие биеэ үнэрлэж болохгүй, хамт тоглож ноололдох эрхгүй. Эзэнтэйгээ гадаа салхилж байгаа гинжлэгдсэн, ичмээр жигшим байдалд орсон хөөрхий тэр ноход гудмаар яваа өөр нохдыг уйтгартай нүдээр холоос харахаас өөрийг хийж үл чаддаг гэнэ. Стамбулын ноход эзэн байхгүй, золбирсон ноход бид гудамжаар дураараа сүрэглэн тэнэж, дулаан булан олдвол цагираглан хэвтэж, сүүдэр бараадан тайван унтаж, наранд ээж, хаа таарсан газраа сарьж, шаардлагатай гэвэл хүмүүсийг айлгаж, хэн дуртайгаа хаздаг гэдгийг тэрслүү европууд төсөөлж ч чадахгүй. Магадгүй үүнээс шалтгаалан гудамжны Ерзурумын хуврагын талынхан нохойд дургүй үзэн яддаг болсон биш байгаа? Нохой үзэн яддаг энэ хуврагын аазгайг хөдөлгөх гэж Стамбулын золбин нохдыг махаар тэжээж, нохойд зориулж мөргөл үйлддэг буяны байгууллага бий болоосой би бодоогүй л дээ. Хэрэв ноход биднийг заналт дайснаа гэж үзэн, буруу номтонд тооцож байгаа бол, нохойны дайсан буруу номтон гэдэг чинь утга нэг шүү гэдгийг л сануулах гэсэн юм. Алуурчин Эрзурумын өөдгүй хуврагийг хурдан цааш харуулаасай, бодийг нь хөтлөхдөө нохой биднийг дуудаасай гэж зальбирч байна.

Яриагаа өндөрлөхөөс өмнө нэг зүйл хэлье: Миний түрүүчийн эзэн их шудрага хүн байв. Шөнө хулгай дээрэм хийхдээ бид хамтардаг байв: эзэн маань золгүй этгээдийн хоолойг огтлоход, би чангаар хуцаж амь тавих хүний орилоо чарлааг хүнд сонсогдохооргүй болгох үүрэгтэй. Ингэж тусалсны шанд хохирогчын махнаас чанаж өгдөг байв. Би түүхий маханд дургүй. Миний энэ дадлыг Эрзурумын хуврагыг аваачих алуурчин хүндэтгэнэ гэж найднам, хөгийн түүхий мах идэж ходоодоо муутгамааргүй байна шүү.