Хөшөөтэй зууралдах

Өрнөдийнхний Готик архитектуртай эн зэрэглэх, дэлхийн хөгжмийн соёлд содон ганцаараа сүндэрлэдэг "Уртын дуундаа" хөшөө босгоё байз. Монголчууд хөгжмийн ая дангаа тэмдэглэдэг байсан "яньиг" зурлагаар тэнгэр өөд тэмүүлсэн тийм нэг босоо хөшөө босгодог юм уу? Уран дүрслэл урлагын сэтгэмж дутагдаад чухам ямар байхыг төсөөлөн хэлж , оноон дүрсэлж чадахгүй нь. Хэн нэгэн уран барималч сэтгэж хөшөөний маань биежих төрхийг олж, төрийн буюу шинэ хөрөнгөтөн хэрэгжүүлэх хөрөнгө мөнгийг хандивлах буй заа.
Уртын дуу ард олны бүтээл болохоор зохиогч нь тэр гээд хүнийх нь хувьд гоочлоод байхгүй, утга агуулгын хувьд өнөө цагийн бохир улс төрөөс ангид тул нурааж хаях эсвэл ийш тийш зөөсөөр эвдлэх магадлал багатай байх болов уу гэж л. Их тэнгэрийн аманд зохимжтой аргагүй тонгочиж байсан хэдэн "Унага-"ны хөөрхөн хөшөө драмын театрын өмнө нэг хэсэг байгаад Монголд орос коммунизмыг хэрэгжүүлэгч их удирдагч Цэдэнбалын хөшөөнд түрэгдэн долоон буудлын нэгэн хашаанд нутаг заагдсан сурагтай. Ямар ч нийгэм байгуулсан монголчууд моринд гарамгай нүүдэлчид байсан гэдэг утгаараа "Унага" хөшөө байж л баймаар урлагын бүтээл.
Ганзага наймаанаас өөрийн гэсэн жижиг, дунд бизнес эхлүүлсэн улс нэлээд байгаа бол том бизнест орсон нь хуруу дарам цөөхөн. Нэр үл мэдэгдэх (бодвол жижиг, дунд бизнест үлдсэн) тарваганы арьс наймаалж хөлжсөн нэгэн эр хулгар шард талархаж хөшөө босгосон гэдэг. "Тарвага" хөшөөний сураг бас л тасарлаа. Үе үе тахал тарааж, "гэмгүй" олон ардыг үй олноор нь хөнөөдөг, сул дорой өвчин эмгэгтэй нэгнийгээ нийлж бөөрөлхөн амьдаар нь ханандаа шахан ичээ өвөлжөөний дулаалга болгодог мөс муутай өөдгүй амьтан гэж дутагдал олж харахдаа гярхай манайхан мэтгэлцээн өрнүүлээд хөшөөтэй байх эрхийг хасаа биз, хэхэ. Зах зээлийн нийгэм гээчид шилжих анхны алхам хийх үед "иргэн баян бол улс орон баян" гэж уриа хадаж, хууль эрх зүйн зохицуулалтгүй байхад хөлтэй нь хөлхөж хөлгүй нь мөлхөж бараг толгойтой болгон ганзага наймаачин болж, оюуны хөдөлмөрийн үнэлэмж огцом унаж олон олон сайхан залуус ганзагачин болж, дан охидуудаар дээд сургуулууд дүүрч байсан тэр нэг түүхэн зурвас үеийн дурсгал болоод хулгар шарын хөшөө байж л баймаар.
Улаанбаатар зочид буудлын урд талын цэцэрлэгт Лениний хөшөө бий. Хүний нийгмийг төгөлдөршүүлэх, хүн болгоныг тэгш жаргалтай сайхан амьдруулах талаар олон санал онол гарч байсны нэг нь марксизм. Ленин "пролетарын диктатураар" өөрөөр хэлбэл үгээгүйчүүдийн дарангуйллаар "нийгэм журам, эрх тэгш амьдрал" тогтоох боломжтой гэж үзжээ. Дарангуйлал байхад ямар эрх чөлөө байхав дээ. Тэгш амьдрал гэж юү юм бэ? Бурхнаас хүний авьяас чадвар тэнцвэргүй заяагддаг бус уу. Марксизмын онолыг оросын үгээгүй хоосончууддаа ойлгуулах гэж Ленин хялбарчилж, улаан комиссарууд нь түүний хялбаршлалыг орон нутагт хэрэгжүүлэх явцдаа товчилсоор эх сурвалжтай нь ижилсүүлэхэд хэцүүхэн цөөхөн хэдэн уриа лоозон болгожээ. Нийгэм журмын лоозонтой төр үнэн хэрэгтээ залхаан цээрлүүлэх машин л болдог. Хүний нийгмийг журамлана гэх нь хүний амь нас, хувь заяагаар тоглоно, туршина гэсэн үг. Туршилтанд орж журамлагдсан нийгэм хиймэл хэвийн бус болно. Ийм нийгэмд оросын ард түмнийг төдийгүй биднийг хөтөлсөн, их хэлмэгдүүлэлтийн эх суурийг тавьсан, үй олон хүнийг зовлонгийн далайд живүүлсэн ийм этгээдийн хөшөөг нийслэл хотын төвд байлгах зохимжгүй тул хөшөөг нураах эсвэл зайлуулах тухай сүүлийн үед яригдах болов.
Социализмын үед ч, одоо ч гэрлэсэн хос, сургуулиа төгссөн залуус, хотод анх орж ирсэн хөдөөнийхөн бүгд л Сүхбаатарын хөшөөний дэргэд зураг авахуулдаг зуршилтай. Орос өвөөг нэг их тоомсорлодоггүй болохоор явуулын гэрэл зурагчид Сүхийн талбайд "конторлодог". Өдөртөө байгаа үгүй нь мэдэгдэхгүй дүнхийж, үдшийн бүрийгээр "их горьдлого компаны" янхануудын зогсоол болон идэвхждэг Лениний хөшөөг зайлуулж оронд нь хэн нэгэн соён гийгүүлэгчийн хөшөөг босголоо гэхэд дадал болсон газраасаа шөнийн эрвэйхэйнүүд дайжаа ч уу, үгүй ч үү хэн мэдлээ. Хайран сайхан эрдэмт хүний нэр бузардах аюултай мэт. Соён гийгүүлэгчийн биш ямар нэг амьтны, жишээлбэл Тэрэлж хавьцаа бэлчих үлэг гүрвэлийн хөшөөнөөс нэгийг Лениний хөшөөний оронд байрлуулж болно л доо, хир зэрэг зохимжтой бол?
Нийтлэгч Баабар "түүхийн үнэн тодорч буй өнөө үед Сүхбаатар нь МАХН-ыг үндэслэгч ч биш, Ардын хувьсгалыг жолоодогч ч биш нь ил болсон болохоор хөшөөг Лениний баримлын оронд, эсвэл цэргийн жанжин байсных нь хувьд Батлан хамгаалах яамны урд талбай дээр босгоё гэсэн санал хэсэг хүнээс гарчээ" гэсэн байх юм. Хэсэг хүний саналыг эрхэм нийтлэгч маань арай талархан дэмжсэн биш байгаа?! Сүхбаатарыг хэт залуу, хувьсгалын хэрэгт голлох үүрэг гүйцэтгээгүй, мөрийтэй хөзөр тоглодог байсан ч гэх шиг... элдэв таавар дэвшүүлцгээн өмчлөх муулах аянд мордсон МАХН, МАН бие биенийхээ муу муухайг уудлаж аль аль нь бүр устаж алга болох нь уу даа гэмээр шуугиан дэгдэж байна. Анх үүсэхдээ хувьсгал л хийх гэж үзэл бодлоороо эвлэлдэн нэгдэж нам үүсгэсэн баймаар атал түүхэн нэрээ авч байгаа нь тэр гэж "хувьсгалт" бус "монгол ардын нам" болонгуут, нөгөө хэсэг нь товчилсон нэрээрээ МАХН утгачилсан задаргаагаар "алдарт хувьсгалчид" болчихов. Хир удаан наслах ямар цараатай алдартнууд бол доо?
Сүүлийн хэдэн сар энд (Чехэд) иргэн бүрт ирдэг татварын алба, замын цагдаа, засаг захиргааны янз бүрийн нэгжээс ирдэг элдэв албан захидал цаасан бус цахим хэлбэрээр ирдэг боллоо. Хойд хөрш иргэний үнэмлэх, тэтгэвэр, эрүүл мэндийн даатгалын дэвтэр, банкны гүйлгээ зэргийг нэг картанд багцалах болсон тухайгаа зарлав. Цаашид дэлхий даяар цаастай зууралддаг конторын ажилтан эрс цөөрөх, цаас үйлдвэрлэл буурах төлөвтэй. Хэдэн зуун жилийн дараа ургаа мод сүйтгэн үйлдвэрлэдэг цаасан дээр бичиг баримт үйлдэхээ огт больж, цаас гээчээ бараг мартах үе ирэх юмаа гэж төсөөлөхүйд, цаасны тасархай дээрх нэгэн археологийн олдвор дээр Энхбаяр Баяр нарын өрийн данс олдлоо гэхэд, цаас гэдэг материал нь өөрөө, түүн дээр мөр гаргадаг үзэг бал технологийн хувьд сонин байхаас бичигт нэр гарах хүмүүс покерчин байсан уу, төрийн зүтгэлтэн байсан уу гэдэг нэг их сонин биш болох байх даа. Ямар дэлхий даяар алдарших нээлт, үеийн үед дуурсагдах үйлс хийчихсэн улс биш.
Социализмын үед сохор тэмбүүтэй төвд гээд наймдугаар Богд Жавзандамба хутагтыг үзэшгүй муухайгаар муулдагсан. Манжид дагаар орсон Өндөр гэгээн Занабазар бол урвагч гэх шиг. Ардчилал ялангуут Чойбалсанг лам ноёд, сэхээтэн, цэргийн эрхтэн, эрдэмтэд, энгийн олон хүн хэлмэгдүүлсэн алуурчин гээд түүнээс муу хүн хорвоод үгүй мэт болсон, дараа нь оросын эрх ашигт үйлчилж хамаг баялагаа сул өгсөн тэр ч байтугай өөрийн төрсөн газраа тасалж өгсөн гэж Цэдэнбалыг муулж муулж залхаад орхисон. Одоо Сүхбаатарын ээлж ирж байх шив дээ. Ардчиллалынхан, хуучин намынхан, ногоон, иргэний зориг гээд эдүгээ эрх барьж байгаа улс дотор нэг ч олигтой өөдтэй хүн байхгүй. Дандаа л үл бүтэх хүний адгаар удирдуулж байсан, одоо ч муугаа дээш нь гаргачихдаг юм шиг ярьж бичнэ. Монголын заяа харьмаар юм биш үү?! Чингис хаанаас өөр дэлхийн түүхэнд тод мөр гаргасан монгол хүн үгүй байгаа болохоор эзэн Чингисээ арай муулахгүй. Гэхдээ Буянт Ухаа гээд тэрүүхэндээ хөөрхөн онгоцны буудлыг Чингис гээд нэрлэнгүүт нэр нь томдоод онгоцны буудал нь жижигдээд явчихаж байгаа нь, хазаад идээд гараад явчихдаг бууз хуушуурыг их эзэн хаанаараа нэрлээд байгаа муулахас нэг их ялгаагүй доошлуулж байх шиг.
Чингисийн хөшөөнөөс Сүхбаатарын хөшөө илүү сүрлэг харагдаад, өөрөө хувь хүнийхээ хувьд хөшөө нь их эзэн Чингисийн хөшөөтэй нэг талбайд эн зэрэгцэн оршиж болохгүй ч гэх шиг ярих бичих болов. Тэгвэл, нэгэнт өөд болсон хөшөөг нь босгочихсон хүнийг оролдохоосоо өмнө хөшөөний ур хийцийг шинжмээр. Төв талбайд байгаа Чингисийн хөшөөг барьсан барималчаас "та яагаад их эзэн Чингисийн хөшөөний тэргүүнийг лагшинд нь таарахгүй бага овортой хийв?" гэж асуумаар. Толгойдоо томдсон их бие нь дэлхийн талыг эзэлсэн их газар нутгийг нэг хаан удирдан залахад бэрх гэсэн ёгт санаатай юм болов уу? Нэлээд холдож байгаад нүдээ сүмийлгээд хараад үзээрэй. Овоолсон балин дээр багавтар чулуу тавьчихсан мэт харагдах бий вий.
Гэтэл Зайсан толгой бэлд байх бурхан Буддагийн хөшөө яг эсрэгээр тэргүүн нь данхайж бие нь давжаарсан харьцаа муутай. Энэ данхар бурхны хажууханд Танкны хөшөө байдаг. Нийслэл хотын маань чанх урд талд Зайсан толгойн оройд зөвлөлтийн дайчдад зориулсан хөшөө бий. Үүх түүх учир шалтгааныг мэдэхгүй хүнд бол бас л их сонин хөршлөл үүсч байх шиг.
Хөшөө дурсгал бол нэг талаас түүхийн дурсгал нөгөө талаас урлагын бүтээл, бүтээлийг босгоход бас ч гэж чамгүй хөрөнгө мөнгө шаардагддаг. Ер нь дараа дараагийн барьж босгох хөшөө барималыг хаана байрлуулах утга санаа нь зохицож байгаа эсэх дээр анхнаасаа сайтар боддог болмоор шиг санагдана.