Технологийн "нөү хау" Монголд

Олон жилийн дараа уулзсан ч яг ганц хоёр өдрийн өмнө салсан юм шиг дотно хүмүүс байдаг даа. Яриа хөөрөө таараад л, санаа бодлынхоо талыг гаргахад сүүлийг нь бараг хэлэлтгүй ойлгоод л. Нэг танил эрхэм эмэгтэй байнаа. Бид хааяа хааяа бүр тав арван жилийн зайтай ч байж магадгүй таарна. Яг өчигдөр салаад яриагаа үргэлжлүүлж байгаа мэт тийм элгэн дотно. Би түүнтэй хамтарч ажиллан ёстой нөгөө резонанст орж гайхам амжилт гаргаж байсан нөхдийнх нь нэг биш ээ. Амжилт бүтээлээр нь бахархаж, хүндэтгэн биширч явдаг олон танилынх нь нэг. Миний энэ танилыг Жигжиддоржийн Алимаа гэдэг. Ж.Алимаа бол Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Шинжлэх ухааны тэргүүний ажилтан, Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан, Аж үйлдвэрийн тэргүүний ажилтан, Шинжлэх Ухаан Техникийн Хорооны эрдэм шинжилгээний шилдэг бүтээлийн шагналт, Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын алтан медальт гээд цааш нь эрдэм шинжилгээний ажлуудаараа авсан бүтээлийн тусгай шагналыг дурдаад байвал нэлээд урт жагсаалт цувна.

Бид Эрхүү хотын орос хэлний бэлтгэлд нэг жил сурч байлаа. Хамт нэг ангид биш л дээ. Тэр маань биологч болох учиртай химийн группт, би инженер болох тул инженерийн группт байлаа. Арван жилийн физикийн сурах бичгийг бичсэн, хэн хүнгүй мэдэх нэрт физикч Жигжиддорж гуайн охин Алимаа маань нийслэлийн нэгдүгээр дунд сургуулийн математикийн өргөтгөсөн сургалттай анги төгссөн, нүдээрээ инээмсэглэсэн, тунгалаг цагаан царайтай, олон долоон үггүй ч намуухан дуугаар хэлэх юмаа хэлчихдэг цаанаа л нэг эрхэмсэг оршихуйн үлгэр болмоор охин байж билээ. Ярианы сэдвээс бяцхан хазайж хэлний бэлтгэлд болсон содон нэг явдлаас товч дурдсу. Орос хэлний олимпиад болоод бэлтгэл маань нийгмийн, байгалийн ухаанаар хоёр францад хуваагдчихаад тэмцэж гарваа. Хими уул нь байгалийн ухаанд багтмаар. Инженер техникийн чиглэлээр түлхүү сургадаг байсан болоод хүч тэнцүүлэх гэсэн үү яасан химийнхэн нийгмийнхэнтэй хамт байсан юм даг. Хөвгүүд голдуу инженер болох улс хэлний тэмцээнд ялчихсан нь сонин. Ялагдсан охид найз хөвгүүддээ нүүр өгөхгүй хэцүүдүүлээд, тэдэн дунд явсан ганц нэг охидыг ширэв татаад л... Охидын фракцаас Алимаа “эршүүд” загнасан шүү. Хөвгүүдийн дунд явсан надтай нэг талын хүн шиг “танай баг цонхны хөшгөөр сарафан хийж, унадаггүй-неваляшка болохыг яаж сэдэв? ээ” гэсээр инээж уулзав. “Яагаав, нөгөө том биетэй хэн санаа гаргаад, хөвгүүд цонхноос хөшиг хуулж би эвлүүлж оёсон” гэлээ. Арван долоо наймтай охин байхдаа л ийнхүү юмны голыг нь олоод харчихдаг, багаар ажиллахын чухлыг ойлгодог цөөхөн хүүхдүүдийн нэг байлаа.

Алимаа Москва хотын Хэрэглээний биотехнологийн сургууль 1975 онд төгсөж ирээд “Шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн “МОНЭНЗИМ” (“мон”-монгол, “энзим”-грекээр фермент) төвд эрдэм шинжилгээний туслах ажилтнаар ажилд оров. Монголд шинжлэх ухаан хөгжүүлэх материаллаг бааз байхгүй гээд хоосон онолдон конторт цаас сараачиж суухыг хүссэнгүй, Цэрэндэндэв гуайтай хамтран зуу гаран хуудастай “Биохимийн туршилтийн цех байгуулах техник, эдийн засгийн үндэслэл” бичин ажлын гараагаа эхэлжээ. Ганцхан жилийн дараа 1976 он гэхэд Улаанбаатар хотын Мах консервын комбинатын харьяа Үйлдвэрлэлийн энзимологи, микробиологийн үйлдвэрлэл, туршилт шинжилгээний төв ашиглалтад орж үүд хаалгаа нээжээ. Малын дайвар түүхий эдийг боловсруулж эрдэм шинжилгээ туршилт, үйлдвэрлэл эрхлэх зорилго тавьсан байна. Түүнийгээ бодит ажил болгох гэж олон жил тууштай зүтгэсэн. Эхлээд туршилтийн цехтэй, дараа нь үйлдвэртэй, үйлдвэрлэсэн олон бүтээгдэхүүнээ гадаад дотоодод борлуулдаг эрдэм шижилгээний том төв болтол эрдэм шинжилгээний ажилтан, ерөнхий инженер, эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, дэд захирал, зөвлөх, захирал зэрэг алба хашиж өнөөг хүртэл тэндээ ажилласаар байна.

Юуны өмнө мал нядалгааны үед хаягддаг байсан малын нойр булчирхай, бамбай булчирхай, нугас, цөс зэрэг дайвар түүхий эдийн хэмжээ гарцыг тодорхойлож улсын стандарт боловсруулав. 1977 онд үхрийн нойр булчирхайн химотрипсин үйлдвэрлэдэг БНАГУ-ын "Берлин хими" комбинаттай хамтран ажиллах гэрээ байгуулж, герман нөхдийн нойр булчирхайнаас фермент гарган авдаг технологт суралцан, үйлдвэрлэлийн шугам худалдан авчээ. 1979 он гэхэд үйлдвэрлэн гаргасан ферментийн бэлдмэл талстаа БНРУ, БНАГУ-д экспортолж эхлэв. Ферментийн үйлдвэрлэлийн чанарын хяналтын арга нэвтрүүлж, ариун савалгааны их бүрэн шугам суурилуулав. Үйлдвэрлэлийн зэрэгцээ Алимаа нөхдийн хамт бог малаас фермент гарган авах талаар туршилт шинжилгээний ажил хийсээр далаад оны сүүлч, наяад оны эхээр хонь, ямааны нойр булчирхайнаас трипсон, химотрипсоний холимог панкипсин бэлдмэл гарган авч чаджээ. Эл ажилдаа Ж.Алимаа онолын дүн шинжилгээ хийж, 1983 онд БНУАУ-д "Монгол хонь, ямааны нойр булчирхайн уураг задлагч ферментийг ялган цэвэршүүлж шинжилсэн нь" сэдвээр химийн ухааны докторын зэрэг хамгааллаа. Панкипсин эмчилгээний практикт нэвтрэхээс өмнө Монголын шилдэг эмч, эм зүйч, судлаач, докторууд Оросын анагаах ухааны зориулалтын антибиотик, ферментийн эрдэм шинжилгээ, технологийн институттэй хамтран клиникийн өмнөх шалгалтыг хийж эмчилгээний практикт нэвтрүүлжээ.

Ерээд оны эхээр сонин хэвлэлээс ах Ж.Ганзориг цөмийн физикээр, дүү Ж.Алимаа биотехнологоор нэг гэрийн ах дүү хоёр зэрэг шахам төрийн соёрхол хүртсэн тухай нийтлэл уншиж баярлаж бахархах сэтгэл эрхгүй төрж байлаа. “Нутгийн үүлдрийн бог малын нойр булчирхайнаас ферментийн бэлдмэл “Панкипсин” гарган авах арга” нэртэй бүтээлээр Ж.Цэрэндэндэв, Д.Сувд нарын хамт 1991 онд Алимаа төрийн соёрхол хүртжээ. Чернобылийн атомын цахилгаан станцад том осол гарч олон хүний амь эрсдэж, мөн өчнөөн олон хүн шархдан бэртэхэд манай улс дэлхийн бусад улс орны нэгэн адил хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлсэн билээ. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд бага буурай хөгжилтэйд тооцогддог Монгол улс өндөр үнэтэй, нарийн технологоор гарган авдаг “панкипсины” бэлдмэл их хэмжээгээр тусламжаар өгөхийг харж гайхан шагширч байсаан. Бид ингэж анх удаа мал мах, арьс ширээр бус оюуны хөдөлмөрийн үр шимээр бусдад туслаж байлаа.

Дайралдаад баяр хүргэж, энэ панкипсин гэдэг зүйлийг манай улсад анх гаргаж авсан юм уу гэж асуухад, “Дэлхий дахинд аль эрт гаргасан. Гахай, үхрийн нойр булчирхайнаас л гаргадаг байсан юм. Манайд гахай бараг үржүүлдэггүй, үхрийн тоо толгой харьцангүй цөөн. Иймд бид хамгийн олон тоотой малаас өөрөөр хэлбэл хонь, ямааны нойр булчирхайнаас гаргаж авах туршилт хийж, бог малаас бас гаргаж болдог болохыг баталсан юм. Нэг их шинэ юм байхгүй" гэж хариулж билээ. Ийм л даруу хүн дээ. Намхан болохоор хүний нүүр рүү дээш хараад ярьж байх нь нар руу ч юмуу, нэг тийм тэнгэрлэг сайхан юм руу, урагш дээш тэмүүлж байх шиг сэтгэгдэл төрүүлж билээ.

Панкипсины бэлдмэл манайд анх жижиг шилэн саванд нунтаг цагаан эм шиг савалгаатай эмийн сангуудад байдаг байлаа. Удалгүй “панкипсинтай тосон түрхлэг”, “мупсин”, “бутапсин” зэрэг “зөөлөн эдийн гэмтлийн үрэвсэл, битүү бэртэлт, шөрмөс үе сунах, хугаралтын болон мэсийн хавдар, идээт ба халдварласан шарх, тунгалгийн гаралтай арьсны өнгөн үрэвсэл, түлэнхий болон хөлдөлт, холгодос” зэргийг эдгээх увдистай эмчилгээний тосон түрхлэг хэлбэрээр бас гаргажээ. Алимаа найзын маань оюун ухаан, хүч хөдөлмөр шингэсэн, арваад жилийн өмнөөс эмийн сангуудад үзэгдэх болсон "Отозим" чихний дусаалга "Панфеникол", Бутапсин", "Алтай" эмчилгээний тосон түрхлэгүүдтэй би ноднин жил л хэрэглэгчийн хувьд танилцсан юм.

Чөлөөт зах зээлийн нийгэмд шилжих донсолгоонд монгол гэрийн эсгий үүд цоож цуургатай модон болж, хотынхны дан модон хаалга давхар төмөр болсон үеэр нутагтаа, очоод төрлөх нийслэлдээ явж байгаад төмөр хаалганд баруун гарын эрхий хуруугаа савуулж орхилоо. Тэр дороо минчийсэн хөх болж хавдаад, эргэн тойрны бужигнаан, тэр муу төмөр хаалга, түүнийг савдаг ширүүн салхи бүгд "молодец" гэж байгаа юм шиг үргэлж дээш гозойлгож байхгүй бол чинэрч өвдөөд эмнэлэгт очин рентген зураг авахуултал яс биш, аажимдаа эдгэнэ гээд эмчилгээ ч хэлж өгсөнгүй. Манай эмнэлэг бас сайн шүү гэж эрхий хуруугаа гозойлгосоор өвчин намдаагч эм авах санаатай эмийн сан оров. Манайд эмчилгээний тосон түрхлэг "Бутапсин" байгаа. Ийм битүү бэртэлд ёстой "лайтай" гэж байна. Бас ямар лай байнаа гэвэл, эмийн санч охин тас тас хөхөрч, "тасархай сайн" гэсэн утгатай шт гээд тосон түрхэлгээ надад үзүүлэв. "Бутапсин" хэмээх жижигхэн тосны саван дээрээс найрлагад нь мэдэхээс панкипсин, анестзин бас бус танихгүй латин нэрс орсон, ШУҮ-ийн "МОНЭНЗИМ"-д үйлдвэрлэсэн болохыг уншиж мэдээд шууд авав, түрхэв, өвчин намдав, бэртэл илааршив. Хуруу маань түргэн сайхан эдгэрсэн дээ. Бас болоогүй бага хүү цанаар гулгаж байгаад гараа шуугаараа хугалж, нөхөр өсгийгөө цуулж нэг үе манайхан "бутапсин дээр л тогтож" байлаа. Ингэж энэ тосны сайныг биеэр мэдсэн бибээр гэмтсэн бэртсэн болгонд сурталчилж явдаг болсон.

Алимаагийн сэдэж байгуулалцсан бас нэг том төсөл бол Дэлхийн стандартад нийцсэн тарилгын шингэний үйлдвэр "IVCO" билээ. Ж.Алимаа 2004 онд Л.Амарсанаа, М.Алтанцэцэг нарийн хамт Тарилгын шингэний "IVCO" ХХК байгуулах төсөл боловсруулж, Их Британи, Тайван, БНСУ, Австрали, Монголын хамтарсан хөрөнгө оруулалттай дуслын шингэний анхны үйлдвэрийг Монголд байгуулжээ. Манай орны эм хангамжийн салбарт зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтанд ордог тарилгын шингэнийг саяхан болтол зөвхөн импортоор хангадаг байлаа. "IVCO" ХХК нь натрийн хлорид, глюкоза, маннитол, метронидазол, декстран-40 буюу реополиглюкин, декстран-70 буюу полиглюкин, рингер уусмал зэрэг тарилгын шингэнийг орчин үеийн савлагаатай, олон улсын эм үйлдвэрлэлийн стандартын шаардлагад нийцсэн Монголын анхны үйлдвэр юм. Эмийн үйлдвэрийн орчин үеийн (GMP, ISO-9001) стандартын дагуу төлөвлөж, зхион байгуулагдсан энэ үйлдвэр нь биобэлдмэл, ариун бэлдмэл, гоо сайхны бүтээгдэхүүн, гүүний саам, бэлэн бүтээгдэхүүн гэсэн зориулалтын модультайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Алимаа олон улсын стандартын шаардлагад нийцүүлэн үйлдвэрийн байр, тоног төхөөрөмж суурилуулах, орчинг бэлтгээд зогсоогүй ажиллах хүн хүчийг сургах, үйл ажиллагааны заавар, чанарын хяналтын гарын авлага боловсруулах, түүнийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх ажлыг гардан хийсэн байна. Бодис судлалын профессор Ж.Алимаа Техникийн Их Сургуулийн Хүнсний технологийн сургуульд Биотехнологийн тэнхимийг үүсгэн байгуулж эрхлэгчээр ажиллаж байв. Энэ тэнхим хүнсний биотехнологч, хүнсний микробиологч, хүнсний хими технологч мэргэжлээр сургалт явуулж байна.

Ж.Алимаа ферментийн бэлдмэл, хуурай цөс, гүүний хуурай саам зэрэг 20 гаруй биологийн идэвхит бэлдмэл үйлдвэрлэдэг МОЭНЗИМ, тарилгын шингэний үйлдвэр "IVCO", Биотехнологийн тэнхим үүсгэн байгуулсан гээд Монголд шинжлэх ухааны ололт нээлтийг үйлдвэрлэл сургалтад нэвтрүүлэх үйлсэд анхдагч нь байжээ.