Цамын үүсэл

Ч.Эрдэнэ “Их гурвалжин” номондоо эртний монголчууд хорвоогийн бүхий л үзэгдэл юмсыг үүдэгч, агуулагч, эрхшээгч хүчин нь “Мөнх Хөх тэнгэр” гэж үздэг ба “Дээр Тэнгэр доор Алтан умай” гэх хосмол чанарт бурхантай байсныг баталдаг. Тэрээр улмаар “Бөө мөргөлийн шашин, буддын шашин хоёр язгуур төстэй зүйлс маш их агуулж байдгийг олон судалгаанаас харж болох ба монголын соёл буддизмээс бүхнийг зээлдсэн мэт сэтгэгдэл үргэлж төрүүлж ирсэн бөгөөд угтаа тэгэхээр буддизм нь монгол бөө мөргөлөөс үүдэлтэйг бид ил тод болгож асуудлыг тонгоруулж тавих хэрэгтэй байна” гээд Энэтхэг, Сүмэр, Майя гэх зэрэг эртний соёл иргэншил Монголоос эхтэй, ер нь дэлхийн соёл иргэншлийн анхны төвийг Монгол гэж авч үзэж болох тухай олон жишээнд тулгуурлан бичжээ. Түүх цаашид энэ өнцгөөс бичигдэх эсэхийг цаг хугацаа харуулна. Гадаадынхан манай түүхийг шинэ өнцгөөс харж эхлээд байна.

“Амьдралыг Хурмаст эцэг, Газар эх бурхад бүтээж бий болгосон. Бурхад орших цагаан өнгийн тэнгэрийн орон, хүмүүний амьдрах улаан өнгийн газар дэлхий, усан савдаг байдаг цэнхэр өнгийн доод ертөнц гэсэн гурван оронд амьдрал бий болгосон” гэж үздэгээс харахад Байгаль ертөнцийг бүтээсэн хоёр талт нэгдмэл нэг бурхантай байсан. Худал хуурмагийг зэмлэн буруушаасан ёс суртахууны хэм хэмжээтэй, үлгэр домгийн баялаг сантай, ертөнцийг үзэх төлөвшсөн үзэлтэй зэрэг аливаа шашинд байдаг хам шинжүүд бүрдсэн, гэж оросын түүхч Л.Н.Гумилёв эртний монголчуудыг өөрийн шашны сурталгүй байсан гэдэг санааг няцааж, өөрийн онцлог бүхий шашинтай байсан гэдгийг сонирхолтой хэлбэрээр баталсан байдаг нь санаанд нэн нийцтэй.

Монголын өндөрлөгт амьдарч байсан олон нүүдэлчин аймгууд зөвхөн бөө мөргөлтэй байсан гэж бичих нь элбэг. Энэ нь нэг талаас бөөгийн тайлга тахилгын зан үйл цаас бичгэнд буугдан ном болоогүй ч удам дамжин, өнөөг хүртэл хадгалагдан ирсэн. Нөгөө талаас бөө мөргөл нь манай монголчуудын шүтэж ирсэн, чухам өөрсдийн унаган шашинтай ямар нэг байдлаар ижил төстэй байснаас “бөөгийн мөргөл” гэж нэрлээд байгаа шашин амь бөхтэй оршин тогтножээ гэж болох талтай.

Түмэдийн Алтан хаан (1506-1583) 1578 онд бөөгийн ёс суртахууныг цаазлан хориглосон хууль гарган талийгчийг оршуулахад хүн хойлголдог, хүн ба мал алж цусан тахил өргөдөг зэрэг журмыг халж, бөө бөөлүүлэхэд торгодог, бөөгийн зан үйлийг явуулахыг хатуу хориглодог, шарын шашны лам нарын эрх хэмжээг хан язгууртнуудын зэрэгт аваачин элдэв алба гувчуураас чөлөөлж байсан төдийгүй бурны номд суралцсны төлөө урамшил үзүүлдэг болсон нь шарын шашныг дэлгэрүүлж, бөөгийн шашныг устгах үйлс төрийн бодлогын хэмжээнд байсны жишээ юм.

Монгол оронд буддын шашин тархахдаа унаган шүтээн бөөгийн шашинтай сөргөлдөж, янз бүрийн хэлбэрийн эсэргүүцэлтэй тулгарч байв. Ойрд, Өвөр Монголд бөө нарыг үй олноор алж, хядах зэрэг хүч хэрэглэх аргаар бөөгийн шашныг дарж байсан бол Ар Монголд төвдийн унаган шашин “бон”-г устгахад хэрэглэсэн арга мэхээ давтан гүртэм, чойжин гэх мэт лам-бөө нарыг олноор нэвтрүүлж бөөгийн шашны язгуурын их шүтээн, онгод тэнгэрүүдэд шарын шашны лам нар “сахил хүртээн” бурхны номд оруулсныг зарлан, түүний дуудлагыг шарын шашны бурхдын өмнөөс дууддаг болгон зан үйлийн агуулгыг найруулан өөрчлөх замаар тэмцэж байжээ.

Төвдийн ард олны дунд амь бөхтэй байсан “бон” шүтлэг, хаад ноёдын дэмжлэг олсон буддын шашны хоорондын зөрчлийг Ловон Бадамжунай (өрнөдийнхөн Падмасамбабха хэмээдэг) “компримисс”-ээр шийджээ. Ловон Бадамжунайн зөвшлийн хувилбар нь хуучинсаг бөө нарыг хуучнаа төлөөлж, шинэ шашныг хамгаалж байх “шашин сахигч-чойжин” болгон хувиргаж, тэдэнд тахил өргөж байх болжээ. Харин Чойжид зөвхөн шинэ шашныг сахиулах тангараг өргөсөн юм билээ.

Бурхны шашин, бөөгийн шашны зөвшлийн анхны хувилбар нь шашин сахигч-Чойжин байж. Цаашид бөөгийн шашны тэнгэр, газар, усны эзэд, дээдсийн сүнс-онгодод шүтдэг зан үйлийг бурхны шашин бурхан тэнгэрийн шүтлэгтэй холбон хөгжүүлж лус савдаг тахих, их уулс орон хангайн сагийн судруудыг туурвижээ. Бөөгийн шашны хар шившилгээс дээд тэнгэр, газар орны эздийг “Номхон”, “Догшин” хэмээн хоёр ангилж, хүмүүсийг аливаа аюул, заналаас хамгаалж, өшөөтнөөс өшөө авах зэргээр тэмцдэг догшдыг “хар тэнгэрүүд” хэмээн шүтдэг. Бөөгийн шашны энэ зан үйлийг бурхны шашны зан үйл болгон өөрчилж, “хатууг хатуугаар дардаг” гэх бөөгийн ёсыг “буруу номтныг нам дарах” шашны бясалгалт бүжиг цам болгон түүнийг дэглэсэн санагдана.

Лам Чойжингийн хоорондын харилцааг томъёолбол, лам нь шашны “сургаалын ай сав”, чойжин нь нүд цавчилгүй хамгаалж байх тангараг өргөсөн шашны манаа буюу “ сахигч”. Лам нь түүнийг аргадан тойлж, тахил өргөж, тарни уншиж байдаг, нэг ёсондоо бие биеэ хянадаг, санаа нэгтэй хамтран зүтгэгчид. Орос-буриадын эрдэмтэн Г.Ц.Цебыков “Чойжингоос зөвлөгөө авч, аврал хайж зөвхөн энгийн сүсэгтэн хандаж байсан төдийгүй том лам хуврагтан хүртэл тоомсорлохгүй орхидоггүй. Том лам нар Чойжингийн санал бодлыг харгалздаг байсан утгаар нь тэднийг хэвлэл мэдээллийнхэнтэй зүйрлэж болох юм” гэж их онож хэлсэн байдаг.

736 онд Төвдийн Самъяа хийдийг барьж байгуулах шав тавихад Ловон Бадамжунай нутаг орны лус савдгийг аргадах, шашны дайсныг номхотгон дарах тарни уншиж, сүр хүчит догшин сахиус бурхдын баг өмсгөлтэй бягалгалт бүжгийг тоглуулсан өдрийг, зарим судлаачид хийд баригдаж дуусаад равнайлсан өдөр 775 онг цам үүссэн мөч хэмээн үздэг.

Цам Төвдөөс гадна бурхны шашинт Монгол, Бутан, Балба, Ладак, Хятад, Буриад, Тува, Өвөр Монгол зэрэг олон оронд түгэн тархжээ. Улс орон, сүм хийд бүр шүтдэг чойжин сахиус янз янз, газар газрын эзэн савдаг ч өөр өөрийн учир тэдгээрийн өмнөөс хийх шашны зан үйл ч өвөрмөц, түүнийгээ дагаад бүжиг цамын дэг нь ч өөр өөрөөр боловсроход хүрч байь. Цамнах өдөр, үйлдэх зан үйл, үргэлжлэх хугацаа, гарах дүрүүд, цамчдын тоо харлцан адилгүй ажээ.

Шинэлэх цагаалах Үйл буюу цагаан сар, дээрхийн түмэн өлзий гийсэн өдөр (хааны төрсөн өдөр тэмдэглэх баяр), сууринд заларсан өдөр (улсын хаанаар өргөмжлөгдсөн өдрийг тэмдэглэх баяр) Монгол улсын төрийн ёслолд орж хуулиар баталгаажин хотол олноор ёс төртэй тэмдэглэдэг байсан лугаа нэгэн адил уламжлалт бөө мөргөлийн үйлээс үүдэлтэй эртний их алдарт Богд хан хайрхан уулын тэнгэр тайх ёслол, овоо тахих зан үйлээс гадна цам харайх зэрэг шашны зан үйлийг мөн тодорхой өдөрт хуульчлан улс даяар хийдэг албан ёсны нийтийн зан үйл болгосон байлаа.

Майдар эргэх, цам харайх зан үйл нь бурхны шашны хийдийн хамгийн чухал зан үйл байв. Майдар эргэхэд мөн “Майдарын цам” гардаг байжээ. Шинийн есөнд “Их цам”, өвлийн дунд сарын сүүлчээр “Эрлэг номун хааны буюу Жахар цам”, зуны сүүл сарын шинийн дөрвөнд “Тахилын цам” гэх зэрэг цам гарах бөгөөд ямар үед энгийн яамлах, ихэд яамлах хувцас өмсөх, мөрддөг ёс журмыг тодотгон заадаг байсан нь цам төрөөс хульчлан явуулдаг ёслолд ордог болохыг илтгэнэ.

Монголд гардаг цамд гэлэгвагийн урсгалын гол шүтээн Жигжид ядамыг голлон шүтдэг. Жигжид ядам нь Манзушири бодьсадвагийн догшин дүр гэнэ. Нууц тарны ёсонд догшин дүрт бодьсадваг ядам гэнэ. Бодьсадва гэж бурхны шашны сургуульд суралцах мөрийг олохын тулд бие, тэргүүн сэлтийг ч өргөл болон өргөн барихад үл ажрах “бодь сэтгэлийн баатар” буюу бараг “бурхан” болон гэгээрсэн нэгэн аж. Жигжид ядамын зарлигийг биелүүлэгч чойжин нь монголчуудын дунд Чойжоо хэмээн алдаршсан Эрлэг номун хаан ажээ.

Үхлийг амьдралын төгсгөл гэхээсээ шинэ төрлийн эхлэл гэж илүүтэй үздэг бурхны шашны үхлийн тухай ойлголт өвөрмөц тул энэ сэдэв төвдийн гүн ухаан, утга зохиолд багагүй байр эзэлдэг. Цам болгонд шахам гардаг түгээмэл дүр бол “Дүртэд Дагва” буюу үхээрийн эзэн юм. Цам голдуу Дүртэд Давгын дүрээр эхэлдэг нь төрөл арилжихад бурхад хүний хувь заяаг дэнсэлдэг гэсэн цамын гол санаа гэлтэй. Ловон Бадамжунайн түүрвисан “Сонсгоод ихэд тонилгогч нэрт их хөлгөн судар оршвой” буюу дэлхий дахинд “Төвдийн талийгчийн ном”(The Tibetan Book of the Dead) хэмээн алдаршсан номонд, хүн нас эцэслэсний дараа сүнс нь удаах төрөлд төрөх хооронд үзэх зураглалыг дүрслэн харуулсан бололтой. Нас барсны дараа эхний долоо хоногт “амирлангуй дүрт” бурхад заларч, түүний сүнсийг аврахыг оролддог, удаах долоо хоногт (8-14дэх өдрүүдэд) догшин дүрт бурхад сүр хүчийг үзүүлэн бууж ирэх ба хамгийн эцсийн мөчид “Эрлэг номун хаан” өөрийн биеэр заларч талийгчийг аль оронд ямар төрөлд төрөхийг шийддэг тухай өгүүлдэг гэнэ. Цам үхлийн тухай бурхны шашны энэ ойлголтыг театрчилсан хэлбэрээр харуулсан санагдана.