Наян цагаан бэлэг

Гарам өвгөн: "манайх “моотгоно харгана” отгоос салбарласан “шилийн харгана” хөхөөрийнх, Буд, Лувсан, Зодов, Дэлт, Уялга, Жоргоон, Лхаваадай нар угийн бичигт буй өвөг дээдэс минь. Угийн бичигт Уялга баахан будлиантай орсон гээд доорхи түүхийг ярьжээ.

Хамниган авгай авсанд ах нар нь дурамжхан байсанд Лхаваадай шилрэн нүүснээр “шилийн харгана” болсон гэх. Лхаваадай түүний хамниган авгай хоёроос хүүхэд гарахгүй зовоожээ. Өндөр гэгээн Занабазарт “Наян цагаан бэлэг” өргөж, гэгээнтнээс үрийн хутаг гуйхаар шийджээ. Наян цагаан бэлэг болох мөнгөн буйл бурантагтай дөчин цагаан тэмээ, мөнгөн хазаартай дөчин цагаан агт цуглуулахад хэцүү. Их ч цаг зарцуулах ба багагүй бэл бэнчин шаардагдана. Цагаан зүсмийн адуу, ялангуяа цагаан тэмээ ховордуу. Хүний үнэн хүсэл тэвчээр шалгадаг үйл тул наян цагаан бэлэг их эрхэм нандинд тооцогдож иржээ. Лхаваадай ийнхүү наян цагаан бэлэг чармайн бэлдээд дээдсийн гэгээнд золгоход, Өндөр гэгээн Занабазар: “Монгол, Оросын хилийн заагт амьдарсугай, гурван үрийн заяатай. Уугандаа Хэсхээдэй, удаахдаа Уялга, отгондоо Жургаадай гэсэн нэр өгсүгэй” гэсэн аврал буулгажээ.

Тэр үед Монгол, Оросын хооронд буриадууд нааш цааш чөлөөтэй нүүдэллэн амьдардаг тогтоосон нарийн хилийн зурвас байхгүй үе байв. Дээдсийн гэгээний айлдвар ёсоор Лхаваадай хил орчим Орост ч биш, Монголд ч биш аж төрж байв. Лхаваадайн эхнэр харин хүүхэдгүй хэвээрээ байтал, тэдний саальчин бүсгүй хүүтэй болжээ. Эр эм хоёр хүүг өргөж аваад Хэсхээдэй нэр өгчээ. Нэгэн шөнө Лхаваадайн дотно анд, хязгаар мужийн захирагч орос ноёнтон гурвалсан морин тэргээр давхиж ирээд: “Би хэрэгтэн болоод дутааж байна. Үүнийг автугай” гээд торгон алчуурт боосон “юм” босгон дээр нь тавиад давхин оджээ. Торгон “боодол” час хийн чарлаж, сүү нэхэж өмөлзөв гэнэ. Түшээт хан аймгийн ”Ар Хүдэр”, “Минж гол” харуулуудын хооронд орших Орос зүгийн гэр харуулуудын нэгийг Уялга гэдэг. Лхаваадайн орос анд хүүгээ орхиод зугтах үед Лхаваадайнх Уялга харуул орчим нүүдэллэж яваад, газрын нэрийг билэгшээн өндөр гэгээний хол ч мэргэнийг сүслэн энэ нэрийг хүүдээ өгсөн бололтой юм. Энэ гэр харуулын нэрээр нэрлэгдсэн Уялга угийн бичигт орж ирсэн түүх энэ. Олдмол орос хүү өдөр хоногоор торнисоор өндөр нуруутай, өндөр хамартай “буриад” хөвгүүн болон өсчээ. Ер нь эдний удамд үе үе нуруулаг хүмүүс байдаг нь ийм учиртай. Гарам өвгөний ууган хүү хоёр метр орчим, Гарам өөрөө хүү шигээ тэнгэр баганадаагүй ч бас л өндөр хүн.

Өргөмөл Хэсхээдэй, олдмол Уялга гэсэн хоёр хүүтэй болоод нэлээд хэдэн жил өнгөрсөн хойно Лхаваадайн авааль гэргий хөл хүндрэн хүү төрүүлжээ. Өндөр гэгээнтний хайрласан Жургаадай нэрийг санаж ядаад, отгон хүүдээ Жоргоон нэр өгчээ. Жоргоон хүү өсөж дөнгөж морь унаж сурч байсан үе. Отгон хүү хоёр ахаа даган малд явдаг болов. Нэгэн өдөр Жоргоон номхон буурал мориныхоо эмээлийн дөрөөнөөс дүүжигнэн цэцэг түүсээр гэртээ иржээ. Айж сандарсан ээж, аавдаа ах нар "ингэж цэцэг түүхэд их гоё" гэсэн гэж хүү хэлжээ. Лхаваадай төрсөн ганц хүүгээ өсгөсөн хоёр хүүдээ гадуурхуулахгүйн тулд, өмчийн эзэн болгохын тулд, өөрий нь насан өөд болсон хойно ч байр суурийг нь найдвартай байлгахын тулд Хэсхээдэй, Уялга нарыг Жоргооны хүүхдүүд мэтээр албан дансанд бүртгүүлжээ. “Ааваасаа урьд төрсөн билээ. Атан тэмээ хариулсан билээ” гэх хэллэг үнээс үүдэлтэй. Угийн бичигт Уялга орсон будлиан ийм учиртай гэнэ. Буриад зон айл бүрийн хөтөлж байсан ургийн буюу угийн бичгээ нарийн дэг жаягийн дагуу хөтөлдөг байж. “Гэр гэртээ хөтлөхөөс гадна Тамга газрын данс хараатай тулган нягталдаг, бүртгүүлдэг байжээ” гэдэг нь дээрх жишээнээс харагдаж байна.