Цамын үүсэл

Ч.Эрдэнэ “Их гурвалжин” номондоо эртний монголчууд хорвоогийн бүхий л үзэгдэл юмсыг үүдэгч, агуулагч, эрхшээгч хүчин нь “Мөнх Хөх тэнгэр” гэж үздэг ба “Дээр Тэнгэр доор Алтан умай” гэх хосмол чанарт бурхантай байсныг баталдаг. Тэрээр улмаар “Бөө мөргөлийн шашин, буддын шашин хоёр язгуур төстэй зүйлс маш их агуулж байдгийг олон судалгаанаас харж болох ба монголын соёл буддизмээс бүхнийг зээлдсэн мэт сэтгэгдэл үргэлж төрүүлж ирсэн бөгөөд угтаа тэгэхээр буддизм нь монгол бөө мөргөлөөс үүдэлтэйг бид ил тод болгож асуудлыг тонгоруулж тавих хэрэгтэй байна” гээд Энэтхэг, Сүмэр, Майя гэх зэрэг эртний соёл иргэншил Монголоос эхтэй, ер нь дэлхийн соёл иргэншлийн анхны төвийг Монгол гэж авч үзэж болох тухай олон жишээнд тулгуурлан бичжээ. Түүх цаашид энэ өнцгөөс бичигдэх эсэхийг цаг хугацаа харуулна. Гадаадынхан манай түүхийг шинэ өнцгөөс харж эхлээд байна.

“Амьдралыг Хурмаст эцэг, Газар эх бурхад бүтээж бий болгосон. Бурхад орших цагаан өнгийн тэнгэрийн орон, хүмүүний амьдрах улаан өнгийн газар дэлхий, усан савдаг байдаг цэнхэр өнгийн доод ертөнц гэсэн гурван оронд амьдрал бий болгосон” гэж үздэгээс харахад Байгаль ертөнцийг бүтээсэн хоёр талт нэгдмэл нэг бурхантай байсан. Худал хуурмагийг зэмлэн буруушаасан ёс суртахууны хэм хэмжээтэй, үлгэр домгийн баялаг сантай, ертөнцийг үзэх төлөвшсөн үзэлтэй зэрэг аливаа шашинд байдаг хам шинжүүд бүрдсэн, гэж оросын түүхч Л.Н.Гумилёв эртний монголчуудыг өөрийн шашны сурталгүй байсан гэдэг санааг няцааж, өөрийн онцлог бүхий шашинтай байсан гэдгийг сонирхолтой хэлбэрээр баталсан байдаг нь санаанд нэн нийцтэй.

Монголын өндөрлөгт амьдарч байсан олон нүүдэлчин аймгууд зөвхөн бөө мөргөлтэй байсан гэж бичих нь элбэг. Энэ нь нэг талаас бөөгийн тайлга тахилгын зан үйл цаас бичгэнд буугдан ном болоогүй ч удам дамжин, өнөөг хүртэл хадгалагдан ирсэн. Нөгөө талаас бөө мөргөл нь манай монголчуудын шүтэж ирсэн, чухам өөрсдийн унаган шашинтай ямар нэг байдлаар ижил төстэй байснаас “бөөгийн мөргөл” гэж нэрлээд байгаа шашин амь бөхтэй оршин тогтножээ гэж болох талтай.

Түмэдийн Алтан хаан (1506-1583) 1578 онд бөөгийн ёс суртахууныг цаазлан хориглосон хууль гарган талийгчийг оршуулахад хүн хойлголдог, хүн ба мал алж цусан тахил өргөдөг зэрэг журмыг халж, бөө бөөлүүлэхэд торгодог, бөөгийн зан үйлийг явуулахыг хатуу хориглодог, шарын шашны лам нарын эрх хэмжээг хан язгууртнуудын зэрэгт аваачин элдэв алба гувчуураас чөлөөлж байсан төдийгүй бурны номд суралцсны төлөө урамшил үзүүлдэг болсон нь шарын шашныг дэлгэрүүлж, бөөгийн шашныг устгах үйлс төрийн бодлогын хэмжээнд байсны жишээ юм.

Монгол оронд буддын шашин тархахдаа унаган шүтээн бөөгийн шашинтай сөргөлдөж, янз бүрийн хэлбэрийн эсэргүүцэлтэй тулгарч байв. Ойрд, Өвөр Монголд бөө нарыг үй олноор алж, хядах зэрэг хүч хэрэглэх аргаар бөөгийн шашныг дарж байсан бол Ар Монголд төвдийн унаган шашин “бон”-г устгахад хэрэглэсэн арга мэхээ давтан гүртэм, чойжин гэх мэт лам-бөө нарыг олноор нэвтрүүлж бөөгийн шашны язгуурын их шүтээн, онгод тэнгэрүүдэд шарын шашны лам нар “сахил хүртээн” бурхны номд оруулсныг зарлан, түүний дуудлагыг шарын шашны бурхдын өмнөөс дууддаг болгон зан үйлийн агуулгыг найруулан өөрчлөх замаар тэмцэж байжээ.

Төвдийн ард олны дунд амь бөхтэй байсан “бон” шүтлэг, хаад ноёдын дэмжлэг олсон буддын шашны хоорондын зөрчлийг Ловон Бадамжунай (өрнөдийнхөн Падмасамбабха хэмээдэг) “компримисс”-ээр шийджээ. Ловон Бадамжунайн зөвшлийн хувилбар нь хуучинсаг бөө нарыг хуучнаа төлөөлж, шинэ шашныг хамгаалж байх “шашин сахигч-чойжин” болгон хувиргаж, тэдэнд тахил өргөж байх болжээ. Харин Чойжид зөвхөн шинэ шашныг сахиулах тангараг өргөсөн юм билээ.

Бурхны шашин, бөөгийн шашны зөвшлийн анхны хувилбар нь шашин сахигч-Чойжин байж. Цаашид бөөгийн шашны тэнгэр, газар, усны эзэд, дээдсийн сүнс-онгодод шүтдэг зан үйлийг бурхны шашин бурхан тэнгэрийн шүтлэгтэй холбон хөгжүүлж лус савдаг тахих, их уулс орон хангайн сагийн судруудыг туурвижээ. Бөөгийн шашны хар шившилгээс дээд тэнгэр, газар орны эздийг “Номхон”, “Догшин” хэмээн хоёр ангилж, хүмүүсийг аливаа аюул, заналаас хамгаалж, өшөөтнөөс өшөө авах зэргээр тэмцдэг догшдыг “хар тэнгэрүүд” хэмээн шүтдэг. Бөөгийн шашны энэ зан үйлийг бурхны шашны зан үйл болгон өөрчилж, “хатууг хатуугаар дардаг” гэх бөөгийн ёсыг “буруу номтныг нам дарах” шашны бясалгалт бүжиг цам болгон түүнийг дэглэсэн санагдана.

Лам Чойжингийн хоорондын харилцааг томъёолбол, лам нь шашны “сургаалын ай сав”, чойжин нь нүд цавчилгүй хамгаалж байх тангараг өргөсөн шашны манаа буюу “ сахигч”. Лам нь түүнийг аргадан тойлж, тахил өргөж, тарни уншиж байдаг, нэг ёсондоо бие биеэ хянадаг, санаа нэгтэй хамтран зүтгэгчид. Орос-буриадын эрдэмтэн Г.Ц.Цебыков “Чойжингоос зөвлөгөө авч, аврал хайж зөвхөн энгийн сүсэгтэн хандаж байсан төдийгүй том лам хуврагтан хүртэл тоомсорлохгүй орхидоггүй. Том лам нар Чойжингийн санал бодлыг харгалздаг байсан утгаар нь тэднийг хэвлэл мэдээллийнхэнтэй зүйрлэж болох юм” гэж их онож хэлсэн байдаг.

736 онд Төвдийн Самъяа хийдийг барьж байгуулах шав тавихад Ловон Бадамжунай нутаг орны лус савдгийг аргадах, шашны дайсныг номхотгон дарах тарни уншиж, сүр хүчит догшин сахиус бурхдын баг өмсгөлтэй бягалгалт бүжгийг тоглуулсан өдрийг, зарим судлаачид хийд баригдаж дуусаад равнайлсан өдөр 775 онг цам үүссэн мөч хэмээн үздэг.

Цам Төвдөөс гадна бурхны шашинт Монгол, Бутан, Балба, Ладак, Хятад, Буриад, Тува, Өвөр Монгол зэрэг олон оронд түгэн тархжээ. Улс орон, сүм хийд бүр шүтдэг чойжин сахиус янз янз, газар газрын эзэн савдаг ч өөр өөрийн учир тэдгээрийн өмнөөс хийх шашны зан үйл ч өвөрмөц, түүнийгээ дагаад бүжиг цамын дэг нь ч өөр өөрөөр боловсроход хүрч байь. Цамнах өдөр, үйлдэх зан үйл, үргэлжлэх хугацаа, гарах дүрүүд, цамчдын тоо харлцан адилгүй ажээ.

Шинэлэх цагаалах Үйл буюу цагаан сар, дээрхийн түмэн өлзий гийсэн өдөр (хааны төрсөн өдөр тэмдэглэх баяр), сууринд заларсан өдөр (улсын хаанаар өргөмжлөгдсөн өдрийг тэмдэглэх баяр) Монгол улсын төрийн ёслолд орж хуулиар баталгаажин хотол олноор ёс төртэй тэмдэглэдэг байсан лугаа нэгэн адил уламжлалт бөө мөргөлийн үйлээс үүдэлтэй эртний их алдарт Богд хан хайрхан уулын тэнгэр тайх ёслол, овоо тахих зан үйлээс гадна цам харайх зэрэг шашны зан үйлийг мөн тодорхой өдөрт хуульчлан улс даяар хийдэг албан ёсны нийтийн зан үйл болгосон байлаа.

Майдар эргэх, цам харайх зан үйл нь бурхны шашны хийдийн хамгийн чухал зан үйл байв. Майдар эргэхэд мөн “Майдарын цам” гардаг байжээ. Шинийн есөнд “Их цам”, өвлийн дунд сарын сүүлчээр “Эрлэг номун хааны буюу Жахар цам”, зуны сүүл сарын шинийн дөрвөнд “Тахилын цам” гэх зэрэг цам гарах бөгөөд ямар үед энгийн яамлах, ихэд яамлах хувцас өмсөх, мөрддөг ёс журмыг тодотгон заадаг байсан нь цам төрөөс хульчлан явуулдаг ёслолд ордог болохыг илтгэнэ.

Монголд гардаг цамд гэлэгвагийн урсгалын гол шүтээн Жигжид ядамыг голлон шүтдэг. Жигжид ядам нь Манзушири бодьсадвагийн догшин дүр гэнэ. Нууц тарны ёсонд догшин дүрт бодьсадваг ядам гэнэ. Бодьсадва гэж бурхны шашны сургуульд суралцах мөрийг олохын тулд бие, тэргүүн сэлтийг ч өргөл болон өргөн барихад үл ажрах “бодь сэтгэлийн баатар” буюу бараг “бурхан” болон гэгээрсэн нэгэн аж. Жигжид ядамын зарлигийг биелүүлэгч чойжин нь монголчуудын дунд Чойжоо хэмээн алдаршсан Эрлэг номун хаан ажээ.

Үхлийг амьдралын төгсгөл гэхээсээ шинэ төрлийн эхлэл гэж илүүтэй үздэг бурхны шашны үхлийн тухай ойлголт өвөрмөц тул энэ сэдэв төвдийн гүн ухаан, утга зохиолд багагүй байр эзэлдэг. Цам болгонд шахам гардаг түгээмэл дүр бол “Дүртэд Дагва” буюу үхээрийн эзэн юм. Цам голдуу Дүртэд Давгын дүрээр эхэлдэг нь төрөл арилжихад бурхад хүний хувь заяаг дэнсэлдэг гэсэн цамын гол санаа гэлтэй. Ловон Бадамжунайн түүрвисан “Сонсгоод ихэд тонилгогч нэрт их хөлгөн судар оршвой” буюу дэлхий дахинд “Төвдийн талийгчийн ном”(The Tibetan Book of the Dead) хэмээн алдаршсан номонд, хүн нас эцэслэсний дараа сүнс нь удаах төрөлд төрөх хооронд үзэх зураглалыг дүрслэн харуулсан бололтой. Нас барсны дараа эхний долоо хоногт “амирлангуй дүрт” бурхад заларч, түүний сүнсийг аврахыг оролддог, удаах долоо хоногт (8-14дэх өдрүүдэд) догшин дүрт бурхад сүр хүчийг үзүүлэн бууж ирэх ба хамгийн эцсийн мөчид “Эрлэг номун хаан” өөрийн биеэр заларч талийгчийг аль оронд ямар төрөлд төрөхийг шийддэг тухай өгүүлдэг гэнэ. Цам үхлийн тухай бурхны шашны энэ ойлголтыг театрчилсан хэлбэрээр харуулсан санагдана.

Цам гэж юу вэ

Хүнд өөрөөс нь буюу хөндлөнгийн учир шалтгаанаас учирч болох гай зовлон, гаслангийн уг учир шалтгааныг нам дарж, хөөн зайлуулах билгэдэл утгатай нууц тарнийн ёсны очирт бүжгийг цам гэнэ. Цам эхэн үедээ зөвхөн тухайн хийд дотор машид нууцлаг үйлдэгддэг, ямар ч үзэгчгүй төдийгүй, лам нарын зөвхөн сахил хүртсэн хэсэг нь оролцох эрхтэй, тодорхой зорилготой шашны зан үйл байжээ.

Зан үйлийн нууцлаг чанар, дотоод агуулгыг сахил хүртсэн лам нар хадгалан үлдэж, том ном хурах, линга эвдэх, сор гаргах зэрэг нууц тарны ёсны зан үйлийг сүсэгтэн олны өмнө үйлддэг болсноор цам хийдээс гадагш гаран хүрээгээ тэлжээ. Ингэж сүсэгтэн олон хүмүүний ертөнцөд залрах шашин хамгаалагч сахиус чойжид ямар дүртэйг харах боломжтой болжээ.

Цамыг цамнахдаа биеийг ганхуулах, сэгсрэх, тэргүүнийг зүг зүгт эргүүлэн сэжих; мутрын олон хөдөлгөөн хийх; хөлөөр харайх, дэвслэх, алхах, цамнах зэрэг хөдөлгөөнийг хийдэг. Хөдөлгөөний эрч хүч, аяс намбаар инээх, хилэгнэх, аврах, тонилгох зэрэг сэтгэлийн хөдөлгөөнийг илэрхийлдэг. Цам харайж байх үед линга эвдэх, сор балин гаргах, жахар залах зэрэг нууц тарнийн зан үйл үйлдэн, уншлага (хэлээр) урилга явагдан бясалгал үйлддэг байна.

Цам нь биеийн төгөлдөр хөдөлгөөнөөр сэтгэлийн хөдөлгөөний илэрхийллийг гарган, сэтгэлийн тэнхээгээр бурхад хийгээд сүсэгтнийг нэгэн үзүүрт сэтгэлд барин, нууц тарнийн бясалгалын хүчээр элдэв гай тотгорыг зайлуулан БИЕ, ХЭЛ, СЭТГЭЛ гурвын цогц урыг төгс гүйцээн бүрдүүлдэг тул гадаад (иргэний), дотоод (шашны), нууц (тарнийн) агуулгатай ажгуу.

Цамын тухайн дүр бүр урин дуудах, адислах, хөөн тонилгох зэрэг тухайн дүрийн онцлогийг илэрхийлэх хөдөлгөөнийг яв цав тохирсон хөгжмийн аялгуу дор хийдэг. Цамчид их бага алхалтаар дайсны орон сууринг чичрүүлэн доргиох, нураах эвдлэх санаах харуулдаг бол харайлт эргэлтээр дайсныг хууран мэхлэх, хөөн гүйцээд хороон устгах утга гарна. Догшидын эрэмбэ өндөрсөх тутам тэдний хөдөлгөөн улам удаан намбалаг, сүрлэг болдог байна.

Цамын дотоод агуулгыг тайлбарлахыг оролдсон гурван хувилбар байдаг: Үүнд; нэгдүгээрт, Эрлэгийн эзний дүрд тулгуурласан хамгийн түгээмэл хувилбар нь хойд насанд бурхад энгийн сүсэгтэн олонд ямар дүрээр залран үзэгдэхийг дүрсэлсэн гэнэ. Хоёрдугаар тайлал нь цам буруу номтонг хөнөөн дарж, бурхны сургааль энэ дэлхийд ялж төгсснийг илэрхийлж бурхад хүмүүний ертөнцөд заларч буйг харуулдаг гэнэ. Гуравдугаарт, цам бурхны шашныг устгахаар завдаж байсан Ландарм хааны үхэл зэрэг түүхэн үйл явдлыг жүжиглэн харуулдаг гэжээ.

Монголд Жахар цам 1811 онд Их Хүрээнд анх тавигдсанаас хойш 1937 он хүртэл 127 удаа гарсан байна. 1999 онд Хүрээ Цам хуучин дэг жаягаараа дахин сэргээгдэн Улаанбаатар хотын Гандантэгчилэн хийдэд гарсан билээ. Манай Монголд цам олон сэдвээр гардаг байсан бөгөөд зөвхөн бурхны шашны сургаал ялан төгссөн тухай өгүүлдэг байсангүй. Ер нь хүмүүний сайн сайхан амьдрах хүсэл мөрөөдөл, муу муухайг жигшин устгах санааг энэхүү шашны бүжигт тусгадаг санагдана.

Цамыг бурхны шашны их хурал номын нэгэн хэсэг болгон цамнадаг бөгөөд цам гарахын өмнө хэд хоног үргэлжлэн а\ цамын талбай зам сэлтийг хүж утлага рашаанаар ариутган нямба хийнэ. Нямба-ойртуулах шадарлуулах гэсэн утгатай төвд үг. Чойжид сахиусыг баясалгалаар ойртуулах; б\Сор, жахар, балин, тахилд номын хүч оршоох; в\ Линга эвдэх багажуудад номын хүч оршоох хурал хурдаг.

Зарим эрдэмтэд цамыг мандал цогцлуулах үйлийг биечлэн үзүүлсэн тоглолт гэж үздэг. Хий, ус, гал, шороо, огторгуй гэсэн үндсэн таван махбодоос ертанц үүссэн хэмээн бурхны шашны космологи (ертөнцийн үүслийн онол) үздэг. Дээрх элементээс бүтсэн хорвоо ертөнцөд зургаан зүйлийн хамаг амьтан үхэж төрөн хорвоогийн тоос болон замхарсаар олон хөрс үүсдэг гэнэ. Мөнх бусыг үзүүлсэн өчнөөн амьтны хэлхээтэй араг яс өндөр болон өндийж, улмаар уулс сүндэрлэдэг гэнэ. Байгалийн жамаар бүрэлдсэн тэр гоёмсог ясан хэлхээ сондор нь амьдрал дэнслэгч дээд бурхдын ордон лугаа ижил гэж сэтгэдэг юм байна. Ийм шаталбар болсон сүмбэр уулын оройд бурхад, догшид өөрсдийн юум(хатан), хангал (нөхөд), бараа бологч, хаалгач, зарц сэлтийн хамт залардаг гэнэ. Ертөнцийн үүслийн тухай ийм нэгэн онол бурхны шашинд бий. Түүний загварыг дүрслэн бүтээснийг мандал гэдэг.

Оюун ухаан сэтгэлдээ бурхад сахиус тэдний дагуул сэлтийг ургуулан бодож, бурхны орныг бодитой биечлэн харуулсан жүжиг бол цам гэж бас тодорхойлж болно. Ийнхүү амьд мандал цогцлуулан бурхан, сахиусыг бясалгал тарнийн хүчээр урин залж сүсэгтэн олонд толилуулан, тэр жилийн барцадыг линга, сор зэрэгт шингээн муу муухай нүгэлтэй зүйлээсээ ангижирч байгаа утгатай юм байна.

Сор гэдэг нь гурилан тахил гэсэн утгатай. Сорд тарнийн хүчээр муу муухайг шингээж, цамын үед галд хаяж устган, муу муухайгаас салж буй санааг илэрхийлдэг.

Линга гэж шашны дайсныг билгэдэж бүтээсэн арзайсан сэгсгэр үстэй, уурласан царайтай, залгих хоолой нь хялгас мэт нарийхан, цүдгэр гэдэстэй, гарыг ард нь хүлсэн эрийн дүрс баримал буюу зураг. Хүний сэтгэл хэзээ ч ханадаггүй, хармын сэтгэлээр бусдын юманд үргэлж шунан ховдоглож байдаг санааг илтгэнэ. Зарим судлаачид лингаар энэ насандаа нүгэл их үйлдсэн хүмүүн тамын оронд бирд болоод идье гэтэл амнаас нь гал гарах тул идэх хоол нь шатна, залгих гэтэл хялгасан хоолойтой тул юу ч орохгүй үргэлжийн өлсгөлөнд тарчлах тавиланг бэлгэдэн дүрсэлсэн гэдэг. Шашныг эсэргүүцэгч дайсан (буруу номтон), тарнийн хүчээр лингад шингэнэ гэж үзэх ба түүнийг олон хэсэгт хуваан “эвдэснээр”, амийг нь авч цаашид нүгэл үйлдэж чадахгүй болгон сайн төрөлд илгээж байгаа юм байна.

Уур хилэн, атаа жөтөө, омог бардам, харанхуй мунхаг, шунал тачаал гэх нисваанисийн таван хор нь “нүгэл” бүхний эх үүсвэр болдог гэж сургадаг. Ноён хутагт Данзан Равжаа “Цаасан шувуу” сургаал зохиолдоо “Мунхагийн харанхуй дотор согтож, уурын мэсийг бариад, омгоор түлэгдэж, атаагаар энэлэн зовлонгийн эрхшээлээр эмгэнэх амьтан бүгд хөөрхий” гэж яруу тодоор бичсэн байдгаас нэгийг санаж, хоёрыг бодууштай.

Жич: Өөрийн 2003 онд бичсэн “Хүрээ Цам” номноос түүвэрлэн авав.

Хөөмийн гайхамшиг

Энэ аравдугаар сарын 19-20-нд "Прагийн Дуу аялгуу" фестивальд оролцсон монголын язгуур урлагийн "Трансмонголиа" хамтлагийн тоглолт үзлээ. Тоглолт Прага хотын төвд загалмайтны шашны Ариун Симон ба Иудийн сүмд болов. Акустик сайнтай тул олон олон тоглолт болдог барокко хийцийн энэ сүмд нүд бэлчээн уран барилгын ур хийц, гоёмсог баримал, тансаг чимэглэлийн угалз хээг орох бүртээ шагшдаг.

Гэтэл манайхны тоглолт эхлэнгүүт шувууны жиргээ, салхины исгэрээ, горхины хоржигноон, хүрхэрээний нүргэлээн, голын хайрга сайрын чулуу үл мэдэг хөдлөх зэрэг байгалийн түмэн өнгийн мянган гайхамшигт авиа танхимаар дүүрч, сүмийн хана хаалт үгүй болон үзэгч сонсогч бид монголын уудам талд очсон мэт болвой. Олон морьтон давхих төвөргөөн, салхи исгэртэл цойлон хурдлах түрүү магнай нүдний өмнө тодрон харагдтал, Монгол нутгийн байгалийн гоо сайханг барин тавин мэдэртэл нь аргил, баргил, цээл хоолойгоор хоршин эгшиглүүлэн хөөмийдөн, морин хуураан хуурдахад танхимд суугаа үзэгчид амьсгалаа даран нам гүм болж тэр гайхамшигт агшинд умбан байвай. Европууд байтугай бид хүртэл тэр шувууг эрэн, морины хүүхдийг мориноосоо унах бий гэсэн санаа зовсон түгшүүртэй мэдрэмж үүсч өнгөлзөж суув.

Сайхан ус мөрөн мяралзаад төвөргөөн, хүрхрээн намдаад ирэхээр сэтгэл тэнийн амс хийгээд, хөөмийлж буй улсаа харвал ээтэн гутал жийсэн, дундад зууны баатруудын хувцастай хүрэн бор царайтай, ширүүн дориун дүр төрхтэй бахь дөрвөлжин биетэй сүртэй улс байнаа. Их хуур татдаг баргил хоолойгоор хөөмийлдөг нөхөр бол бүр аймаар. Түүнийг хөөмийлөөд эхлэхэд тэнгэр эцэг хилэгдэж байгаа ч юм шиг, газар эх гасалж байгаа ч юм шиг. Хүмүүн чи сансар ертөнцийн өчүүхэн нэгэн тоосонцор байгалийн бүтээл шүү, барагтайхан байж аятайхан амьдар гэж далдын нэгэн хүч шивэгнээд ч байх шиг, захираад ч байх шиг өчүүхэн хүмүүн бид агуу их далдын хүчин дор өөрийн эрхгүй хүчин мөхөсдөх хүнд сэтгэгдэл төрнө. Их хуурчийн баравгар том гарын хуруу нь хуурын чавхдас дээгүүр хөнгөхөн гүйж, аялгуундаа уусаад хөгжмийн аясаар нь лагс том биеэ займчуулан үл мэдэг найган их урлагтай эв хавтай тоглоно гээч.

Тэнгэр эцгийг сануулаад байгаа энэ өндөр бор нөхрийн яг хажууд угийн онигор нүдээ зураас болтол сүүмийж байгаад аргил хоолойгоор хөөмийдөж, хуурдаж буй залуу бол яг бөө шиг төрхтэй. Тэнгэр бөө хоёр авцалдаа хэмнэлтэй тоглоно. Бөө маань харин бөөлөхгүй юмаа. Бишгүүрээр гоцлон бид чинь дэлхийн аль ч сонгодог хөгжмийг амьдруулж чаддаг гэдгээ харуулчих бас нэгэн цул авъяас.

Таван залуусын голд суух хэнгэрэг дэлддэг, товшуур тоглодог, лимбэ шиг хулсан хуур үлээдэг, шагайгаар шаргидаг цээл хоолойгоор гоцлон хөөмийлдөг үе үе тайлбар танилцуулга хийдэг нөхөр лав ахлагч нь бололтой. Монголын уужим талын салхины исгэрээ, голын урсгал, шувууны жиргээг голдуу тэр гаргаж байсан байх.

Дээрх гурваас гадна нэг хоёрдугаар морин хуурч хоёр залуу боловсронгүй хөгжмийн зэмсгээр амархан дүрслэхэд бэрх нарийн ая авиаг баргил хоолойгоор хөөмийдөн гаргаж, хуураараа хуурдан хамтлагын гол цөмийг чухам бүрдүүлж байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Ялангуяа баруун монгол ардын хошин дууг хөөмийлөхөд тайвуухан жонжуулах тэмээн жингийн омбон цомбон ачаа гээгдэх ч гэж байгаа юм шиг ачаатай, малгайгаа хэлтгийдүү духдуулсан хэнэггүй саландуу жинчин халмаг ч юм шиг дүр аяандаа ургаад ирнэ.

Прагад болдог энэ фестивальд дөрөв дөх жилдээ оролцож байгаа „Трансмонголиа“ хамтлагийн залуус жил тойрон Европын орнуудаар тоглолтоо тогтмол хийж олонд соёлоо түгээж явна. Хөөмийчид маань Монгол Германд боловсрол эзэмшсэн мэргэжлийн хөгжимчид, урлаг судлаач нар байв. Тоглолтын дараа куртка жинсээ өмсөөд орчин цагийн төрхөндөө орсон залуус фестиваль зохион байгуулагчидтай англи германаар ярин ажлаа зохицуулж, веб хуудас, цахилгаан шуудангийн хаяг бүхий нэрийн хуудас, СД-д бичсэн бүтээлээ түгээгээд явж байлаа. Орчин үе, уламжлал хоёроо хослуулна гэдэг энэ дээ.

Манай хамтлагийн дараа Прага хотын Градчанск дүүргийн контрабас, хийл, лимбэ, баян хуураас бүрдсэн дөрвөл тоглов. Бах, Моцарт, Сметана зэрэг хөгжмийн сонгодог бүтээл, Чех ардын хөнгөн цоглог аялгуутай олон сайхан хөгжим тоглож, дуу дуулж байх явцдаа, хамтлагийн ахлагч ахмад үеийн лимбэчин үзэгчдэд хандан “та нар минь одоо дэлхийдээ газардаа”, “бид монголын энэ гайхамшигт урлаг шиг содон гоё зүйл үзүүлэхгүй ч нэг ийм дуу тийм хөгжим сонирхуулъя тогтоон соёрхоно уу” гэж эхний хэдэн дуу хөгжмийн завсар хооронд үргэлж уриалан хэлж байж хөөмийгөөс төрсөн сэтгэгдлээс европ үзэгчдээ арай гэж ангижруулж байсан гэдгийг дашрамд тэмдэглэе.

Монгол хөөмий маань „хархираа, чичиргээ, исгэрээ, ергөө“ гэж дөрвөн том төрөл зүйлээс бүтдэг дэлхийд өөр хаана ч үгүй тийм урлаг билээ. Монгол хөөмий нь ямар нэгэн хөгжмийн зэмсэггүйгээр бүхэл бүтэн найрал хамтлагийг орлож чадах боломжтойгоороо хорвоод хосгүй аман хуур буюу хоолойд орших бадралт баг бишгүүр (орган) юм. Бидний тоглолт үзэж байсан сүмийн ар талын бүхэл бүтэн ханыг эзэмшсэн бадралт баг бишгүүр хэмээх нүсэр том хөгжмийн зэмсгийг хараад монгол үндэсний язгуур урлагаараа бахархах сэтгэл төрж байв. Эдгээр залуусаас хуур бишгүүр хэнгэрэг зэрэг бүхий л хөгжмийн зэмсгийг хурааж авсан ч эд маань хөгжим барилгүй гар хоосон зогсож байгаад дэлхийн сонгодог хөгжмийн сангаас нарийн тунгалаг аялгууг ч юмуу, ямар ч үндэстэн ястны ардын өвөрмөц дууг „улаан хоолойгоороо“ уянгалуулж чадах нь гайхамшиг.

Гадаадын хөгжим судлаачид оюуны үнэт өвийг танин мэдэх завшаан тохиолдсонд олзуурхан манай монголын уртын дуу, морин хуур, хөөмийд эрдэм шинжилгээний дүгнэлт гарган судалсаар байна. Япон, герман, голланд, америк судлаачид нэлээд хэдэн ном гаргажээ. Дундад ба Төв Азийн хөгжим судладаг Теодоро Левин гэдэг америк эрхэм манай хөөмийн тухай Прага хотноо хичээл сургалт хийж байхдаа, монголын ард түмний үнэт өв гэхээсээ илүү ийм гайхамшигт шинэ сонин юм нээлээ гэдэгтээ цохолт өгөн ярьж байсан. Монгол тахь гадаадын олон улсад оросын эрдэмтэн Пржевальскийн нэрээр алдаршсан гэдгийг санаж өөрийн орны унаган соёлоо өөрсдөө сайн мэдэж, түүгээрээ бахархаж, өөрсдөө судалж дэлхий дахинд Монголын гэдгээр нь таниулъя.

Ялагдлаас олдсон хонжоо

Өнөөгийн мэдээллийн эрэнд технологын нууц, оновчтой мэдээллийг эзэмшиж байгаа нь хүчтэй байгаа бол одоогоос зуугаад жилийн өмнө буюу XIX зууны сүүл XX зууны эхэн үед төмөр зам их гүрний нөлөөний хүрээ, газар нутгаа тэлэх хэрэгсэл, шинэ зах зээл болон стратегийн цөмрөлтийн өрсөлдөөний үндсэн зэвсэг нь байлаа. ХХ зууны эхэнд хүчирхэг гүрнүүд дэлхийг үндсэндээ хуваан авч өөр өөрсдийн нөлөөллийн бүсээ тогтоосон байлаа. Хэн нэгний нөлөөлөлд ороогүй онгорхой зайнд хүч нь суларсан Манж Чин династи орж байв. 1894-1895 оны Хятад, Японы дайны дараа удалгүй Орос, Англи, Франц, Герман, Япон гэсэн орнууд Хятадыг хэдэн хэсэг хуваан нөлөөллийн бүсээ тогтоожээ.

Нөлөөллийн бүс бүрт төмөр зам барьж байв. Ингэхээр хүч суларч доройтсон үедээ Хятад орон одоогийн дэд бүтцийн нэг чухал бүрдэл болох төмөр замын том сүлжээгээ их гүрнүүдээр босгуулаад авсан байх нь. Дорнод хятадын төмөр замын бөглүү нэгэн өртөө байсан Далиан эдүгээ Хятадын Силикон Валлей болж, зөвхөн үйлдвэрлэлийн төв бус оюуны төв болон хөгжихийн үлгэр дууриал болж буй нь хятадын тэр үеийн сул дорой байдал, дайны ялагдал нь хойч үедээ хожил авчирсан гэмээр нэг жишээ. Дорнод Хятадын төмөр замын далайн эргийн зах хязгаар өртөөний Алс хол гэсэн утгатай орос үгээр нэрлэгдсэн энэ хотын анхны нэр "Дальный". Хятадууд хазгай дуудан Далиан болгож, цагаан толгойдоо "л" үсэггүй японууд Дайран болгосон. түүхтэй. Түүхэн эх сурвалжид энэ гурван хувилбарын аль аль нь тааралддаг. Далиан хотын үүслийн түүхээс сонирхоё.

Нийтлэгч Баабарын их л онож хэлснээр “Америкчууд бараг л хүчээр бөөн явдал болж байж Японы арлын хаалгыг зад цохихдоо араб үлгэрт гардаг домботой бирдыг суллан тавьж буйгаа мэдсэнгүй.” Япон нээлттэй болмогцоо асар богино хугацаанд орчин цагийн усан онгоц бүтээх аргад суралцан, цахилгаан холбоо, төмөр замтай, европ маягийн засаг захиргаа, арми цэргийн зохион байгуулалттай орчин үеийн орон боллоо. Ийнхүү түргэн зуур дотоод амьдралаа барууны хэв шинжэд оруулан төвхнүүлээд, гадагшаа мөн барууны түншүүд шигээ эзлэн түрэмгийлэх бодлого баримталж эхлэв.

Солонгосын асуудлаар удтал зөрчилдсний эцэст 1894-1895 онд Япон ба Хятад дайтаж, Япон ялав. Чухамдаа Япон-Хятадын энэхүү жижиг дайн хятадын хүчин мөхөс болохыг гадаад ертөнцөд дэлгэн тавьж, XX зууны эхний хагасын түүхэн эрчимт үйл явцын эхийг тавьсан гэлтэй. Порт Артур Мугдэн хийгээд Өмнөд Манжуур дайнд ялсан Японы эзэмшилд очих ёстой байж. 1895 оны дөрвөн сарын 17-нд болсон Симоносекийн гэрээгээр, Япон дайны төлбөрт ялагдагч тал Хятадаас 200 сая лян, Солонгос, Тайваны арал, Ляодуны хойг буюу Өмнөд Манжуурыг өгөхийг шаардсан байна.

Японы энэхүү хэт өндөр шаардлагыг Герман, Франц, Орос хамтран эсэргүүцжээ. Англи Японыг дэмжиж байв. Америк хэдийгээр Японы эсрэг Орос, Герман, Францын нэгдэлд ороогүй боловч Япон-Хятадын энхийг гэрээнд зуучлахаас, хятадын цагаачдыг авахаас татгалзаж байв. Олон орны нэгдсэн шахалтаар Япон дайн цаашид үргэлжлүүлэхээ зогсоон Өмнөд Манжуурыг авах эрхгүй хоцров. Харин дайны төлбөрийг 230 сая болгон нэмэв. 1895 оны 4 дүгээр сарын 23-нд үсэглэсэн гэрээгээр Солонгос, Тайваны арал Японд хамаарагдах болов.

1897 онд Герман Шандуны хойгийн Цзяочжоу мужийг эзэлж, хоёр чигт төмөр зам тавих эрх Хятадаар гаргуулж гэрээг үсэглэв. Вьетнамыг эзэлчихсэн байсан Франц 1898 онд Гуанчжоувань булангийн эрэг орчмын газрыг түрээслэн авч зүүн өмнөд гурван мужийг өөрийн нөлөөний бүсээ болгон зарлав. Англиуд өмнө нь эзэлсэн Хонг Конгийн ойролцоох Коулун арал ба Шандуны хойгийн Вэй Хайг портыг 99 жилийн түрээсээр авах гэрээ байгуулаад, Шар мөрний сав газрыг Британы нөлөөллийн бүс гэдгийг хүлээн зөвшөөрүүлэв. Япончууд өмнө нь 1874 онд эзэлсэн Тайваны арлын эсрэг орших Фуцзянь мужийг өөрийн нөлөөллийн бүс болохыг зарлав. Хар тамхины дайнаас уламжлан, тайпингийн бослогыг дарах нэрийдлээр Англи, Францын цэрэг Хятадын гүнд орж, хаалттай боомтуудыг хүчээр нээлгэн, өөрсдийн дипломат төлөөлөгчийн газраа нийслэл хотод нь нээжээ. Оросын нөлөөллийн бүст баруун талд нь Дорнод Түркестан, зүүн талд нь зүүн хойд Хятад дах Манжуур багтаж байв.

Хятад улс дайны төлөөс барагдуулах зээл хүсэн олон оронд хандсан авч ганц Орос л зуун сая алтан рублийн зээлийг жилийн дөрвөн хувийн хүүтэй олгохоор болов. Үүний хариуд Орос, Манжуураар дамнуулан Сибирыг Владивостоктой холбох төмөр зам барих зөвшөөрөл Хятадаас хүсчээ. Хятадын засгийн газар энэхүү зөвшөөрлийг шууд олгосон байна. Оросууд ийнхүү Манжуурт Дорнод Хятадын төмөр замыг барих, Порт-Артур, Далианг эзэмших болж, энэ хоёр усан боомтыг түрээслэн далайд гаргах онцгой эрхийг олж авав.

Сибирийг эзлэн өөрийн болгон газар нутгаа үлэмж өргөтгөсөн Орос орны Алс дорнод хязгаар-Амар мөрөн орчим, дорнын далайн эрэг орчим зэрэг нутаг нь төвөөсөө хэтэрхий алслагдсан, хүн ам бага суурьшсан эмзэг газрынх нь нэг байв. Орос орны европын хэсэгтэйгээ дорнын портын хот Владивостокыг нэн яаралтай холбох хэрэгцээ, шаардлагатай байлаа. Транс Сибирийн төмөр замыг оросын нутгаар Амар мөрний хойд эргээр 1886-1901 оны хооронд үргэлжлүүлэн барихад 514 верстээр (1,06км-тэй тэнцэх орос уртын нэгж) тойруу, 15 сая алтан рубль илүү зарцуулах учиртай байжээ. 1883-1884 онд хийгдсэн судалгаа эгц чулуун хад цахиатай Амар мөрний хойд эрэг нь тухайн үеийн техникийн боломжоор төмөр зам барихад маш хүндрэлтэй, хөрөнгө хүч шаардсан хадан цахиаг нэвтэлж хоолой татах ажлаас гадна усны түвшин нь үерийн үед хэдэн арван метрээр өсдөг Амар мөрний салаа салбар гол орчим усны хамгаалалтын өндөр далан барих шаардлагатай болохыг харуулжээ.

1887 онд Контр-Адмирал Копытов Эрхүүгээс эхлэн Хиагт хүрч улмаар Хятадын нутаг дэвсгэрээр хямд, ашигтай төмөр зам барих төсөл оросын цагаан хаанд өргөн барьжээ. Харьцангуй хямд, шулуун богино замд баригдах, ажлын хүч, түүхий эд хямд гээд олон давуу талтай байсан ч Манжуурын төмөр зам харь орны нутаг дэвсгэрээр дайран өнгөрч байгаа ихээхэн дутагдалтай байв. Хэрэг дээрээ энэ томоохон төсөл Алс Дорнодын улс төрийн байдал тогтворгүй байсан тэр үед ийм том хөрөнгө оруулалтыг хүний нутагт цутгаж, харийн орны хязгаар нутгийг хөгжүүлэхэд, тэнд хүн суурьшуулах нөхцөл бүрдүүлэхийн төлөө хэрэгжих байв.

Гэрээнд “Төмөр зам ашиглалтанд орсон өдрөөс тооцон Хятадын энэ муж, 80 жилийн хугацаагаар Орост түрээслэгдэж, түрээсийн хугацаа дууссаны дараа хятадын засгийн газрын мэдэлд үнэ төлбөргүй шууд шилжих, 36 жилийн дараа төмөр зам болон түүнийг дагалдах барилга байгууламжын нийт өртөгийг бүрэн төлсөн нөхцөлд Хятадын тал төмөр замыг өөрийн болгон худалдаж авах эрхтэйг” заажээ. Төмөр зам баригдсаны дүнд энэ бүс нутагт Далиан, Манжуур, Харбин хэмээх шинэ хотууд сүндэрлэн босч, түүний 107 замын өртөө томхон тосгон болон өргөжсөн байна.

“Хятадын Бисмарк” гэж алдаршсан, тэр үед Орост элчин сайд байсан дипломатч Ли Хун Чжан гэрээний зүйл анги, үг үсэг бүрт өөрчлөлт нэмэлт оруулсаар гэрээг хятадын талд ихэд нааштайгаар шийдүүлж чаджээ. Гэрээнд Японы эсрэг батлан хамгаалах салбарт Орос, Хятад бие биеэ дэмжин хамтрах, төмөр зам барих хөрөнгө мөнгө, барилгын материалын тухай үндсэн заалтуудаас гадна төмөр замын нэр, түүнийг хамгаалах оросын цэргийн дүрэмт хувцас ямар байхыг хүртэл нарийвчлан тусгажээ. Анх орос гэрээний төсөлд Манжуурын төмөр зам гэснийг Дорнод Хятадын төмөр зам болгон нэрийг өөрчилж, хятад луу шиг хувцасласан орос цэрэг “төмөр зам”-ыг хамгаалж байвал хятадын нүүр улайхгүй гэж шийдсэн аж. Төмөр зам хамгаалах орос цэрэгт шар халзтай хөх өмд, шар саравчтай малгай, шар луун товч шилбэтэй хар хүрэм өмсүүлж, шар уяа мушгирилдуулан ороосон мөрдөс зүүлгэн нүүр царайг нь эгээтэй шараар будсангүй. Хятадад нөлөөллийн бүсээ хуваах гэж Англи, Орос, Япон гүрнүүд ил далд эвсэж, өрсөж байгааг сайтар ойлгож байсан, “харийн зэрлэгүүдийг өөр хооронд нь эвдэрэлцүүлэх” замаар өөрсдийн асуудлыг шийддэг уламжлалт хятад үзэл бодол нэвт шингэсэн Ли Хун Чжан, энэ өрсөлдөөнөөс хүчин мөхөс Хятадад өнөөдөр биш гэхэд маргааш юу унахыг харж хөдөлж байв. Сонирхуулж хэлэхэд энэ эрхэм, амьд сэрүүндээ авсаа бэлтгэдэг хятад заншлаар гоёмсог авс өөртөө зориулж бэлтгээд, гадаадад ажлаар явахдаа, хаа сайгүй энэ авсаа авч явдаг гаж зангаараа өрнөдийнхнийг алмайруулж байсан гэдэг.

Манжуур нэг сая 230 мянган хавтгай дөрвөлжин талбайтай, төмрийн хүдэр, чулуун ба хүрэн нүүрс, хөнгөн цагаан-хар тугалга, хайлуур жонш, давс зэрэг байгалийн баялаг арвинтай Хятадын томоохон муж. Нутгийн хойд ба дорнод хэсэг үслэг ангаар элбэг өтгөн ой тайгатай. Монголын дорнодын талтай хил залган малын бэлчээрт тохиромжтой Далайнуурын хавтан буюу Мэнэнгийн их тал үргэлжлэнэ. Өмнөд хэсэг газар тариалан хөгжүүлэхэд тохирсон үржилт шимт хөрстэй, дулаан зөөлөн цаг агаартай ажээ. Манж нар зүрчид хүмүүс. Өөрсдийнхөө үндэстний нэрийг манж хэмээдэг бөгөөд эзэмшил газраа Манжуур гэдэггүй. Гуаньдун буюу дорнод гурван муж /Мүгдэн, Гирин, Амар/ гэж газар орноо нэрлэдэг аж. Европ хүмүүс эндүүрч манж нарын нутаг газрыг нь Манжуур гэж нэрлэх болжээ.

Төмөр зам барихад газар оромж зэргийн түр зуурын сууцанд сууж байсан ажилчид бие биедээ хөөрхөн нэр хоч хайрладаг байв. Хятадууд бол “Фанза-нд суудаг манзы” нар аж. Фанза бол хятадууд амьдардаг шавраар хийсэн газар оромж. Хар ажил хийдэг “юм мэдэхгүй боловсролгүй” гэсэн утгаар хятадуудыг “ман-зы” гэж оросууд хочилдог бол “Саман-д суудаг ламозы” нь оросууд аж. Хуучин бүрх малгай-“ламозы” хүний нутагт хаягдсан хэрэггүй юм гэсэн ёгт утгатай хятад үг. Хятадууд хэнд ч хэрэггүй болсон хуучин хог новшийг “хуучин бүрх” гэдэг аж. жижиглэж хэрчсэн сүрлийг өтгө бууц, шавартай хольж, дөрвөлжлөн хатааж туйпуй маягийн зүйлээр барьсан барилгыг “саманы” барилга гэнэ. Төмөр зам барих явцад барилгын гол рельс төмөр, хадаас, техник төхөөрөмжийг Владивостокоор дамжуулан эх нутгаасаа оросууд татаж байсан ч, орон сууц барихад гар дорхи материалаар хятад аргаар ийнхүү сууц барин амьдарч байжээ. Иймэрхий анхны сууц баригдахаас өмнө эрхэм инженер, офицерууд хамгийн тохь тухтайгаар нь монгол эсгий гэрт тухалж байв.

Нөлөөллийн бүсүүдэд баригдаж байсан төмөр замд заналхийлж байсан аюул бол "хунхуз"-ийн дээрэмчид ба "ихэтуан" буюу боксерууд байв. Хунхузын дээрэмчдийн бүлэглэл хэдэн арваас хэдэн мянган хүнтэй байсан тул хамгаалалтын тусгай цэргийн ангийг төмөр замын нийгэмлэг тэжээх шаардлагатай байсан юм. Зарим судлаачид хунхуз нар хирээс хэтэрсэн өндөр татвар, хүнд амьдралаас зугатсан үгээгүй хоосон тариачид, армийн хүчир албанаас дайжсан цэргүүдээс үүссэн тул монголын шилийн сайн эрс, өрнөдийн робингуд шиг зөвхөн баячуудыг дээрэмддэг, ядуучуудыг тэтгэдэг сайн улс мэтээр бичдэг. Гэтэл зарим нь Манжуурын улс төрийн удирдлагад байсан Чжан Цзунчан, Чжан Цзолинь нар хунхуз нарыг удирддаг тул тэд сицилийн мафи шиг зохион байгуулалттай гэмт хэргийн бүлэглэл гэж үздэг. Хунхузын дээрэмчид чухамдаа дээрэмчид л байв. Ядуу тариачдаас ч татвар татдаг, гадаад дотоодын бизнес эрхлэгчдээс ашгийн тодорхой хувь алба гувчуур шиг авдаг сайн зохион байгуулагдсан, сайн зэвсэглэсэн энэрэл өршөөлгүй зэрлэг дээрэмчид байлаа.

“И хэ”- нэгдэл, “туан”-нийгэм гэсэн ханз үсгийн дор зангидсан нудрага зурсан уриа хуудаснаас нь гадаадынхан "ихэтуан-"г боксер хэмээн нэрийджээ. Хятадын уламжлалт нударган зодооны “цагаан лянхуа” баг загалмайтны шашинтан болсон хятадуудыгаа хядаж энэ бослогын эхийг тавьсан тул боксер хэмээсэн гэх ч судлаачид бий. Чухамдаа гарын таван хуруу шиг эвтэй байж, хүч хамтран улс орноо гадаадынханаас цэвэрлэх санааг агуулсан аж. Ихэтуанууд хятадын улс төр сул дорой байгаад, тариалангийн ургацад муугаар нөлөөлсөн байгалийн гамшигт, хятад газрын эзэд тариачдыг хирээс хэтрүүлэн шулж байгаад ер нь Хятад оронд тохиолдсон гай зовлон бүрт “далайн чанадын чөтгөрүүдийг” буруушаан босчээ. Аравтын системээр зохион байгуулсан, гол төлөв тариачин, чөлөөт худалдаачныг нэгтгэсэн боксерууд насны хувьд залуу үеийг хамарсан, маш нарийн сахилга баттай бүлэг байв. Барууныхны босгож буй төмөр замаас авахуулаад гадаад гаралтай бүх юмыг дайсагнан сүйтгэж, хяналтаас бүрэн гарсан тэднийг улс орноо удирдах чадваргүй Чин династын доромжлогдсон эзэд түгшүүртэй боловч дороо хөхүүлж байв. Чин династийн эрх баригчид, харийнхантай нийлж босогчдыг дарах гээд ч байгаа юм шиг, эсвэл босогчидтой хамтран гадаадын гүрнүүдийн өөдөөс дайтах гээд ч байгаа шиг хоёр нүүрлэсэн тууштай бус бодлого барьж байв. 1900 оны 5 сард ихэтуанчүүд нийслэл хот Бээжинд орж ирэн, дипломат төлөлөгчдийн газрыг барьцаалан, хэдэн мянган байшинг эвдэж шатаан, нийслэлийн хамгийн баян хорооллыг тонон дээрэмдэв.

Босогчид гадаадын хөрөнгө оруулалтаар баригдаж байсан төмөр зам, үйлдвэрүүдийг эвдэн сүйтгэх, тонон дээрэмдэх, шатаах зэрэг балмад үйлдэл газар сайгүй хийж байсны зөвхөн нэг жишээ “Дорнод Хятадын төмөр замд 70,1 сая рублийн хохирол учруулсан” нь Манжуурын нутгаар шулуун дөт замаар барих хэмнэлтийг үгүйсгээд зогссонгүй хохиролтой төсөл болгосон байна. Эцсийн дүнд "хүчин мөхөс Хятадад өнөөдөр биш гэхэд маргааш юу унахыг харж" үзэглэсэн нь ёсоор болжээ.

The Camel Mother’s Trial

Mongolian people have always been very fond of their animals. They have created a special language to communicate with animals. The tone of the voice may vary from command to fondle. These sounds help animals to become accustomed to different sounds and melodies.

Every significant event in the life of the Mongolian herdsmen is accompanied by music and songs. The herders have learnt to perform a suitable melody for each kind of animal. Amongst the animals which they raise, horses, cattle, camels, goats and sheep, the camel is the most calm the best tempered and the most affectionate animal. The camel has the best musical sense, because they are the most emotional ones.

The most interesting case is when the mother camel rejects and refuses to suckle it’s new-born, then only music is able to soften the mother and permit the baby to suckle for the first time. The last few days before a female camel gives birth, her behaviour is unpredictable. She prefers to give birth alone, so she runs away to a remote place apart from her herd. The two-humped Mongolian camel’s birth is very painful.

As a baby camel is a most loveable pretty thing, it is impossible to understand for what reason the female camel sometimes rejects and refuses to suckle its baby. The pitiful small baby camel’s eyes are full of tears, following its mother. The baby is also in danger of starving to death. The mother appears depressed. The mother camel stands alone in the pastureland, looking from side to side, like a person who is lost in thought. Because she is also suffering and eating nothing, she soon loses her former looks. How capricious female camels are!

The ceremony, that should unite baby and mother camel is called “hoesloh”. It makes place at the most peaceful time of the day, before beginning or after finishing the day’s activities, when no noise could disturb a melody. The herdsman’s wife starts to sing a song and play the musical instrument “morin khuur”. The two-string horse-head violin - “morin khuur” is the main and most popular musical instrument in Mongolia for accompanying traditional songs.

The verse of this song is to persuade and beg the mother camel to suckle as if she is a thinking creature. The tune of the melody exactly fits the gait of a camel. This is slow, sad and very peculiar music. After a certain time of performance the camel mother’s body starts to shake and you might say that the camel is crying, and her eyes fill with big tears. The mother approaches her baby and sniffs it. The camel mother looks so embarrassed and remorseful. The baby camel makes a timid attempt to suckle. The mother finally recognizes the baby and permits it to suckle.

When some baby camels are orphaned, the baby is adopted by a new mother in this same way. In addition, a baby camel may have to take a cold shower to remote the dead mother’s smell.

IWAP magazine The Bridge July/August 2003

Монгол гэр

“Тэнгэрийн зарлигаар Бөртэ Чоно гэргий Гоо Маралтай хамт далайн чанадаас ирэн Онон мөрний эх Бурхан Халдун уулын бэлд нутаглан Батцагаан хүү төржээ” хэмээн монголчуудын удам гарлын тухай домог эхэлдэг. Эрт балар цагт Монголын уудам талд Хөх Чоно, Гоо Марал хөөцөлдөж, махчин чоно өвсөн тэжээлт согоог барьсангүй гэж төсөөлж болох нь. Ямар ч домог тухайн үндэстний үзэл бодол, гоо сайхны мэдрэмжийг илэрхийлдэг бөгөөд байгалийн хатуу ширүүнтэй тэмцэлдэн амьдардаг нүүдэлчдэд, чоно ухаалаг, эр зоригтой, хүч чадалтай араатан харагдах агаад түүний ханиар хурдан шаламгай, гоо үзэсгэлэнт, цоглог марал тодорчээ. Монголчууд гоо үзэсгэлэн төгс бүсгүйг согоо шиг гэдэг. Домогт өгүүлдэгээр, Бөртэ Чоно Гоо Маралын удамын Алан Гоо хатны хэвлийг гэрийн тооноор тусах тэнгэрийн гэрэл илбэхэд бүрэлдсэн хүүхэд Чингис хааны тэнгэр язгуурт хуланц гэнэ. Билэг дэмбэрэлийн амьтад Нар шүтэх ёстой ийнхүү уялддагаас монголчуудын гэрээ нар мандах зүг рүү харуулж барьдаг заншил үүссэн гэж үздэг.

Манж-Чин улсын ноёрхолд ортлоо монголчууд овогтой байж, манжийн дарлалын үед \1615-1911\ үед устан бид эцгээрээ овоглох болсон билээ. 1990-эд оны ардчилсан хувьсгалын үрээр Монголд овог сэргээх үйл явдал өрнөхөд цөөн бус хүмүүс “чонос” овог сонгосон. Эзэн Чингисийн эцэг Есүүдэй баатар боржигон овгийнх, жинхэнэ язгуур угсаатай нь Монголдоо үлдэн байсаар ирсэн гэх үзлээс “боржигон” овогтой хүн цөөнгүй бий болов.

Гэрийн голд багана гал голомт байна. Гэрийн баганаар дамжин өвөг дээдсийн сүнстэй холбогддог гэж үздэгээс багана түших, барих ялангуяа алдлахыг цээрлэдэг заншил одоо ч хадгалагдан үлдсэн. Эртний багана эрхэмлэдэг энэ заншил мөн гал тахьдаг ёстой холбоотой. Дэлхий олон оронд чөтгөр шулам, муу муухайг гал л дийлдэг гэсэн үзэл түгээмэл. Монголд ч галыг дээдлэн тахиж ирсэн бөгөөд галын эзнийг амьд гэж тооцдогоос үзүүртэй зүйлээр гал руу чичихийг цээрлэдэг. Гал бузартана гэж хог новшоо гал руу хийдэггүй. Айлд орсон шинэ бэрийг галд мөргүүлж өөриймсүүлнэ. Энэ нь эрт цагт галын дэргэд тахил шүтээн онгоо байрлуулдаг байсны үлдэц юм.

Та Монгол орны дээгүүр онгоцоор нисэж байхдаа доош харвал энд тэндхэн нэгэн зүйл том цагаан мөөг бөмбийж байх вий. Уудам их газар нутагтай цөөн монголчуудын сууц болох гэр тэнгэрийн тэртэйгээс ийнхүү талын цагаан мөөг шиг харагддаг. Гэр нь манай орны онцлог нүүр царай болдог архитектурын өвөрмөц бүтээл төдийгүй, монголчуудын уламжлалт одон орон судлал, зан заншил, соёлын өвийг өөртөө агуулдаг. Оршин байх хэлбэрvvдийн дотроос хамгийг бєх бат тєгс тєгэлдєр нь бємбєрцєг хэлбэр..

Монголчууд мод малын түүхий эд зэрэг гар дорхи материалаар өөрсдөө гэрээ хийдэг. Гэр яс мод, эсгий бүрээс гэсэн хоёр үндсэн хэсгээс бүтнэ. Эвхмэл сараалжин хана, дээвэр болдог унь, унины тулгуур бөгөөд цонх болох тооно, тооныг түших багана, хаалга, шал зэргээс гэрийн мод бүрдэнэ. Хонины ноосоор гар хийцийн эсгий хийдэг байв. Хонины ноос өөрөө зунгагтай учир эсгий өөрөө ямар нэг хэмжээгээр ус даах чанартай ч эсгийг ямааны тосоор тосолж бороо нэвчихгүй болгодог. Өнгий нь цайруулахын тулд эсгийг ясны гурил, шохойгоор өнгөлнө. Адууны хялгасаар бат бөх дээс томж түүгээр гэрийн бүслүүр, өрх ба дээвэр даруулах олс хийнэ. Унины углуурга, хананы үдээс сэлтийг бод малын шир, шөрмөсөөр голдуу хийнэ.

Орчин цагт үйлдвэрийн аргаар ноосыг зунгагнаас нь салгаад угаасан ноосоор эсгий үйлдвэрлэж байна. Зунгагнаас гоо сайхны үнэт түүхий эд ланолин гарган авч гадаадын гоо сайхны нэрт пүүсүүдэд экспортолдог. Одоо борооноос хамгаалсан брезентэн дээвэр, цагаан даавуун гадуур бүрээс давхарладаг болжээ. Гэрийн модыг мөн үйлдвэрт хийж байна. Гэрийн мод дунджаар 15, эсгий 5 жил хэрэглэгддэг.

Гэрийг амархан барьж угсардаг, түүнээсээ амархан буулгаж нүүдэг. Хүндийн жин ердөө 250-270 кг тул хэдхэн тэмээ сарлагт ачаад нүүчихдэг, хэдхэн цагийн дотор авгай нөхөр, анд нөхөр ч юмуу хоёрхон хүн барьчихдаг, хөнгөн авсаархан ийм сууц нүүдэлд тохиромжтой нь илт. Гэвч хоюулхнаа байх нь ховор тохиолдол. Монголчууд нүүдлийн улсыг зам тосон домботой цай, тавагтай идээ барин угтаж цайлдаг, гэр барихад тааралдсан таних танихгүй хүмүүс очиж тусалдаг заншилтай.

Гэрийг их багийг ханын тоо ба толгойгоор ялгана. Сараалжилж үдсэн төгсгөл буюу ханын толгой нэг хананд 14-16 байна. Жишээ нь 14 толгой бүхий 4 ханатай гэрийг бага дөрвөн хант, 16 толгой 6 хант гэрийг их 6 хант гэнэ. Хамгийн жижиг гэр 3 ханатай бол 5 ханатай гэр хамгийн их тархсан. Дээр үед ихэс дээдэс 8,10,12 ханатай гэрт амьдардаг байв. Түүхийн тулгар бичигт тэмдэглэгдсэнээс хамгийн том гэр бол 1651 онд Эрдэнэ зуу хийдэд байсан 80 гэрийн чинээтэй үлэмж том Бат-Өлзий гэр.

XIII зууны vеийн монгол хаадын олон арван шар хөллөсөн их гэр тэргэн нvvдэл тухайн үеийн гайхамшиг байв. Хаадын их нүүдэл суурин иргэдийн жуулчин, хэсvvлчдийн нvдэнд талын ингэр алгуурхан хєдєлж яваа хот мэтээр тєсєєлєгддєг байжээ. Ийм их гэр тэргэнээс гадна дєрєв, найман vхэр хєлєлсєн бэсрэг гэр тэрэгнvvд ч бас олон байсан.

Ирээдүйн Чингис хаан 1155 онд даруухан нэгэн эсгий гэрт мэндэлсэн. Эцгээсээ багадаа өнчин хоцорсон Тэмүүжин дөнгөж есхөн насандаа өрх толгойлж, эхийн хамт Онон голыг өгсөж уруудан жимс ногоо түүж, загас жарайхай барин олон дүүгээ тэжээн амь зууж байсан тухай “Нууц товчоо”-нд өгүүлдэг. Дээр үед ядуучууд загас барин ан гөрөө эрхэлдэг, олон малтай аял баянд тооцогддог байв. Одоо баячууд л зугаа цэнгэл маягаар ан гөрөө хийдэг болоод ойлголт эсрэгээр эргэсэн шиг.

Одоо хэрэглээнээс гарсан унь тооно хоёр нь үргэлж гэрийг сархинаг тоонотой гэр гэх бөгөөд ийм гэр нь ямар ч догшин салхи ширvvн бороонд унадаггvйгээр vл барам хаяаг нь дээш нь сайн шуучихад vерийн ус дайраад єнгєрхєєс биш аваад явчихдаггvй байжээ. Сархинаг тоонот гэрийн хэлбэр хатгуур тоонот конус хэлбэрийн гэрийг бодвол илvv бємбєгєр, хожимдоо гэрийн унь тооно саланги болж эдvгээгийн хатгуур тоонот гэр үүссэн. Эртний монголчуудын эдэлж хэрэглэж байсан ийм гэр єнгєрсєн зууны тавиад он хvртэл говийн малчдын дунд байсаар л байлаа. Унь тооно хаалга хатавчны харьцаа єєр болсон хэдий ч монгол гэрийн vндсэн хэлбэр тєрх хийц маяг нь єєрчлєгдєлгvй манай vед хvрч иржээ.

Гэрийн одоогийн энэ хэв хийц 16 дугаар зуунаас өргөн дэлгэрсэн сонгодог хэлбэр. Гэрийн хаалга тооно голчоороо тэнцүү ба энэ үндсэн суурь хэмжээ болдог. Баганын өндөр хаалганаас 1,5 дахин өндөр. Шалны голч тоононы голчоос 4 дахин том. Унийн урт тоононы радиусыг 3 дахин авсантай тэнцүү. Европт сүм дугана барихдаа хүний биеийн харьцааг мөрдлөг болгон авсан харьцааны чанарыг мэргэжлийн хэлээр алтан огтлол \модул\ гэж нэрлэгддэг барилга архитектурын арга гэрийн модонд яг ижил мөрдөгддөг болохыг МУИС-ын багш Даваажав судалгаагаар илрүүлсэн байна. Монгол гэрийн бат бөх чанар чухамхүү энэ алтан огтлолд л оршино.

Монгол гэрийн хийц, хэсэглэлийг нарны цагтай уялдуулан зохиосон нь бас нэг гайхамшиг. Гэрийн тооноор тусах нарны гэрлийг монголчууд нар мандах шингэх хугацаанд хуваарилан цагаа баримжаалдаг. Ам дөрвөлжин хэлбэртэй өрхийг хошуулан татахад тоононы урд талд ил үлдсэн хэсгээр тусах гэрлийг нарны цагт ашиглажээ. Тухайлбал, тоононд туссан нарны гэрэл өглөөний 4-6 цаг (бар-туулай цаг), унийн толгойноос ханын толгой хүрэх 6-8-10 цаг(туулай-луу-могой цаг), гэрийн хойморт нар их үдэд 12 тусна (морин цаг) гэх мэт.

Нарны цагтай яв цав тохирдог гэр бол 60 уньтай бага дөрвөн хант билээ. Ийм гэрийн тоононы хүрээнд гаргасан унины нүх бүр арван хоёр жилийн амьтадаар нэрлэгддэг. Гэрийн доторхи зайг хоймор, гал голомт, эрэгтэйн тал, эмэгтайн тал гэж ерөнхийд нь хуваадаг. Хоймрын авдар дээр бурхан шүтээнээ залдаг. Гэрийн эзэн хоймор талдаа суудаг ба хамгийн хүндтэй зочноо хоймортоо урьж суулгана. Хоймор талд элбэг баяны билэг тэмдэг болох хулгана жил, баруун тотгоны үзүүрийн унь эр хүний хийморь цог залийг илтгэх морин жилд, зүүн тотгоны үзүүрийн унь эм хүний буян заяа сүү цагаан идээндээ гэдгийг илтгэн үхэр жилд тус тус таарна.

Хvрээлэн буй орчных нь уул ус, гvвээ толгод, адуу малынх нь бэлчээр хорь гуч хоногийн давтамжтайгаар єєрчлєгдєн шинэчлэгдэж байдаг ч vvд хоймрынх нь орших зvг чиг, гэр дотрох эд агуурсынх нь байрлал тэр ч бvv хэл хониных нь хот, vхэр тугал ингэ ботгоных нь зэл, ямар ч улиралд хэд хичнээн ч нvvж хаана ч буулаа гэсэн анх айл болоод байрлуулсан байр зvг чигийг нь хэзээ ч єєрчилдєггvй. Гэр дотор нvvдэггvйтэйгээ нэг адил гэрийн гаднах орчиноо ч єєрчилдєггvй. Єєрєєр хэлвэл хэд ч нvvж хаана ч буусан гэр дотор хийгээд гэрийн гадаах єєрсдийн буй болгосон орчинг тэр чигээр нь ямар ч єєрчлєлтгvйгээр аваад яваад байдаг гэсэн vг юм. Эцэг євгєдєєс уламжилж ирсэн эд юмсын байрлал, зvг чигийг хэдэн vеэрээ єєрчлєєгvй айл бишгvй байдаг.

Гэрт оруут баруун хаяаны эмээл хазаар, ногт чөдөр, айрагны хөхүүр сэлтээс эрэгтэйн тал эхлэнэ. Гэрийн эзний ор, орны ар хананд ангийн буу өлгөөтэй. Хөөрөг, хэт хутаг, зодог шуудаг хусуур, ангийн үс зэрэг эр хүний нарийн нандин эдлэл хадгалдаг баруун авдар орны толгойд байна. Хөхүүр баруун талд байдаг нь эрт цагт эрчүүд гүү саадаг байсантай холбоотой гэх. Эрэгтэй зочид баруун талд суудаг ба хөхүүрийн дэргэдүүр өнгөрөхдөө айраг бүлж булчингаа чангалдаг, айлдаа хүчээ өгдөг заншилтай. Гэрийн гадаа баруун урьдхан морины уяа хатгаастай.

Гэрийн зүүн хатавчнаас эхлэх эмэгтэйн талд усны болон саалийн сав, гал тогооны эрэгнэг, эзэгтэйн хувцас хийдэг орны хөлийн авдар, оёдол үйлийн ба гоо сайхны хэрэгсэл зэрэг эмэгтэйн нарийн нандин зүйлсээ хийдэг орны толгойн авдар байна. Эм хүн бард хөөгдсөн туулай мэт аймхай дорой гэсэн санааг илэрхийлсэн мэт эзэгтэйн ор бар туулай жилүүдийн хоорондох зайнд яв цав таарна. Гэрийн эзэгтэйн зүү утасны авдар гэрийн гаднах үнээний зэлтэй харгалдахаар үхэр жилд таарахаар байршуулж зуршсан нь эм хүний хийморь оёдол үйл, цагаан идээнд байдаг гэсэн үзлээс улбаатай гэнээ. Одоо дээд сургуульд суралцагчдын үнэмлэхүй олон хувь нь охид болсон төдийгүй эрүүл мэнд боловсролын салбарт ажиллагсдын дийлэнхийг эмэгтэйүүд бүрдүүлж буй нь монгол угсаатны дунд түгээмэл тархсан цэцэн бэрийн үлгэр амилах хандлагатай болгов.

Өргөн уудам газар нутагтай, хүн ам сийрэг тархсан Монголд гэрт ирсэн хүнийг заавал хооллож ундалдаг, тэр ч байтугай эзгүйд таарсан аянчин жинчинд зориулж идэх уух юм ширээн дээрээ бэлдээд, эзгүй гэрээ цоожгүй орхиод малдаа явдаг заншил саяхан болтол говийн аймгуудад байсаар байлаа. Хүмүүнлэг ардчилсан нийгэм байгуулах жилүүдийн алдаа оноонд хүний сайхан чанар бүүдийж, залхай өөдгүй улс олширсноор монгол гэрийн үүд түгжээтэй байдаг боллоо.

ХХ зууны эхэнд бараг бүгдээр нүүдэлчид байсан монголчуудын 30 хүрэхгүй хувь л одоо нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж байна. Гэтэл Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт зэрэг томоохон хотуудад гэр орчин үеийн байр сууцтай зэрэгцэн оршсоор, бүхэл бүтэн гэр хороолол хотын энд тэнд байсаар. Социализмын үед хот хөдөөгийн хооронд дураар шилжин нүүх хориотой байхад нийслэл хот маань одоогийнхоос цөөхөн гэртэй байлаа.

Аялал жуулчлал эрхэлдэг байгууллагууд гэр отог өргөн хэрэглэх болов. Ердийн дөрөв таван хант гэрээс гадна тэргэн дээрхи эртний гэрийг ч, дээр үед зөвхөн хаад ноёд залардаг байсан олон хант том гэр барьж ресторан маягаар ашиглах боллоо. Гэр хэлбэртэй халаалга, халуун хүйтэн ус, бие засах хорго бүхий тоосгон барилга энд тэндхийн амралт сувиллын газар олноор баригдаж гадна дотны хүмүүсийн талархалыг хүлээж байна.

Одоо гэрийн дээвэр дээрээ нарны зайтай, гаднаа телевизийн тавган антентэй айл хот хөдөөгүй олон болж, бага оврын цахилгаан үүсгэгч генератор, хөргөгч, телевизор, радио, компьютер гээд орчин цагийн гэр ахуйн техник монгол гэрт байраа эзэлжээ. Монгол гэрийн тавилга зөвхөн шинэчлэгдэж буй бус гэр өөрөө шинэ орчинд байр сууриа олж, монголын уудам талаас хальж харь холын орнуудад тархаж эхэллээ.

Голландын бизнес эрхлэгч жуулчны базаа нэжгээд монгол гэр барьж үүсгээд, улмаар өндөр нуруутай өрнөдийн улс гэрт орж гарахад хялбар болгох үүднээс гэрийн хаалганы тотгыг өндөрсгөн арк маягийн болгон, гэр үйлдвэрлэдэг цехтэй болжээ. Авхаалжтай голланд эр гэр зохиосон авторын эрхийн гэрчилгээ авах гээд хөөцөлдөөд явж байсан тухай манай сонинд бичигдэж байсан.

Японд их зургаан хант гэрт монгол хоолны ресторанд би вээр орж үзэж байсан. Чехэд дорно дахин судлаач (хятад, монгол) Шима гуайн эрхлэн ажиллуулдаг Ази нөхдийн клуб хоёр ч монгол гэртэй. Жил бүр Чехийн хөдөө нутгаар гэрийн баяр зохион байгуулдаг уламжлалтай.

Францын морь судлаач эрдэмтэд Монголд тахь эргэн нутагшуулах төсөлд манлайлан оролцож, франц судлаачдын зарим нь нутгийнхаа өмнөд хэсэгт жилийн дөрвөн улиралд гэрт амьдарч тахийн зан араншин судладаг нь сонин. Парис хотод дуу бичлэгийн студийг гэрт хийдэг моод дэлгэрсэн нь чамирхал төдий биш юм. Дуучин дуулахад тархах шууд долгион, хананаас ойсон долгионтой нийлэхэд үүсдэг авианы гажилт шуугиан зэргийг багасгах зорилгоор дуу бичлэгийн студийн дотор ханыг зөөлөвчтэй дуу шингээгч материалаар доторлодог. Дөрвөлжин өрөөнд хана, тааз, шал болон өрөөний булан хүртэл долгион харилцан адилгүй хэмжээний зайг туулах тул зөөлөвчтэй тохиолдолд ч гажилт үүснэ. Гэтэл дугуй хана дээвэртэй, эсгий бүрээстэй гэр аль ч талаараа дуу бичлэгийн студи хийхэд хамгийн оновчтой байр болох нь ойлгомжтой.

XIX зууны эцэст дэлхийн янз бүрийн газар оронд зуу гаруй ястан үндэстэн гэр хэрэглэж байжээ. Хүзүүвчин тоонотой цомцог гэрийг Оросын Холбооны улсын Халимаг, Тува, Баүкир, Татар, Курд, Ногай, Хягас, дундад азийн Казак, Туркмен, Узбек, Таджик, Киргиз зэрэг орнууд; түрэг угсааны Юрюкин (Турк), Хазар (Афганистан); Могол; Өвөр Монголд хэрэглэсээр байна. Харин Эвэн, Сагай, Эскимосуудын сууцыг урцнаас гэр рүү шилжих үеийн сууцны хэлбэр гэж үздэг байна. Гэрийн уг язгуурыг оромж гэх ба үүнд урц, овоохой, шовоохой гээд түр зуур толгой хорогдох нэн болхидуу сууц орно. Умард Америкийн индиан, Авсрали, Африкийн зэрлэг омгууд, Сибирийн гүн тайга, Е­несей, Амар мөрний сав болон Саяан Алтайн уулархаг нутагт амьдардаг зарим ястан одоо ч урцыг сууц болгон хэрэглэсээр байна.

Соёлтой баавгай

Улаанбаатарын Сансар хорооллоос Гурвалжингийн гүүр хүрэх санаатай автобусанд суугаад явж байв. Түмэн олон маань ганцхан "төв замын түрэмгий улаан"-д хөл дүүжилдэг байсныг бодвол, "золбин шар"-такситай, "олби оготно"-микробустай болоод автобуст хүн цөөн сайхан сэлүүхэн болжээ. Багшийн дээдийн буудлаас баахан оюутан бололтой залуус ороод ирэв. Автобус тэр аяараа залуу эрч хүчээр бялхаж, залуу дуу хоолой давалгаалж эхлэв. Олон цагаар мэдлэгтэй мэдлэггүй багш нарын ганчаарчилсан тоглолт үзэж хөдөлгөөнгүй чимээгүй суусаар хөөрхийс минь залхаж дээ. Чанга чанга ярьж, гар хөлөө гозолзуулан булчингийн чилээгээ гарган, үе үе нир хийтэл хөхрөлдөнө. Гэнт "Зуу зуун төгрөг өгчихөөд битгий шаналгаад бай л даа, ядарч байна шдээ. Хөөрхөн өвөр өвөр дээрээ суугаад шивэгнээд ярихгүй юү." гэсэн эрх хонгор дуу гарав. Халаалгагүй сарампай автобусанд олон цагаар явахад жиндэхгүй гэж дулаан хувцас давхарлаж давхарлаад баавгай ээж шиг болсонлагс том биетэй 45 орчим насны улаа бутарсан кондуктор авгайг ийм нарийхан нялхамсаг хоолойгоор тийм хөөрхөн дуугарна чинээ санасангүй. Өвөртөө ороод шивэгнэж байгаа янагууд шиг энд шив шув гээд нүргэлсэн чимээ тасрав. Үйлчлүүлэгчдээ хүрч ажиллан харьцааны соёл сайжирсан бололтой. Социализмын үед кондуктор нь загнаад, худалдагч нь боогоод дор дороо л захиргааддаг сан.

Бяцхан багш

Холбооны сургалтын төвд багш болоод эхний өдөр хичээл заахаар диспетчир авгайгаар хичээлийн танхимд хүргүүлэн очлоо. Хойно сургууль төгссөн залуу инженер Лхагва багшийн оронд мэргэжлийн хичээл заах болно гээд танилцуулав. Өө, ва гэцгээн арай л ба ба муухай гэхээс наагуур их л дургүй хүлээн авч байна. Тавь орчим насны, ааш зан сайнтай, онол практикийн мэдлэгээр хэнийг ч урдаа алхуулахгүй, юм юм жигдэрсэн бурхан багш Лхагва тэгэхэд орлогч захирал болж дэвшээд, цагийн ачааллыг нь багасгаж над мэтийн жулдрайг оронд нь оруулж хүүхдүүдийг шоконд оруулсан юм байж. Нуруулаг мярайлаг охидууд, ханхар дэнхэр хөвгүүд насаар өөрсдөөс нь бараг ялгагдахгүй айчихсан царайтай сөөсийсөн жижигхэн багшийг их голж байнаа. Айж эмээсэн хүнийг морь өөртөө ойртуулах дургүй, туулай зүрхтэн хүний дэмээр хүчээр мордоод авбал булгиж хаядаг даа. Морьтон монгол хүүхдүүд яг морь шигээ зөнтэй аж. Анхны хичээлд баяр хөөртэй орж ирсэн бибээр ийм хачин этгээдээр заалгахгүй гэсэн байдлаар хүлээн авсанд барьц алдан сандарлаа. Цаашаа харж схемээ зурах явцдаа самбар руугаа харж бувтнаж байгаад тэр өдөр уг ангид заах ёстой сэдвээ дуусгаад санаа амран эргэн харвал хичээл дуусах цаг яагаа ч үгүй байв. Арга тасраад асуух юм байна уу гээд авчихлаа. Асуултууд ар араасаа урсаж байнаа. Ашгүй мэддэг юм байхлаар хариулсаар байтал аяндаа тайвширав. Цаг харавсан сум шиг өнгөрч хонх дуугарч уртаар амьсгаа авсан даа. Түүнээс хойших хичээлүүдэд самбар харахаа больж чухал ойлголт тодорхойлолтыг аажуухан дуудаж өгөн бичиж авах боломж өгдөг гэх мэт арай дээр болов. Гэтэл хичээл бүрийн дараа асуултан далайд умбаастай. Цонхтой цагаар Лхагва багшийн орчим эргэлдэж элдэв юм асуун шалгааж, хамаг зовлонгоо тоочиж аврал эрж явдаг болов. Сургууль төгсөөд удаагүй болохоор онолын асуултанд торох нь гайгүй. Ямар лайтай хүүхдүүд вэ? Юун хэнхэг юм бэ? Бид оюутан байхдаа багшаас ийм элдэв юм шалгаадаггүй л байсан гэж дотроо хараавч, би мэдэхгүй гээд багш царайлах хэцүү тул ёстой газар хатуу тэнгэр хол гээч болно. Сургуульд байхдаа, төгсөж ирээд ч засвар дээр ажиллаагүй, телевизорын арын хавхаг авч тоосы нь үнэрлээгүй ёстой "нов ногооноороо" нөхөр байлаа. Хичээл тараад архаг эрэгтэй багш нарын лаборатороор засвар заалган эргэлдэж байгаад харих замдаа хүнс цуглуулана. Гэртээ ирж хүүхэд хардаг ажааг явуулаад, хоол хийж хүүхдийн хувцас угааж гэрийн эзэгтэй, хөхүүл ээжийн рольд тоглосоор байтал ашгүй хүүхэд унтаж, багш хичээлдээ бэлдэнэ дээ. Шөнийн нэг хоёрт л унтана. Шөнө хүүхэд уйлж сэрээн нойр хугаслах бол энүүхэнд. Ийм маягаар хоёр гурван сар өнгөрлөө. Ажиглаад байхад хичээлдээ сайн, толгой тархи нь гайгүй ажилладаг хэдэн хүүхдүүд ээлжээр асуулт бэлдээд байх шиг. Хүүхдүүд намайг туршиж мэрийгээд би ч мадлуулчихгүй санаатай чармайсаар сүүлдээ багш шавь шиг болж байнаа. Холбооны сургалтын төв нь техникум, мэргэжилтэй ажилчид бэлтгэдэг ТМС-аас (техник мэргэжлийн сургууль) бүрддэг байлаа. Би техникумын ахлах ангийханд мэргэжлийн хичээл, ТМС-д радио техникийн үндэс гэсэн ерөнхий онол заадаг байв. ТМС бас их сонин. Шугам кабель, аккумуляторын монтёр бэлтгэдэг анги нь дан эрэгтэй хүүхдүүд. Голдуу маш хөдөлгөөнтэй онцгой сахилгагүй улсууд нэг ангид гучуулаа нийлээд сууж байна. Бараг суухгүй гүйж харайж орилж бахирч, хоорондоо барилдаж зодолдож байна. Дан хөвгүүдтэй ангид ямар нэг аргаар чимээгүй болгож байгаад хэдэн үгээ хэрхэн хэлэх тэр багшийн авьяас. Зарим багш шалны модыг байлдааны бэлэн байдалд бариад ордог гэсэн. Эрэгтэй багш нар ширүүн хатуу гэдгээрээ барина. Туранхай жижигхэн би мод бариад хол явахгүй нь ойлгомжтой. Сонирхолтой ном ярьж байгаад яг эгзэгтэй мөчид таслан рекламны пауз авч хичээлээ шургуулах маягаар хичээл заасан болно. Сахилгагүй ч хичээл харин гайгүй ойлгочихно. ТМС-д ороход онцлог нь ямар ч асуулт тавихгүй. ТМС-ын сурагчдын хувьд миний хичээл холбооны хүний хувьд мэдэж байх ёстой зүйл болохоос ажил дээр нь барин тавин хэрэг болохгүй, нэг их ач холбогдолгүй хоёрдугаар зэрэгт тооцогдоно. Шуудангийн холбогч залгагч, захиа ялгагч гэх мэт мэргэжлээр сурдаг нь дан охидууд. Дэндүү томоотой бараг мэлрээ гэмээр чив чимээгүй улс. Ойлгож байдаг үгүйг мэдэх аргагүй. Дараагийн шинэ сэдэв эхлэхээс өмнө, түрүүчийн хичээлээс асуухад бүгд гар өргөөд гайхалтай. Нэг нөхрийг босгоод асуухад хичээлийг эхнээс нь дуустал тангад ном шиг дуржигнуулна. Дотроос нь лавлаад задлаад асуухаар юу ч мэдэхгүй. Нэг иймэрхүү улс. Цээж ухаан үнэлдэггүй хачин багш гэж мэдээд тэгсхийгээд хоосон цээжлэхээ больцгоосон. Хирэндээ тэдэндээ ойлгуулчих санаатай янз бүрээр хялбарчлан тайлбарлана. Шинэ сэдэв бүрийн өмнө өнгөрсөн сэдвийн шалгалт авдаг байв. Сэдвийн шалгалтанд нэг нөхөрт "Резонанс гэж юу вэ?" гэсэн асуулт таарчээ. Уул нь техникийн тодорхойлолт томьёо хоёр бичихэд л хангалттай. Гэтэл "дуурийн дуучин дуулахад тааз нурахыг резонанс гэнэ" гэсэн хариулт хүлээж аван инээж ч болохгүй, уйлж ч болохгүй ацан шалаанд орвой. Илүү дутуу юм ярихаа болиод, техникийн тодорхойлолтоо нүцгэнээр шахдаг болов. Үнэн уйтгартай. Ийм ангид хичээл ороход, асуултанд булуулаад хамаг оюун ухаанаа дайчлаад сонор сэрэмжтэй байдаг байдал аяндаа замхарч өөрийн эрхгүй биеэ сул тавина. Дайчин ангийханд нухлуулж, уйланхай хүүдээ ээрүүлж олон сар нойр дутуу явсан бяцхан багш мэлрээ ангид нэг удаа унтчихсан түүхтэй. Самбар дээр схемээ зураад хүүхдүүд зурах хооронд багшийн ширээнд суугаад, гараа тохойлдоод эрүүгээ түшингүүт шууд унтчихсан байгаа юм. Багш өөдөөс хараад унтаж байхад хүүхдүүд сайхан шуугиж байсан нь ойлгомжтой. Шуугианд унтаж байсан багш гэнт чив чимээгүй болонгүүт цочиод сэртэл хичээлийн эрхлэгч танхимын голд зогсож байв. Намайг сэрэнгүүт ганц ч үг хэлэхгүй гараад явчихлаа. Би хүүхдүүдээс уучлал гуйгаад хичээлээ үргэлжлүүлсэн. Багш нарын хурал, бүх ажилчдын хурал тэр байтугай би орох эрхгүй намын гишүүдийн хурал дээр: хичээлээс хоцордог, хичээл тасалдаг, хүүхдүүдтэй бүдүүлэг харьцдаг, архи уудаг хариуцлагагүй багш нар байна гэж муу муухай бүхнийг тоочиж байснаа тэр ч байтугай хичээл дээрээ хүүхдүүдийн өөдөөс хараад унтдаг багш байна гээд хамгийн хамгийн муугийн үлгэр жишээнд би явдаг болов. Багш нар "хүн шөнө унтаж өдөр ажилладаг байхад чи шөнө унтахгүй юү хийдэг хүн бэ" гээд жуумалзахад маданд орохгүйн тулд мачийгаад ч гэлтэй биш, мангар хүүхдүүдтэй нозоороод ч гэж хүнд буруугаа чихэлтэй биш дуугүй л мушийж явдаг байлаа. Залуу насаа гэж хөөрхий.

Nowadays Nomads

Foreigners describe Mongolia as the stifling heat of the Gobi desert, or as the coolness and a freshness of the endless steppes. Mongolia is located at the confluence of the Siberian taiga, the Central Asian dry steppe and world’s second-largest desert, the Gobi. As Mongolian poet D.Natsagdorj wrote in “My Native Land”:

...The high crowns of snowcapped mountains shining from star

…Mountains and passes-the source of metals and stone

Ancient structures and ruins of towns and fortresses

…The oceans of sand desert that are dominate the South

The land of open steppes full of fantastic mirages…

Known as “the land of blue sky”, Mongolia enjoys 250 sunny days a year. The steppe economy’s herds produce food, clothing, housing and fuel, and also transport. The demand for external trade and competition for the best pastures has caused numerous wars down the centuries, as the nomads had keep searching for fresh grassland in order to survive. To facilitate their search, they developed new techniques for moving around, and improved their weaponry.

Mongolian armies’ conquests in the 13^th century were based on the art of shooting from horseback; speed was a decisive factor of the victories. There was also a double system of communications throughout the country-the post-stations-for carrying official travelers. This system, much admired by Europeans since the Middle Ages, was hated by the Mongols. Horses had to be provided, somebody had to ride with the message, or to escort the traveler from one station to the next, and bring back the horses. This was world first communication network. The empire of Genghis Khan, who ruled half of the medieval world, could be termed the origin of globalization, and his global network system an archetype of the information-oriented mind.

Nomads, who spend most their life out in the steppe, need to understand much about the microclimate, fauna, soil, and the beneficial influence of water. Some 800 years ago, the great Mongolian “Zasak Law” established the world’s first protected areas and levied heavy fines for logging, grazing or tilling these places. Unfortunatelly, some modern Mongols have lost that respect for nature. The nomads lived in harmony with the ecosystem for thousands of years, giving modern people the tools to live an environmentally friendly life.

Today, public opinion is divided into two camps. From one, nationalistic slogans urge: “Let Mongols remain as Mongols”. This group emphasises the “purity” of Mongolian nomadic heritage and argues against blind acceptance of “westernization”. Modernizers conversely argue that Mongolia needs to abandon its nomadic identity in order to be competitive in the twenty-first century. Should the Mongols seek to retain every aspect of their nomadic tradition, as seems to be the trend nowadays, they run the risk of turning into “living museum exhibits”.

The “living museum exhibits” of Mongolia include: one third of population, who lead a nomadic style and retain their traditional dwellings. Their “three manly sports”, inherited from their military and tribal past, are horse-racing, wrestling, archery. Other features are the practice of shamanism, and the many Buddhist temples and monasteries. You can also visit museums such as the Museum of natural history, which includes a complete dinosaur skeleton and eggs excavated in the Gobi. The Zanabazar museum of Fine art focuses on on religious paintings and sculptures from prehistoric times up to the beginning of the 20^th century. In the State Central Library, ancient sutras and old manuscripts with precious stones are exhibited, and the Choichin Lama Monastery Museum has108 masks used for ritual Tsam dancing.

Mongolia is an isolated Buddhist country located at the meeting point of Orthodox Christian, Islamic and Oriental Confucian civilisation and sandwiched between the two giant neighbours-China and Russia. For centuries Mongolians have striven to maintain their identity, relying on horses for transportation and shamans for guidance. The highest nomadic virtue has been knowledge of travel and readiness to face new challenges. This demands simplification of possessions, skillful collection of information and speed. By contrast, close-minded people did not know how wide the world was. Horizontal, open thinking is taking root in modern society. With the world connected via the Internet, and virtually everyone becoming nomads, cellular phones and laptops have already mass-produced cavalry archers in cyber space, with horses replaced by the Internet. Urban nomads who surf the Internet and the “mobile perspective” can potentially become a part of the mindset of all human beings. Nowadays, with money and information thrown around at the speed of light, borders have less meaning. Civilization lives in a digitalized world, and it is truly a new nomadic period.

The Bridge November 2004

Байгаль эх уйлж байна

Бороо орохлоор, ялангуяа зүсрээд ирэхлээр айгаад ч байх шиг нэг л түгшүүртэй байдаг болчихжээ. Уул нь хур бороо орохоор агаар цэвэр тунгалаг болоод байгал тэр чигээрээ өнгө зүс ордог болохоор баяр хөөр болдог байсан юм. Европт энэ 2002 онд 100 жил болоогүй их ус бууж айхтар үерлэх үеэр Чехэд байв. Уурласан араатан шиг улаанаараа эргэлдсэн их ус замд таарсан бүгдийг залгин, эвдэхийг эвдэж, гэмтээхийг нь гэмтээж, устгаж үгүй хийхийг нь ор мөргүй болгосон. Энэхүү байгалийн гамшиг хэдэн сая доллараар хэмжигдэх эд материалын хохирол учруулж, ямарч мөнгөн тоогоор илэрхийлэх аргагүй сэтгэлийн их дарамт хүмүүст үлдээлээ.

Энэ жил Чехээс гадна Европын бусад Герман, Австри, Итали, Франц, Швейцарь, Польш, Румын, Молдав, Унгар, Азийн Хятад Балба, Филиппин, Иран гээд олон оронд урьд хожид үзэгдээгүй их ус бууж хотлоороо үерт автав. Эх дэлхий тэр аяараа усанд автаж усан галав юүлнэ гээч нь болов уу? гэтэл үгүй юмаа.

Төв Азийн өндөрлөгт орших манай Монголд, алс холын Америкийн Орегон мужид ган болж, хэт хуурайшилтаас ойн түймэр гарчээ. Ингэж хорвоогийн нэгтээ усны илүүдлээс нүүрлэсэн гамшигаас өчнөөн юм эвдэрч сүйдэж байхад, нөгөөтээ усны хомсдолоос ой, хээрийн түймэр дүрэлзэж мал идэх өвсгүй, амьтан хоргодох ойгүй, хүн амьсгалах агааргүй хувхайрч байх юм.

1966 онд Улаанбаатарт нэг үер болж билээ. “Үер, ган, зуд яагаад болдог юм бэ?” гэхэд, эмээ маань “Лус савдаг хилэгнэж байгаа нь тэр. Тайлга тахилгаа өргөж, уул усаа аргадах хэрэгтэй. Энэ нам засаг даан ч зөвшөөрөхгүй дээ” гэж урамгүйхэн хариулж билээ. Би бага байсан болоод учрыг нь сайн ойлгоогүй өнгөрсөн. Одоо бодоход эх дэлхийгээ хайрлах, байгальтайгаа зохицож амьдрах тухай монгол уламжлалаа л хэлж байж.

Монголчууд “Тэнгэр эцэг, Газар эх” болон өвөг дээдсийнхээ сүнсийг шүтдэг бөө мөргөлтэй байлаа. Бөөгийн шашин газар дэлхий, уул ус, бидний өдөр тутам эдэлж хэрэглэдэг аяга шанага, хувцас хунар, морь мал бүгдээрээ хүмүүний адил “амьд” ба тус бүр өөрийн сүнстэй гэж үздэг. Хүн амьд сэрүүн байхдаа өдөр тутам эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйлийнхээ сүнстэй, талийгаач болсон хойноо агаар мандалд дайралддаг гэсэн хийсвэр ойлголт байж. Иймээс эртний монголчууд нас барсан хүний эд юмсын сүнсийг эзнийх нь сүнсээс төөрүүлчихгүйн тулд, эд агуурсыг эмтэлж сүнсий нь биенээс нь гаргаад эзэнтэй нь хамт булж хойлго үйлддэг байв.Эр цэргийг нум сум, сэлэм бамбайны хэсэгтэй, эмэгтэйг хайч зүү, аяага шанагны хэсэгтэй хамт оршуулах жишээтэй.

Амьгүй эдлэл хэрэглэлийг амьд гэж үздэг монголчууд ургамал амьтанг мэдээж амьд гэж хүлээж авна. Газар шороо, уул усыг хүн шиг мэдрэлийн судалтай, цус гүйсэн амьд бие махбодтой гэж үзнэ. Хүний титэм судас тасрахад амь алддаг шиг газрын амин судас тасрахад байгаль мөн үхдэг гэж үзнэ. Хүний болчимгүй үйлдлээр эх дэлхийн “амин газар” буюу судсыг гэмтээхэд “Газар эх” өвдөн шархалдаг, тэр ч байтугай үхдэг гэж үзнэ. Газар ус нь “эзэн”-тэй бөгөөд лус савдаг гэнэ. Байгаль шархлаж өвдөн эс эд нь үхэж үрэгдэх бүртээ хүнд үүнийгээ ямар нэг хэлбэрээр илэрхийлдэг. Үүнийг л манай монголчууд “газар усны лус савдаг хилэгнэж байна” гэдэг байжээ. Газрыг дураар ухаж төнхөх, амин судалтай газар байршилтай мод хугалан гэмтээх, хавар цагт ургаа мод тайрах, усны ундарга эхийг бохирдуулах зэрэг цээртэй байлаа.

Бүүр дундад зуунаас монголчууд “Их Засаг” хуулиндаа байгаль орчноо хамгаалах асуудал тусган төрийн бодлогоор байгальтайгаа зохицон амьдарах онолыг хэрэгжүүлсэн анхны орон. Сүүлийн үед ихээр яригдах болсон байгаль хамгаалах, түүнийфг нөхөн сэргээх ногоонтны хөдөлгөөний үндсийг тавьсан гэхэд болно. Газар зүй цаг уурын хүндрэлтэй, эрс тэрс эх нутагт бэлчээрийн мал аж ахуй олон үеэрээ эрхлэн амьдарч ирсэн монголчууд байгалийн араншинг мэддэггүй, хүдэлдэггүй байсан бол аль эрт мөхсөн биз.

Монголчууд онгон байгалийг мөнх тэнгэр буюу дээд хүч зохиосон төгс төгөлдөр бүтээгдэхүүн, өөрсдийгөө байгалийн нэгэн салшгүй хэсэг гэж үздэг байв. Байгалийг шүтэн дээдлэх соёл монголчуудын дунд их эртнээс бий болсон бөгөөд эх дэлхий уул усаа аргадан тайлга тахилга нийтээрээ хамтран үйлддэг, ууланд босгосон овоонд хүн бүр чулуу нэмэрлэн лус савдагтаа хүндэтгэлээ илэрхийлдэг байв. Гэтэл бидний энэ эрхэм соёл мартагнаж эхлэв. Морины уяаны шон зооход үүссэн өчүүхэн нүхээ хүртэл бөглөөд нүүдэг заншилтай байсан нь газрын шалбархайг хүртэл аниулдаг байсан гэсэн үг. Одоо алтны уурхайн өм цөм ухсан, хөрсий нь эргүүлээд хаясан том том нүх газрын шарх болон үлдэж байна. Усны ундарга бохирдуулбал цаазаар авдаг чанга хуультай байв. Химийн хорт бодис, хог новш хаясаар олон олон гол мөрөн ширгэн алга болж буй нь юутай харамсалтай. Онгон байгалийн гоо сайхныг магтан дуулдаг маань удахгүй үлгэр домог болон үлдэх нь.

“Шинжлэх ухаан техник хөгжсөн эрин үед хүний хэрэгцээг хангахын тулд уулыг цоолж, усыг эргүүлж, амьтдыг эрлийзжүүлэн үйлдвэрлэж тэр ч бүү хэл хүнийг хүртэл хиймлээр хийж болно. Ухаант хүмүүн бид байгалийг эрхшээн захирах ёстой” гэсэн балмад үзэл давамгайлж ирснээр хүмүүс байгаль орчинд зэрлэг түрэмгий хандаж, хайр гамгүй цөлмөж байна. Хүний шунал, хэрэгцээ хязгааргүй. Үүнийг гүйцэлдүүлэх гэвэл хүн төрлөхтөн орших эс оршихдоо тулж эх дэлхийгээ эвдэн сүйтгэнэ. Хүмүүсээ эх дэлхий шархлан уйлж байна.

Харвард Их сургуулийн нийгэм судлаач Вилсон тэмдэглэхдээ, хэрэглээний түвшин өнөөдрийн хэмжээндээ үргэлжилбэл хүн төрлөхтөн тэжээгддэг байгалийн нөөцийг туйлдуулж, зах зээлийн эдийн засгийн суурь болдог байгалийн эдийн засгийг хүмүүс бид өөрсдөө сүйрүүлж байна” гэсэн нь зөвхөн нүүдэлчид байгал орчноос хамаардаг бус дэлхий даяар байгалийн эрүүл мэнд хавтгайдаа аюулд ороод байгааг харуулж байна.

“Bridge” сэтгүүл 2003 он 9 сар

.

Хуурамба

Б.Ринчэн “Хуурамба” \Улаанбаатар хот 1990\

Цуглуулж эмхтгэсэн Г.Аким, Ц.Цэрэн, О.Хонгор

Та гэдгийн учир. Нэг өдөр Ринчэн гуай эхнэр Раднаатайгаа тар түр гэсэн бололтой байхыг Даржаа гуай ажиглажээ. Тэр үед Раднаа гуай сонинд орчуулагч хийж байв. Юу болсон юм бэ гэвэл арваад настай нэг хүүхэд ороод ирэхлээр Ринчэн гуай сурснаараа

-Та юу гэж явна? гэчихэж. Раднаа нь уурлаж

-Чи чинь өөрийнхөө ач гуч шиг амьтныг “Та”-лаад байхдаа яадаг юм гэжээ. Ринчэн хариуд нь

-Та гэхгүй яах юм. Энэ хүүхэд чинь манай төрийн тэргүүн болох хүн ч явж байгаа юм билүү. Хүүхдийг хэдий чинээ хүндэлвэл биднийгээ тэд бас төдий чинээ хүндлэх болно гээд тас зөрж байсан гэдэг.

...........................................

Эхнэртээ – Ганц үстэй дээл хийгээд байж байгаарай гэсэн гэдэг. Эхнэр нь ч бас яггүй хүн байсан байна. Сайхан үстэй дээл хийчихээд ганц үс байлгаж байснаа ганц үстэй дээлээ хийлээ гээд өгсөн гэдэг. Үстэй ганц, гэхдээ баярласандаа ганц үстэй гэснийг эхнэр нь цаашлуулж байсан яриа байдаг.

Ухаант хүний гэргий тэр хүнд гологдохгүй насан туршдаа хүндлүүлэн ханилна гэдэг ухаант гэргий байсныг л илэрхийлж байгаагийн тэмдэг гэж гэргийг нь хүндэлж явдагаа илэрхийлье. Бүх ээж түүн шиг ухаантай байгаасай!

................................................

Дээхнэ үед Улаанбаатарт хүнийг Та, чи гэхийн оронд Танай хүн гэдэг үг их дэлгэрчээ. Нэг удаа Ринчэн гуай харилцуураа автал утастсан хүн,

-За Танай хүнтэй ярья гэж. Ринчэн гуай хөгшнөө дуудаад Раднаа чамтай ярих гэж байна гэсэн аж. Үнэхээр Танай хүн гэвэл Та гэсэн үг биш, таны хэн нэгтэй ярья гэсэн санааг илэрхийлдэг ажээ.

...........................................

нэг хүн Ринчэн гуайгаас,

-Урьдын цагт Төвдийн цаст орон орж, олон жил ном үзсээр, ном хаялцсаны эцэст манайхан аграмба, маарамба, лхарамба, дооромбо гээд сайхан цолтой ирдэг байсан. Одоо тэгвэл Москва, Ленинградад очоод нэхий дээл, савхин цамцаар дэд эрдэмтэн, доктор болж байгааг юу гэж нэрлэх вэ гэжээ. Ринчэн гуай ер түгдэрсэн янзгүй,

-Тэднийг Хуурамба гэвэл таарна даа гэж хариулжээ.

................................

Нэг таньдаг халимаг залуу нь Ботго нэртэй байж. Цагаан сараар түүнд илгээсэн ил захидалдаа Ринчэн гуай

-Энэ жилийн цагаан сар гарч байна. Ботгоо чамайгаа тод үсгээ сайн сурч Буур болохыг ерөөе гэжээ.

.....................................

Ринчэн гуай хөгшин залуу хэнийг боловч “Багшаа” гэж хэлдэг зантай байв. Багш гэж хэлдэгийн учир гэвээс би хэдийгээр эрдэмтэн боловч бүх хүн миний багш, би тэднээс юм сурч мэдэх ёстой, би олноос илүү мэддэг амьтан биш гэсэн санаагаа илэрхийлдэг байж. Тийм ч учраас өвгөн “Муу ину бас миний багш, сайн ину бас миний багш” хэмээсэн эртний сургаалийг давтан хэлэх дуртай байжээ.

............................................

Манайд уйгаржин монгол үсгээ орхиод кирил үсэг хэрэглэхэд ихэд дургүйцэж байсан Ринчэн гуай,

-Орос бичиг ер нь муу ёрын бичиг юмаа. Уншихад “ойлгогдохгүй ойлгогдохгүй” гэж толгой сэгсрүүлээд байх юм. Гэтэл монгол бичиг бол бэлгэ дэмбэрэлтэй “ойлгогдоно, ойлгогдоно” гээд л толгой дохиулаад байдаг гэжээ.

...................................................

Ринчэн гуай Хятадад айлчлахад Хятадын их цагаан хэрмийг үзүүлжээ. Тэгэхэд цагаан хэрэмний наад талд гараад

-Ёо, ёо, нутагтаа ирж нэг санаа амарлаа, яасан сайхан юм бэ гээд ногоон дээр хэвтээд өгчээ.

..................................................

Хятадын түмэн газрын их цагаан хэрмийг очиж үзэхдээ Ринчэн гуай

-Хятадууд их ухаантай улс аа, яагаад ч гэрийнхээ буурин дундуур ханаа шийрлэхгүй гэжээ.

...................................................

Жин хэмжүүрийн газар, ус цаг уурын удирдах газар нэг байшинд түр байрлажээ. Тэгэхэд Ринчэн гуай “хулгайч, худалч хоёр нэг дор орчихож” гэж ёжилжээ.

.....................................................

Ринчэн гуайтай эсперанточ шавь Догсүрэн нь очиж уулзжээ. Тэгээд

-Багш аа, эсперанто хэлэн дээр нэг ном гарчээ гэж хэлбэл

-Би олон жил хэл үзэж байна. Хэлэн дээр яр гарахыг мэдэхээс биш, ном гарахыг мэдэхгүй юм байна гэжээ.

-Одоо манай ном хэвлэлд үргэлж ингэж бичих боллоо шүү дээ

-Та хэл үзэж байгаа хүн, бурууг нь дууриагаад яах вэ, хэлээр гэж хэлэх хэрэгтэй гэжээ.

.....................................................

Нэг удаа Эрдэм дэлгэрүүлэх нийгэмлэгийн хурал болж дарга нь Ж.Сэрээтэр гэдэг хүн илтгэл тавьж, “манай сэхээтнүүд малаас гадна элдэв олон төрлийн амьтан дээр тун сайн ажиллаж байна. Жишээ нь дэд эрдэмтэн Даваацэрэн шувуу фабрикийн тахиан дээр, Дашдорж заводын гахайн дээр үр дүнтэй ажиллаж байна” гэж айлтгажээ. Ринчэн гуай сонсож байснаа,

-За яахав Дашдоржийг гахайн дээр яасхийгээд гайхагдахаар “ажиллуулж” болдог юмаа гэхэд Даваацэрэн очиж очиж тахиан дээр “ажиллана” гэдэг гайхмаар байна даа та минь гэжээ.

.........................................................

Ринчэн гуай нэг орос хүнтэй монгол, орос хэлний аль нь баян болох талаар их маргаж гэнэ. Тэгээр Ринчэн гуай нөгөө орос эрдэмтнээсээ “гавлын ясан доторх юмыг оросоор юу гэдэг вэ?” гэж асуужээ. Цаадах нь “головной мозг” гэдэг гэж. “Нурууны ясан дотор байдаг юмыг оросоор юу гэдэг вэ?” гэж бас асууж. “Спинной мозг” гэж хариулж. “Чөмөгний ясан доторх юмыг юу гэх вэ?” гэж мөн лавлаж. “Костный мозг” гэдэг гэж. Тэгэхэд Ринчэн гуай монголоор “гавлын ясан доторхийг тархи, нурууны ясан доторхийг нугас, чөмөгний ясан доторхийг чөмөг” гэдэг юм даа. Нэртэй нь таануус “хамар дотор байдгийгаа “носовой мозг” гэхгүй дээ гэсэн гэдэг.

.........................................................

Дөчөөд оны эхээр “Үнэн” сониныг орос хэлээр гаргахад орос хэл гаргууд мэдэх хүн хайгаад олдохгүйд Ринчэн гуайг арга буюу шоронгоос суллаж, мэдлэгийг нь ашиглахаар шийджээ. Тэгээд Чойбалсан түүнийг дуудаж уулзаад учрыг тайлбарлаж хэлжээ. Тэгэхэд Ринчэн гуай,

-За даа, би ч Дотоод яамныхаа хар гэрт их идээшжээ. Ажилдаа тэндээсээ явзнаж байх уу даа, маршал аа гэжээ.

.......................................................

Ринчэн гуай “Үнэн” сонинд орчуулагч байхдаа “Үнэн” сонинд гарсан өгүүллийн нэг өгүүлбэр алдаатай байсныг орос руу алдаатай чигээр нь орчуулжээ. Үүнийг нь Ю.Цэдэнбал үзээд, снины хариуцлагатан нарыг дуудаж загнаад, Ринчэн гуайн орчуулсныг сонсоод “Тэр Ринчэнг дууд” гэжээ. Ринчэнг орж очиход Цэдэнбал орос сонинд алдаатай юм гаргалааа, чиний нөгөө орос хэл мэддэг чинь аль вэ!” гэж их тавлангуй загнасанд Ринчэн нөгөө алдаатай монгол сонинг өврөөсөө гаргаж ширээн дээр тавиад, “Я эе могу сделать из монгольского гавна русское золото” \Би монгол баасыг орос алт болгож чадахгүй юм аа\ гэж хэлчихээд гараад явчихжээ.

...............................................

Үгийн боловсрол, хэл найруулгыг гойд эрхэмлэдэг Ринчэн гуай илүү дутуу сул үгийг тэвчиж чаддаггүй ажээ. Зохиолч Даржаа Ринчэнтэй нэг дор сонинд ажиллаж байхдаа түүнээс их юм сурснаа хуучилсан нь:

Нэг өдөр Даржаа Ринчэн гуайн дэргэд очсон чинь Өвгөн

-Даржаа багшийн бөөсийг түүж байна гээд бичсэн юмы нь эрээн цоохор болгочихсон байна гэнэ. Даржаа залуу байсан тул бичсэн юмыг минь дэндүү эвдэж байна гэж уур нь хүрчээ. Тэгээд өнөө зассан зүйлээ Даржаад өгөөд,

-Даржаа багшаа! Харж байгаа биз! “Таван өнгийн солонго татаад” гэдгийн чинь “таван өнгө” нь илүү үг. Солонго татаад гэвэл болох нь тэр. Та бас “машинаар яваад ирлээ” гэсэн байх юм. Явалгүй яаж ирэхэв дээ. Машинаар ирлээ гэвэл болох нь тэр. Тэ бас “Сайн малчин Тогтох малаа бүрэн хээлтүүлэв” гэжээ. Тэгвэл энэ малчныг чинь шүүхэд өгөх болно биз дээ, малаа хээлтүүлсэн юм бол... Зүй нь “Сайн малчин Тогтох малаа бүрэн хээл авахуулав” гэх байж. Ингэхлээр Даржаа гуай их ичиж, хоёр гараа өргөн бууж өгөөд өнөө уурлаж байсныг минь мэдсэн бол яанаа гэж шанааны нь хөлс гарч байсан аж.