Нээлт амилсан түүх

Алимаа сургууль төгсөж ирээд Ж.Цэрэндэндэв гуайтай хамтран “Биохимийн туршилтийн цех байгуулах техник, эдийн засгийн үндэслэл” боловсруулсан тухай түрүүчийн бичлэгт дурдсан билээ. Ганцхан жилийн дараа 1976 он гэхэд Улаанбаатар хотын Мах консервын комбинатын харьяа Үйлдвэрлэлийн энзимологи, микробиологийн үйлдвэрлэл, туршилт шинжилгээний төв ашиглалтад орж үүд хаалгаа нээжээ. Малын дайвар түүхий эдийг боловсруулж эрдэм шинжилгээ туршилт, үйлдвэрлэл эрхлэх зорилго тавьсан байна. Юуны өмнө мал нядалгааны үед хаягддаг байсан малын нойр булчирхай, бамбай булчирхай, нугас, цөс зэрэг дайвар түүхий эдийн хэмжээ гарцыг тодорхойлож улсын стандарт боловсруулав. 1977 онд үхрийн нойр булчирхайн химотрипсин үйлдвэрлэдэг БНАГУ-ын "Берлин хими" комбинаттай хамтран ажиллах гэрээ байгуулж, герман нөхдийн нойр булчирхайнаас фермент гарган авдаг технологт суралцан, үйлдвэрлэлийн шугам худалдан авчээ. 1979 он гэхэд үйлдвэрлэн гаргасан ферментийн бэлдмэл талстаа БНРУ, БНАГУ-д экспортолж эхлэв. Ферментийн үйлдвэрлэлийн чанарын хяналтын арга нэвтрүүлж, ариун савалгааны их бүрэн шугам суурилуулав.

Үйлдвэрлэлийн зэрэгцээ Алимаа нөхдийн хамт бог малаас фермент гарган авах талаар туршилт шинжилгээний ажил хийсээр далаад оны сүүлч, наяад оны эхээр хонь, ямааны нойр булчирхайнаас трипсон, химотрипсоний холимог панкипсин бэлдмэл гарган авч чаджээ. Эл ажилдаа Ж.Алимаа онолын дүн шинжилгээ хийж, 1983 онд БНУАУ-д "Монгол хонь, ямааны нойр булчирхайн уураг задлагч ферментийг ялган цэвэршүүлж шинжилсэн нь" сэдвээр химийн ухааны докторын зэрэг хамгааллаа. Панкипсин эмчилгээний практикт нэвтрэхээс өмнө Монголын шилдэг эмч, эм зүйч, судлаач, докторууд Оросын анагаах ухааны зориулалтын антибиотик, ферментийн эрдэм шинжилгээ, технологийн институттэй хамтран клиникийн өмнөх шалгалтыг хийж эмчилгээний практикт нэвтрүүлжээ.

Алимаа найзын маань оюун ухаан, хүч хөдөлмөр шингэсэн, арваад жилийн өмнөөс эмийн сангуудад үзэгдэх болсон "Отозим" чихний дусаалга "Панфеникол", Бутапсин", "Алтай" эмчилгээний тосон түрхлэгүүдтэй би ноднин жил л хэрэглэгчийн хувьд танилцсан юм. Чөлөөт зах зээлийн нийгэмд шилжих донсолгоонд монгол гэрийн эсгий үүд цоож цуургатай модон болж, хотынхны дан модон хаалга давхар төмөр болсон үеэр нутагтаа, төрлөх нийслэлдээ явж байгаад төмөр хаалганд баруун гарын эрхий хуруугаа савуулж орхилоо. Тэр дороо минчийсэн хөх болж хавдаад, эргэн тойрны бужигнаан, тэр муу төмөр хаалга, түүнийг савдаг ширүүн салхи бүгд "молодец" гэж байгаа юм шиг үргэлж дээш гозойлгож байхгүй бол чинэрч өвдөөд хэцүүдүүлж, зураг авахуултал яс биш, аажимдаа эдгэнэ гээд эмчилгээ ч хэлж өгсөнгүй. Манай эмнэлэг бас сайн шүү гэж эрхий хуруугаа гозойлгосоор өвчин намдаагч эм авах санаатай эмийн сан оров. Манайд эмчилгээний тосон түрхлэг "Бутапсин" байгаа. Ийм битүү бэртэлд ёстой "лайтай" гэж байна. Бас ямар лай байнаа гэвэл, эмийн санч охин тас тас хөхөрч, "тасархай сайн" гэсэн утгатай шт гээд тосон түрхэлгээ надад үзүүлэв. "Бутапсин" хэмээх жижигхэн тосны саван дээрээс найрлагад нь мэдэхээс панкипсин, анестзин бас бус танихгүй латин нэрс орсон, ШУҮ-ийн "МОНЭНЗИМ"-д үйлдвэрлэсэн болохыг уншиж мэдээд шууд авав, түрхэв, өвчин намдав, бэртэл илээршив. Хуруу маань түргэн сайхан эдгэрсэн дээ. Бас болоогүй бага хүү цанаар гулгаж байгаад гараа шуугаараа хугалж, нөхөр өсгийгөө цуулж нэг үе манайхан "бутапсин дээр л тогтож" байлаа. Ингэж энэ тосны сайныг мэдэж, бибээр гэмтсэн бэртсэн болгонд сурталчилж явдаг болсон доо. Биологч биш би ферментийн талаар тайлбар хийхээс түвдэж, Алимаа докторын "Хүний биед 20 мянга орчим фермент бий" өгүүллэгээс хэсэгчлэн оруулая:
"Эрдэмтэд одоогоор бидний бие махбодод буй 4000 орчим ферментийг бүрэн судалсан бгөөд нийт 20000 орчим фермент байна гэж таамаглаж байгаа ажээ. Фермент нь бидний амьдралын хором бзрт санаанд багтамгүй хувирал, нөхөн сэргээлт, засал, зохицуулалт, хамгаалах үйл ажиллагаа тасралтгүй хийж байдаг. Амьсгалах, хоол боловсруулах, өсөх, цус бүлэгнэх, мэдрэмж мэдээллийг хүлээн авах, нөхөн үржихүй, амьдрах эрч хүч бүгд л ферментээр зохицуулагдана.
Аливаа эс нь бидний идсэн хоол хүнс буюу уураг, нүүрс ус өөх тосноос энерги аван цэнэглэгддэг. Тэгвэл эсэнд хүрэхийн өмнө уургийг амин хүчил, нүүрс усыг энгийн сахар, өөх тосыг тосны хүчил болгон задлах үүргийг ферментүүд гүйцэтгэнэ. Фермент багатай, чанаж болгосон хоол зонхилон хэрэглэдэг хүмүүсийн нойр булчирхай томордог, энэ нь нөхөн төлжилтийн архаг эмгэгшил, хорт хавдар үүсэх нөхцөл болдгийг судлаачид ажиглажээ.
Орчин үед ферментэн бэлдмэлийн хэрэглээг "Эрүүл энх, залуу оршихын түлхүүр" гэж үзэж байна. "Мезимфорте", "Ферестал", "Панзинорм", "Трифермент", "Панкреон" зэрэг нь хамгийн түрүүнд "хөгширч ядардаг" нойр булчирхайн шүүрлийг нөхөн, түүний хэвийн үйл ажиллагааг сэргээхэд тусалдаг ферментийн цомог учир зөвхөн хоолны шингэц муудсан үед төдийгүй бие махбодийг сэргэлэн цовоо, эрч хүчтэй байлгах зорилгоор хэрэглэхийг зөвлөдөг байна.
Панкипсин бэлдмэл нь үрэвсэл, мөхсөн эд, өтгөн цэр, идээ бээрийг задлан, хаван цус хуралтыг шимэгдүүлэн, үрэвслийн голомт газрын цус, тунгалгийн эргэлтийг сайжруулснаар эсийн нөхөн төлжилтийг тэтгэдэг тул уушги, амьсгалын зам, чих хамар хоолой, мэс засал, гэмтэл согог, эмэгтэйчүүдийн өвчнийг эмчлэхэд их үр дүнтэй. Нэн ялангуяа антибиотикт мэдрэмтгий чанар буурч буй өнөөгийн нөхцөлд ферментийг антибиотик, үрэвслийн эсрэг бэлдмэлтэй хослуулан хэрэглэх нь хэрэгцээ бус шаардлага болж байгаа ажээ."

Ж.Алимаагийн тухай үргэлжлэл бий.

Технологийн "нөү хау" Монголд

Олон жилийн дараа уулзсан ч яг ганц хоёр өдрийн өмнө салсан юм шиг дотно хүмүүс байдаг даа. Яриа хөөрөө таараад л, санаа бодлынхоо талыг гаргахад сүүлийг нь бараг хэлэлтгүй ойлгоод л. Нэг танил эрхэм эмэгтэй байнаа. Бид хааяа хааяа бүр тав арван жилийн зайтай ч байж магадгүй таарна. Яг өчигдөр салаад яриагаа үргэлжлүүлж байгаа мэт тийм элгэн дотно. Би түүнтэй хамтарч ажиллан ёстой нөгөө резонанст орж гайхам амжилт гаргаж байсан нөхдийнх нь нэг биш ээ. Амжилт бүтээлээр нь бахархаж, хүндэтгэн биширч явдаг олон танилынх нь нэг. Миний энэ танилыг Жигжиддоржийн Алимаа гэдэг. Ж.Алимаа бол Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Шинжлэх ухааны тэргүүний ажилтан, Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан, Аж үйлдвэрийн тэргүүний ажилтан, Шинжлэх Ухаан Техникийн Хорооны эрдэм шинжилгээний шилдэг бүтээлийн шагналт, Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын алтан медальт гээд цааш нь эрдэм шинжилгээний ажлуудаараа авсан бүтээлийн тусгай шагналыг дурдаад байвал нэлээд урт жагсаалт цувна.

Бид Эрхүү хотын орос хэлний бэлтгэлд нэг жил сурч байлаа. Хамт нэг ангид биш л дээ. Тэр маань биологч болох учиртай химийн группт, би инженер болох тул инженерийн группт байлаа. Арван жилийн физикийн сурах бичгийг бичсэн, хэн хүнгүй мэдэх нэрт физикч Жигжиддорж гуайн охин Алимаа маань нийслэлийн нэгдүгээр дунд сургуулийн математикийн өргөтгөсөн сургалттай анги төгссөн, нүдээрээ инээмсэглэсэн, тунгалаг цагаан царайтай, олон долоон үггүй ч намуухан дуугаар хэлэх юмаа хэлчихдэг цаанаа л нэг эрхэмсэг оршихуйн үлгэр болмоор охин байж билээ. Ярианы сэдвээс бяцхан хазайж хэлний бэлтгэлд болсон содон нэг явдлаас товч дурдсу. Орос хэлний олимпиад болоод бэлтгэл маань нийгмийн, байгалийн ухаанаар хоёр францад хуваагдчихаад тэмцэж гарваа. Хими уул нь байгалийн ухаанд багтмаар. Инженер техникийн чиглэлээр түлхүү сургадаг байсан болоод хүч тэнцүүлэх гэсэн үү яасан химийнхэн нийгмийнхэнтэй хамт байсан юм даг. Хөвгүүд голдуу инженер болох улс хэлний тэмцээнд ялчихсан нь сонин. Ялагдсан охид найз хөвгүүддээ нүүр өгөхгүй хэцүүдүүлээд, тэдэн дунд явсан ганц нэг охидыг ширэв татаад л... Охидын фракцаас Алимаа “эршүүд” загнасан шүү. Хөвгүүдийн дунд явсан надтай нэг талын хүн шиг “танай баг цонхны хөшгөөр сарафан хийж, унадаггүй-неваляшка болохыг яаж сэдэв? ээ” гэсээр инээж уулзав. “Яагаав, нөгөө том биетэй хэн санаа гаргаад, хөвгүүд цонхноос хөшиг хуулж би эвлүүлж оёсон” гэлээ. Арван долоо наймтай охин байхдаа л ийнхүү юмны голыг нь олоод харчихдаг, багаар ажиллахын чухлыг ойлгодог цөөхөн хүүхдүүдийн нэг байлаа.

Алимаа Москва хотын Хэрэглээний биотехнологийн сургууль 1975 онд төгсөж ирээд “Шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн “МОНЭНЗИМ” (“мон”-монгол, “энзим”-грекээр фермент) төвд эрдэм шинжилгээний туслах ажилтнаар ажилд оров. Монголд шинжлэх ухаан хөгжүүлэх материаллаг бааз байхгүй гээд хоосон онолдон конторт цаас сараачиж суухыг хүссэнгүй, Цэрэндэндэв гуайтай хамтран зуу гаран хуудастай “Биохимийн туршилтийн цех байгуулах техник, эдийн засгийн үндэслэл” бичин ажлын гараагаа эхэлжээ. Ганцхан жилийн дараа 1976 он гэхэд Улаанбаатар хотын Мах консервын комбинатын харьяа Үйлдвэрлэлийн энзимологи, микробиологийн үйлдвэрлэл, туршилт шинжилгээний төв ашиглалтад орж үүд хаалгаа нээжээ. Малын дайвар түүхий эдийг боловсруулж эрдэм шинжилгээ туршилт, үйлдвэрлэл эрхлэх зорилго тавьсан байна. Түүнийгээ бодит ажил болгох гэж олон жил тууштай зүтгэсэн. Эхлээд туршилтийн цехтэй, дараа нь үйлдвэртэй, үйлдвэрлэсэн олон бүтээгдэхүүнээ гадаад дотоодод борлуулдаг эрдэм шижилгээний том төв болтол эрдэм шинжилгээний ажилтан, ерөнхий инженер, эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, дэд захирал, зөвлөх, захирал зэрэг алба хашиж өнөөг хүртэл тэндээ ажилласаар байна.

Юуны өмнө мал нядалгааны үед хаягддаг байсан малын нойр булчирхай, бамбай булчирхай, нугас, цөс зэрэг дайвар түүхий эдийн хэмжээ гарцыг тодорхойлож улсын стандарт боловсруулав. 1977 онд үхрийн нойр булчирхайн химотрипсин үйлдвэрлэдэг БНАГУ-ын "Берлин хими" комбинаттай хамтран ажиллах гэрээ байгуулж, герман нөхдийн нойр булчирхайнаас фермент гарган авдаг технологт суралцан, үйлдвэрлэлийн шугам худалдан авчээ. 1979 он гэхэд үйлдвэрлэн гаргасан ферментийн бэлдмэл талстаа БНРУ, БНАГУ-д экспортолж эхлэв. Ферментийн үйлдвэрлэлийн чанарын хяналтын арга нэвтрүүлж, ариун савалгааны их бүрэн шугам суурилуулав. Үйлдвэрлэлийн зэрэгцээ Алимаа нөхдийн хамт бог малаас фермент гарган авах талаар туршилт шинжилгээний ажил хийсээр далаад оны сүүлч, наяад оны эхээр хонь, ямааны нойр булчирхайнаас трипсон, химотрипсоний холимог панкипсин бэлдмэл гарган авч чаджээ. Эл ажилдаа Ж.Алимаа онолын дүн шинжилгээ хийж, 1983 онд БНУАУ-д "Монгол хонь, ямааны нойр булчирхайн уураг задлагч ферментийг ялган цэвэршүүлж шинжилсэн нь" сэдвээр химийн ухааны докторын зэрэг хамгааллаа. Панкипсин эмчилгээний практикт нэвтрэхээс өмнө Монголын шилдэг эмч, эм зүйч, судлаач, докторууд Оросын анагаах ухааны зориулалтын антибиотик, ферментийн эрдэм шинжилгээ, технологийн институттэй хамтран клиникийн өмнөх шалгалтыг хийж эмчилгээний практикт нэвтрүүлжээ.

Ерээд оны эхээр сонин хэвлэлээс ах Ж.Ганзориг цөмийн физикээр, дүү Ж.Алимаа биотехнологоор нэг гэрийн ах дүү хоёр зэрэг шахам төрийн соёрхол хүртсэн тухай нийтлэл уншиж баярлаж бахархах сэтгэл эрхгүй төрж байлаа. “Нутгийн үүлдрийн бог малын нойр булчирхайнаас ферментийн бэлдмэл “Панкипсин” гарган авах арга” нэртэй бүтээлээр Ж.Цэрэндэндэв, Д.Сувд нарын хамт 1991 онд Алимаа төрийн соёрхол хүртжээ. Чернобылийн атомын цахилгаан станцад том осол гарч олон хүний амь эрсдэж, мөн өчнөөн олон хүн шархдан бэртэхэд манай улс дэлхийн бусад улс орны нэгэн адил хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлсэн билээ. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд бага буурай хөгжилтэйд тооцогддог Монгол улс өндөр үнэтэй, нарийн технологоор гарган авдаг “панкипсины” бэлдмэл их хэмжээгээр тусламжаар өгөхийг харж гайхан шагширч байсаан. Бид ингэж анх удаа мал мах, арьс ширээр бус оюуны хөдөлмөрийн үр шимээр бусдад туслаж байлаа.

Дайралдаад баяр хүргэж, энэ панкипсин гэдэг зүйлийг манай улсад анх гаргаж авсан юм уу гэж асуухад, “Дэлхий дахинд аль эрт гаргасан. Гахай, үхрийн нойр булчирхайнаас л гаргадаг байсан юм. Манайд гахай бараг үржүүлдэггүй, үхрийн тоо толгой харьцангүй цөөн. Иймд бид хамгийн олон тоотой малаас өөрөөр хэлбэл хонь, ямааны нойр булчирхайнаас гаргаж авах туршилт хийж, бог малаас бас гаргаж болдог болохыг баталсан юм. Нэг их шинэ юм байхгүй" гэж хариулж билээ. Ийм л даруу хүн дээ. Намхан болохоор хүний нүүр рүү дээш хараад ярьж байх нь нар руу ч юмуу, нэг тийм тэнгэрлэг сайхан юм руу, урагш дээш тэмүүлж байх шиг сэтгэгдэл төрүүлж билээ.

Панкипсины бэлдмэл манайд анх жижиг шилэн саванд нунтаг цагаан эм шиг савалгаатай эмийн сангуудад байдаг байлаа. Удалгүй “панкипсинтай тосон түрхлэг”, “мупсин”, “бутапсин” зэрэг “зөөлөн эдийн гэмтлийн үрэвсэл, битүү бэртэлт, шөрмөс үе сунах, хугаралтын болон мэсийн хавдар, идээт ба халдварласан шарх, тунгалгийн гаралтай арьсны өнгөн үрэвсэл, түлэнхий болон хөлдөлт, холгодос” зэргийг эдгээх увдистай эмчилгээний тосон түрхлэг хэлбэрээр бас гаргажээ. Алимаа найзын маань оюун ухаан, хүч хөдөлмөр шингэсэн, арваад жилийн өмнөөс эмийн сангуудад үзэгдэх болсон "Отозим" чихний дусаалга "Панфеникол", Бутапсин", "Алтай" эмчилгээний тосон түрхлэгүүдтэй би ноднин жил л хэрэглэгчийн хувьд танилцсан юм.

Чөлөөт зах зээлийн нийгэмд шилжих донсолгоонд монгол гэрийн эсгий үүд цоож цуургатай модон болж, хотынхны дан модон хаалга давхар төмөр болсон үеэр нутагтаа, очоод төрлөх нийслэлдээ явж байгаад төмөр хаалганд баруун гарын эрхий хуруугаа савуулж орхилоо. Тэр дороо минчийсэн хөх болж хавдаад, эргэн тойрны бужигнаан, тэр муу төмөр хаалга, түүнийг савдаг ширүүн салхи бүгд "молодец" гэж байгаа юм шиг үргэлж дээш гозойлгож байхгүй бол чинэрч өвдөөд эмнэлэгт очин рентген зураг авахуултал яс биш, аажимдаа эдгэнэ гээд эмчилгээ ч хэлж өгсөнгүй. Манай эмнэлэг бас сайн шүү гэж эрхий хуруугаа гозойлгосоор өвчин намдаагч эм авах санаатай эмийн сан оров. Манайд эмчилгээний тосон түрхлэг "Бутапсин" байгаа. Ийм битүү бэртэлд ёстой "лайтай" гэж байна. Бас ямар лай байнаа гэвэл, эмийн санч охин тас тас хөхөрч, "тасархай сайн" гэсэн утгатай шт гээд тосон түрхэлгээ надад үзүүлэв. "Бутапсин" хэмээх жижигхэн тосны саван дээрээс найрлагад нь мэдэхээс панкипсин, анестзин бас бус танихгүй латин нэрс орсон, ШУҮ-ийн "МОНЭНЗИМ"-д үйлдвэрлэсэн болохыг уншиж мэдээд шууд авав, түрхэв, өвчин намдав, бэртэл илааршив. Хуруу маань түргэн сайхан эдгэрсэн дээ. Бас болоогүй бага хүү цанаар гулгаж байгаад гараа шуугаараа хугалж, нөхөр өсгийгөө цуулж нэг үе манайхан "бутапсин дээр л тогтож" байлаа. Ингэж энэ тосны сайныг биеэр мэдсэн бибээр гэмтсэн бэртсэн болгонд сурталчилж явдаг болсон.

Алимаагийн сэдэж байгуулалцсан бас нэг том төсөл бол Дэлхийн стандартад нийцсэн тарилгын шингэний үйлдвэр "IVCO" билээ. Ж.Алимаа 2004 онд Л.Амарсанаа, М.Алтанцэцэг нарийн хамт Тарилгын шингэний "IVCO" ХХК байгуулах төсөл боловсруулж, Их Британи, Тайван, БНСУ, Австрали, Монголын хамтарсан хөрөнгө оруулалттай дуслын шингэний анхны үйлдвэрийг Монголд байгуулжээ. Манай орны эм хангамжийн салбарт зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтанд ордог тарилгын шингэнийг саяхан болтол зөвхөн импортоор хангадаг байлаа. "IVCO" ХХК нь натрийн хлорид, глюкоза, маннитол, метронидазол, декстран-40 буюу реополиглюкин, декстран-70 буюу полиглюкин, рингер уусмал зэрэг тарилгын шингэнийг орчин үеийн савлагаатай, олон улсын эм үйлдвэрлэлийн стандартын шаардлагад нийцсэн Монголын анхны үйлдвэр юм. Эмийн үйлдвэрийн орчин үеийн (GMP, ISO-9001) стандартын дагуу төлөвлөж, зхион байгуулагдсан энэ үйлдвэр нь биобэлдмэл, ариун бэлдмэл, гоо сайхны бүтээгдэхүүн, гүүний саам, бэлэн бүтээгдэхүүн гэсэн зориулалтын модультайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Алимаа олон улсын стандартын шаардлагад нийцүүлэн үйлдвэрийн байр, тоног төхөөрөмж суурилуулах, орчинг бэлтгээд зогсоогүй ажиллах хүн хүчийг сургах, үйл ажиллагааны заавар, чанарын хяналтын гарын авлага боловсруулах, түүнийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх ажлыг гардан хийсэн байна. Бодис судлалын профессор Ж.Алимаа Техникийн Их Сургуулийн Хүнсний технологийн сургуульд Биотехнологийн тэнхимийг үүсгэн байгуулж эрхлэгчээр ажиллаж байв. Энэ тэнхим хүнсний биотехнологч, хүнсний микробиологч, хүнсний хими технологч мэргэжлээр сургалт явуулж байна.

Ж.Алимаа ферментийн бэлдмэл, хуурай цөс, гүүний хуурай саам зэрэг 20 гаруй биологийн идэвхит бэлдмэл үйлдвэрлэдэг МОЭНЗИМ, тарилгын шингэний үйлдвэр "IVCO", Биотехнологийн тэнхим үүсгэн байгуулсан гээд Монголд шинжлэх ухааны ололт нээлтийг үйлдвэрлэл сургалтад нэвтрүүлэх үйлсэд анхдагч нь байжээ.

Түүхчийн хувийн товчоо

Өмнөх хоёр бичлэгт түүхч Хандсүрэн гуайн бүтээлүүдээс өгүүлсэн билээ. Одоо түүний амьдралаас хүүрнэе.

1.Хүлиргэний 12 дахь үеийн Дэбу-гийн хоёр дахь хүү нь Цэнд гэж Уул овогт Билид Билиг "Цэнд гүнгийн гэрийн үеийн бичмэлийн тухай" өгүүлэлд дурдсан нь бий. Цэнд 1875-1932 онд амьдарч байв. Хоёр хатантай. Их хатан дөрвөн хүү, нэг охин, бага хатан хоёр хүү, хоёр охин тус тус төрүүлж өгсөн. Цэнд Монгол улсын Засгийн газарт бичээчийн ажил хийж байгаад 1913 онд Долнуурын цэргийн хуаранд бичээчээр тохон томилогджээ. Долнуурын байлдааны гавьяа зүтгэлийг үнэлэн "бодлогот баатар гүн" цолоор шагнагдсан. 1915 онд Богд хаант Монгол улсын Засгийн газрын Гадаад яамны дэд сайдаар томилогдон ажиллаж, Монгол-Орос-Хятад гурван улсын хэлэлцээнд оролцож байсан байна.
2. Халх бага хатан Дондог их хатны том хүүхдүүдтэй нийлж тоглохоор 16 настай жаахан охин байхдаа гүнгийнд иржээ. Бага хатан 33-хан настайдаа бэлэвсэрсэн ч ганц биеэр дахиж хүнтэй суулгүй үр хүүхдээ өсгөжээ. Олон төрийн нүүр үзэн 93 хүрсэн Дондог тэнгэрт халин хальтлаа ухаан цэлмэг байж, "эрдэм номд л сайн сур, толгойд орсон эрдмийг хулгай дээрэм авч чадахгүй үүрд өөрийн болон үлддэг юм. Чи өөдгүй муу хүүхэдтэй байгаад зуух шиг том алт үлдээсэн ч түүнийг хэдхэн сарын дотор үрэн таран хийж орхино" гэж өвөө тань сургадаг сан гэж үр хүүхэд, ач гучдаа захидаг байв. Эртний ёс журамтай өссөн хүн болоод хайрт ханиа "та" хэмээн хүндэтгэдэг байсан бөгөөд дурсан ярихдаа ч "та", "гүнтэн" гэдэг байлаа. Дондог эмээ "Тансан ламын баруун этгээд зорчсон түүх", "Гучин хоёр модон хүний үлгэр", "Шидэт хүүрийн үлгэр" зэрэг олон сайхан үлгэр домгийг олон ангид кино үзэх мэт олон үдэш дараалан нүдэнд үзэгдэж сэтгэлд хоногштол сайхан ярьдаг хүн байв.
3. Улаан халзтай ноёны жижигхэн модон өргөөг Хандсүрэнг таван настай байхад нэгэн уран хүн модоор сийлж өгчээ. Цэнд гүн бага хатантай хамт нэгэн зочинтой хууч хөөрч суухад нь охин гоё тоглоомоо гайхуулах санаатай зочинд үзүүлтэл, охинд нэг цаасан янчаан гаргаж өгөөд, "өндөр болоорой, яасан сайн хүүхэд вэ" гээд тоглоомон гэрийг нь аваад өвөртөө хийчихжээ. Жаахан охин "би танд зүгээр л үзүүлсэн шүү дээ" гэж хэлж чадалгүй тоглоомон гэрэндээ их харамсан хоцорчээ. "Ноёны гэр" гэж ихэд билэгшээсэн Бөмбөө удалгүй "галдаа" болон зэрэг дэв нэмсэн гэнэ. Зэрэг дэв нэмсэн хүн охинд тэр гэрийнх нь дайтай гоё гэрхэн хийлгээд өгөхгүй дээ. Тавхан настай бяцхан охинд тэр хүний карьер хүртээлгүй хэрэг, хайртай тоглоомоо май гээд өгөөгүй байхад авч байхад хүүхэд зангаар уйлж нэхэлгүй өнгөрдөг. Гүн эцэг нь юм асуухад "тийм", "үгүй", "за" гэж хэдхэн үгээр хариулдаг, аавтай нь зэрэгцэж суугаад ярьдаггүй том ах нараа харж өссөн гүнтэний гэрийн чанга ёс бяцхан охинд нөлөөлсөн юм болов уу.
4.Гүнтэний бие чилээрхэж хэвтэрт ороод байхад өөрөө бөө, ламын алинд ч сүжиггүй боловч их хатныхаа сэтгэлийг бодож бөө бөөлүүлэхийг зөвшөөрч, дараа нь бага хатныхаа хүсэлтийг гүйцэлдүүлж лам залж гүрэм ном уншуулжээ. Гүнтэнд гүрэм ном унших лам ирэх үед найман настай Хандаа охин мухар олгойн гам барьж, гурван сар орос эмчийн өгсөн эм ууж байсан үе таарчээ. Өөх тостой махан хоол идэлгүй хярам, хатаасан талх, цагаан будаа зөгийн бал төдийхнөөр хооллосоор мухар олгойн өрөвсөл хатаж архагшаад, охин ч хатаж, яс арьс болтлоо турсан байв. "Гэгээнтэнд сайн залбирч, чин сэтгэлээсээ мөргөөд байвал өвчин чинь эдгэрнэ" гэж ээж нь хэлсэн болохоор, охин 5,10 минут тутам ламтанд орж мөргөн адис авч байв. "Хоолны цээрийг тайлж, лам багшаар тарнидуулсан бууз идүүлэх санаатай" гэж бага хатан ээж нь тавган дээр тавьсан гурван бууз, аягатай бэрээсээ авчирч, ламтан гүвэр гүвэр ном уншаад бууз руу үлээж өгснөөр охин ерийн хоолонд орж бие тэнхэрсэн гэнэ. Олон жил нам дарагдсан мухар олгой охины дунд сургууль төгсөх үед, 17-той болсон үед дахин хөдөлж мэс засал хийлгэж авахуулжээ. Эмч нар бүтэн жил биеийн тамир хийж болохгүй гэсэн тул сагсан бөмбөг тоглодог, бүр сургуулийн шигшээ багт тамирчин байсан охин гэнт хөдөлгөөн хорьсноос жин нэмсэн гэх.
5.Гүнтэний охин дунд сургуулийн сурагч болоод өвөл зуны амралтаар гэртээ харьдаг байж. Гэртээ харихаар галт тэргээр найз охидуудтайгаа явж байхад галт тэрэгний хонгилд нэг буриад залуу ээрээд зогсчихож гэнэ. Хожмоо насны нь хань болсон Буриад хошууны угардагын хүүтэй ийнхүү танилцжээ. Залуу хос анх хамт кино үзэхэд залуу эр киног бус охиныг хажуугаас ширтээд байсныг мэдэрсэн гэдэг. Залуу насны зурагнаас нь харахад Хандсүрэн гуай хэн хүн хараад баймаар их цэвэрхэн хүн байсан нь илт.
6.Тогоочтой, үйлчлэгчтэй өссөн хотын охин малтай айлын хөдөөний бэр болвой. Угардагийнх бас гэрийн үйлчлэгчтэй байсан ч тэр үеийн ёсоор шинэ бэр ирэнгүүт гэрийн үйлчлэгчээ "орон тооны цомхотгол"-д оруулчихаж. Гэртээ ганц ч удаа гал ноцоож үзээгүй шинэ бэр хуримын маргааш өглөө цай чанахаар ургахын улаан нартай уралдан босоод хоёр цаг оролдож байж нэг юм цайгаа бэлэн болгожээ. Хөрш айлын авгай хатаасан модноос жижгэвтэрийг сонгож аваад цээжиндээ тулгаж бариад хурц хутгаар зүссээр байгаад цэцэг шиг болгоод зууханд ширгэсэн модны дор тавиад шүдэнз зурангуут хоромхон зуур гал дүрс хийн асахыг ажиглаж гал түлэх эрдэмд" суралцсан гэж байгаа. Хадам ээжээрээ үнээ саах, сүү машиндаж цөцгий гаргах, юм эсгэж оёох зэргийг заалгав. Түргэн ч сурч байв. Үргэлж нүдээрээ инээвхийлж байдаг эелдэг ялдам зантай сайн хадам эх таарсан аж. Удалгүй гүнгийн эрх охин биш "бэрх хамган" болсон доо. Хожим эрдмийн ажилд шамдаж байхдаа ч хүүхдүүдээ "хичээлээ хий" гээд өөрөө гэрийн ажлаа түргэн шуурхай амжуулдаг зуршил нь бүх насаар хэвээр үлдсэн юм.
7.Улсын төв музей анх байгуулагдахад урлаг хариуцсан тайлбарлагчаар ажилд оров. Мөн "Байгаль", "Түүх", "Урлаг", "Угсаатан", "Палентологи" гэж дотроо хуваагддаг музейн гурван давхар байшинд байх бүх үзмэрийг бүхэлд нь хятад хэлээр тайлбарлах давхар үүрэгтэй байв. Мэргэжлийн олон нэр томъёог толь бичгээс харж хятад хэлнээ хөрвүүлэх цээжлэх, нүсэр ажлыг нугалжээ. Музейд ийнхүү махран зүтгэж хэд хэдэн хүний хийх ажлыг ганцаараа гүйцэтгэж байсныг дээд газар үнэлж, ШУА-ын нэр дээр Бээжин Их сургуулийн япон хэлний ангид суралцуулахаар явууллаа.
8.Тэр үед хөгжмийн зохиолч Дамдинсүрэн, зураач Гомбосүрэн гээд маш олон оюутан аспирант Хятадад сурч байв. Хятадын энгийн ард олны амьдрал ядуу өлөн зэлмэндүү байсан үе. Гадаад оюутнууд тусгай дэлгүүрт орж, хоол сайнтай гуанзанд ордог тусгай "хангамжинд"байжээ. Гадаад оюутан бүр хятад туслагч оюутан гэгдэх "нүд, чих"-тэй. Хятад оюутны хоол нь бүртийх мах тосгүй, усанд чанасан ногоо голдуу байдаг болохыг ажигласан гадаад оюутнууд өөр өөрсдийн туслахаа гадаад оюутны гуанзанд дагуулан оруулж дайлдаг байдал хавтгайдаа байсныг сургуулийн захиргаа мэдээд таслан зогсоожээ. Арван хэдэн хятадтай ганц монгол нэг ангид, хичээл нь яггүй хүнд шаардлага өндөртэй байв. Нэг цагийн хичээлийн явцад нэг оюутан тав зургаа дахин асуугдана. Радио сонсгоод хятад руу, хятадаас япор руу дор бүр түргэн орчуулга хийлгэх дасгал олонтой хийлгэнэ. Хэлний дүрэм, хэлзүйгээс гадна японы түүх, уран зохиол бас орно. Гуч гарсан "хөгшин" ганц монгол оюутан хятад оюутнуудын дор орохгүй гэж, монголынхоо нэрийг гутаахгүй гэж их чармайдаг байжээ. Өдөрт 30-40 шинэ үг цээжлэх, карт хөтлөх, уран зохиолын ном унших зэргээр цаг мөч бүрийг сул өнгөрөөхгүйн төлөө хичээдэг байв. Цаг хугацаа харавсан сум мэт өнгөрч нэг мэдэхэд сургуулиа төгсөх болжээ. Нэгэнт орчуулагдаад гарсан номыг төгсөх дамжааны оюутнууд ухамсрын үүднээс харж хуулбарлахгүйгээр хятадаас япон болгон хөрвүүлэх курсын ажил хийж төгсдөг уламжлалтай байжээ. Хандсүрэнд ийм ажил сонин биш санагдаж, япон хэлний "ваа", "га" дагавараар дипломын ажил хийх хүсэлт тавьж, Джэнь хэмээх багшийн удирдлагаар дипломын буюу анхны судалгааны ажлаа амжилттай хийж, сургуулиа онц дүнтэй төгсчээ.
9.Хандсүрэн сургуулиа төгч ирээд ШУА-ын Түүхийн хүрээлэнд ажилд оров. Түүхийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Ишжамц шинэ боловсон хүчинг хүлээн аваад
"аав чинь Монголын нууц товчоог анх монгол руу орчуулсан хүн тул чи энэ сэдвээр ажиллах уу" гэж асуусан хэдий ч "нууц товчоог дэлхийн олон эрдэмтэн олон талаас судлаад мөлжчихсөн, чамд судлах юм үлдээгүй" гэсэн зарим хүний үгэнд автаж, эртний монгол аймгуудын нэг "Жужан" сэдвээр эрдэм шинжилгээний ажлын гараагаа эхэлжээ. Хэдэн жилийн турш хятадын эртний сурвалж бичгүүдээс Жужаны холбогдол бүхий материал цуглуулж, түүнийгээ монголчилж байв. Эртний хятад бичиг нь орчин үеийн бичигтэй адилгүй тул "Үгсийн далай" хэмээх эртний нангиад үсэг бичгийн тайлбар толь хичээнгүйлэн эргүүлсээр дахин нэг сургууль төгссөн дайтай юм болж, эртний судар бичиг унших дадлагатай болжээ. Монголын эртний нүүдэлчин аймгийн нэгэн болох Жужан нь IV зууны эцэс, VI зууны дунд үе хүртэл 150 жил оршин тогтнож байсан хэдий ч манайд энэ аймгийн талаар гарсан ном товхимол хараахан байгаагүй, нангиадын эртний түүхийн сурвалж бичигт ч ховор энд тэнд тэмдэглэл байв. Иймд Хандсүрэн манай эрины 385-659 оныг хамарсан, 554 зүйлийг багтаасан "Жужаны материалын эмхэтгэл" бичсэн байна. Мөн "Жужаны түүхийн зарим асуудал", "Жужаны ахуй байдал, соёл зан заншлын тухай", "Жужаны нийслэл Мүмэ хот" зэрэг эрдэм шинжилгээний өгүүллүүдийг эмхэтгэн "Жужаны хаант улс" номоо бичжээ.
10.Ноён уулын Хүннүгийн Шаньюгийн булшнаас олдсон археологийн бусад олдвор дотор байсан модон аяганы ёроол дахь бичгийн талаар Японы эрдэмтэн Үмехара, монголын археологч Доржсүрэн нарын хийсэн судалгаа байсан хэдий ч, алдаатай зөрүүтэй зарим зүйл байсныг дахин нягтлан уншиж "Ноён уул дахь хүннүгийн булшнаас олдсон аяганы бичээсийг дахин уншсан нь" өгүүлэл бичиж нийтлүүлжээ.
11.Өвөрхангай аймгийн Хайрхан дулаан сумийн Хөгшин тээл хэмээх газраас 1278 оны үед хамаарах Юань улсын Хубилай хааны цэргийн гэрэлт хөшөөг 1957 онд археологч Н.Сэр-Оджав авч ирснийг 1958 онд төв музейн үзмэрт тавьжээ. Эл хөшөөний бичээсийн нангиад эх болон нэр үл мэдэгдэх хүний монголчилсон эхийг 1965 онд эрдэмтэн Х.Пэрлээ сийрүүлэн нийтлэсэн байна. Мөн оросын судлаач П.К.Коздовын 1928 онд хэвлүүлсэн "Краткий отчет о Монголо-тибетской экспедиции (1923-1926)"-д дээрхийн адил 81 үсгийг огт уншаагүй, 14 үсэг ташаа уншигдсан байжээ. Хандсүрэн уг хөшөөний бичгийг дахин нягтлан уншихад "Сүрийг бадруулагч цэрэг" хэмээх ерөнхий гарчигийн дорх 21 мөр бичээст: 1278 онд Хубилай хааны цэргийн жанжин хийгээд зүүн жигүүрийг хамгаалах шадар цэргийн захирагч сайд Цзямангуудай шадар цэргийг удирдан умар зүгт дайтахаар явж Иду ууланд хот суурин байгуулсан тухай, тэр хотод "Сүр бадруулагч цэргийн хот" гэж нэр өгсөн тухай болон бичгийн эхийг бичсэн, чулуунд сийлсэн хүмүүсийн талаар тэмдэглэсэн байвай. Хожим 1989 онд японы эрдэмтэн М.Хорие энэ талаар хийсэн "Хөгшин тээл хөшөө ба Сүр бадруулагч цэргийн цайзны туурь" эрдэм шинжилгээний өгүүлэлдээ, "хатагтай Хандсүрэнгийн нийтлүүлсэн өгүүлэл энэ сэдвийн судалгааны анхны өгүүлэл, би үүнд тулгуурлан өөрийн харьцуулсан судалгаа хийсэн" гэж тэмдэглэсэн байдаг.
12.Хандсүрэн 1970 онд эрдэм шинжилгээний томилолтоор ЗХУ-ын Ленинград (хуучин нэрээр) хот дахь Дорно дахины судлалын хүрээлэнд очиж ажиллахдаа аавынхаа 1917 онд нангиад галигаас худам монгол хэлэнд хөрвүүлсэн "Монголын нууц товчооны" гар нооргийг олсон тухайгаа "миний амьдралд тохиосон хамгийн баяртай, хамгийн аз жаргалтай, хэзээ ч мартагдашгүй тийм нэгэн мөч байлаа" гэж эцгийнхээ номын оршилд бичсэн байдаг. Үнэндээ эрдэм шинжилгээний ажилтан хүнд үүнээс илүү олдох олз омог гэж юу байх билээ. Орчуулга дууссанаас 80 жилийн дараа, орчуулгын гар бичмэл олдсноос 27 жилийн дараа "Цэнд гүн ба Монголын нууц товчоо" номоо хэвлүүлж олны хүртээл болгосон байна.
13. Атомын бөмбөгийн хор хөнөөлийг эсэргүүцэх олон улсын хурал японы атомын бөмбөгт нэрвэгдсэн Нагасаки, Хиросимо хотод жил бүр болдог. Энэ уламжлалт арга хэмжээний 19 жилийн ойд оролцох зургаан хүнтэй монголын төлөөлөгчийн бүрэлдэхүүнд ШУА-ыг төлөөлөн орох болж, арлын Япон оронд анх хөл тавьжээ. Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүн зохиолч Чойжилын Чимэд илтгэл яриагаа урьдчилан бэлдэдэггүй, шууд босоод чин сэтгэлийн сайхан үгээ уран яруу хэлчихдэг, Хандсүрэн ч сайхан үг хэллэгийн амт шимтийг алдагдуулахгүйг хичээн орчуулдаг, Монголын төлөөлөгчид хурал цуглаанд үг хэлэх тоолонд хүмүүс алга нижигнүүлэн ташиж, халуун дотно хүлээж авдаг байжээ.
Мөн 1969 онд Улс хувьсгалын 50 жилийн ойгоор хэвлүүлэх шуудангийн марк, ил захидлыг захиалах ажлаар Улсын номын худалдааны газрын дарга Гомбосүрэнтэй хамт Японд хоёр дахь удаагаа очив. Хэлэлцээр амжилттай болж гарын үсэг үзэглэхэд Хандсүрэнг зөвхөн орчуулагч эмэгтэй биш улсаа төлөөлсөн бүрэн эрх бүхий төлөөлөгчийн нэг гэдгийг ойлгоод, эмэгтэйчүүдийг үл тоомсорлодог японуудын хандлага эрс өөрчлөгдсөн гэдэг.
14.Монголд ардчилсан хувьсгал ялж, залуучууд англи япон хэл сурахыг сонирхдог болж нийгмийн ухаан хэлний чиглэлийн олон хувийн дээд сургууль нээгдсэн билээ. Хувийн сургуулиуд нэртэй сайн багшаар оюутан сурагчдыг өөртөө татдаг нь нууц биш. Япон хэл заадаг сургууль бүр үүсгэн байгуулагдсан эхний жилүүдэд Хандсүрэн гуайг сургуульдаа багшуулахыг эрмэлзэж байв. Тэтгэвэртээ гарсан Хандсүрэн гуай ч энэ хүсэлтийг хүлээн авч "Отгонтэнгэр", "Ирээдүй" сургуулиуд гэрт нь ойрхон байранд байрлаж байх үед нь багшилж байжээ.
15.Одоо 85 насыг зооглож байгаа Хандсүрэн гуай нөхөр Д-ын хамт гурван хүүхэд, долоон ач зээ, таван зээнцэрээ тойруулан энх тунх бидний дунд амьдарч байна.

Нууц товчооны эргэн тойронд

Өмнөх бичлэгт, "Цэнд гүн ба Монголын нууц товчоо" хэмээх хоёр ботийг Ц.Хандсүрэн нягтлан боловсруулж, эрдэм шинжилгээний тайлбар хийн хавсаргаж эрхлэн хэвлүүлсэн тухай цухас дурдсан. Монголын Нууц Товчоо нь нэг талаас XIII зууны үед зохиогдсон, Монголын Их Улс мандах цаг үеийн чухал явдлуудыг үнэн мөнөөр бичсэн түүхийн хосгүй баримт бичиг, нөгөө талаас монгол ардын оюуны чадавхи авъяас билгийг илтгэсэн гайхамшигт уран зохиолын өв билээ. Мэдээж нүцгэн цөлд ганц ганган улиас ургахгүйн тул өөр өчнөөн олон түүх уран зохиолын үнэт зүйлсийн үлэмж хэсэг нүүдэл суудал, дайн байлдааны хөлд үрэгдэн алга болж, бидний үед Нууц товчоо, Гэсэр, Жангар зэрэг цөөн бүтээл л өв болон үлдсэн.

Монголын эртний зохиолын эдгээр гурван оргилоос Нууц товчоо нь уран яруу хэлээр тэр цагийн Монголын сайн сайхныг хэтэрхий дөвийлгөн магтахгүй, муу муухайг далдлан нуухгүй чухам үнэнээр бичсэнээрээ түүх, хэл судлал, зан заншил угсаатан зүй судлаач эрдэмтэд судлаачдын анхаарлыг зүй ёсоор татах энэ номын хятад үсгийн эх дөнгөж зуу гаран жилийн өмнө Европт танил болсныг хятадууд "нууц түүх" болгосонд байгаа гэж тайлжээ. "Энэ бичгийг Их хурал хуралдаж, хулгана жилийн долоон сард Хэрлэн голын Хөдөө арлын газраа бууж бүхийд бичиж дуусгабай" хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Энэ нь 1240 оны үе ба уг зохиолын эхний хэсгийг Чингис хааны үед бичиж, Өгөөдэй хааны үед үргэлжлүүлэн туурвисан бололтой. Гадагш тархахыг хуулиар хориглосон түүхийн сурвалж бичиг "Юан ши луцзи (Юань улсын түүх дэх умард харь үндэстний түүвэр) хэмээх зохиол улсын "алтан хоргонд" орж, хааны ордонд нууцлагдан хадгалагдах болжээ. "Монголын Нууц Товчоо" ийнхүү "нууц түүх" болсон учрыг Ц.Хандсүрэн эмхэтгэн гаргасан "Цэнд гүн ба Монголын Нууц Товчоо-2" номдоо өгүүлжээ.

Цааш нь: "Монголчууд Хятадаас гарч явсны дараа Мин улсын үед Сун Лянь зэрэг хүмүүс "Юань улсын түүхийг засамжлан бичих үед тэрхүү "нууц түүхийг" монгол хэл бичиг үл мэдэх учраас ашиглаж чадаагүй, хожим 1383 оны үед монгол үгнээс нангиад галигаар дуудлагыг хадах, утгыг хятад руу орчуулах зарлиг гарч гүйцэтгэсэн байна. Дараа нь Юн Лэ хааны (1403-1424) үед "нууц түүх"-ийг "Юань улсын нууц түүх" хэмээн нэрлээд 15 дэвтэр бүхий "Юн Лэ хааны их цаазын бичиг" болгосон түүхтэй. Энэ 15 дэвтэрт Цянь Дасин түшмэл бичсэн оршилд "..."Юань улсын нууц түүх" нь 12 дэвтэр бөгөөд Юань улсын үгээр бичсэн шаштир гэдгээр монголоор бичсэн бололтой.

Нөгөөтэйгүүр Мин улсын үеэс эхлэн "Юань улсын түүх"-ийг засамжлан бичих шалтгаанаар олон түшмэлийн гар дамжин, хувь хүний сан хөмрөгт орж бие биедээ дамжуулсаар үрэн таран болсон нь илт харагдаж байна. Тэр үед л анхны Юань улсын үгээр буюу монгол хэлээр бичигдсэн эх зохиол үрэгдэн гээгдсэн болов уу. Гэвч тухайн үеийн эрдэмтэн түшмэд басч гэж уул зохиолын үнэ цэнийг мэдэж удаа дараа гэрэлтүүлэн сийрүүлсээр эдүгээ олдоод байгаа Цянь Дасины оршил бүхий "Юань улсын нууц түүх" 15 дэвтэр, Гү Гуаньчи, Е Дэхүй нарын 12 дэвтэр бүхий хоёр хувилбар байх ажээ. Манайд тэдгээр эхийн аль нь ч байхгүй байв. 1908 онд Шарад отгийн Жамсрангийн Цэвээн агсан хятад газраас Е Дэхүйн барлуулсан 12 дэвтэр зохиолыг олж ирж агуу их гавьяа байгуулсан билээ. Тэр нь монгол үгийн аялгаар нангиад үсгээр галигласан эх байв. Энэ 12 дэвтэр нь номын гол хэсэг болох 282 зүйл, тэдгээр зүйл бүрийн ард хавсаргасан утгачилсан тайлбар болон Цянь Дасин, нэр үл мэдэгдэх хүн, Е Дэхүй, Чжан Му нарын дөрвөн хүний бичсэн оршил зэргээс бүрдэж байв." гэжээ.

Түүхч Ц.Хандсүрэнгийн эцэг Цэнд 1911 оны цагаагчин гахай жилийн үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын тэмцэлд идэвхтэй оролцож, Манлай ван Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэгт багтан гамин цэргийг монгол нутгаас хөөх Долнуурын байлдаанд оролцсон гавьяа зүтгэлийг үнэлэн "Бодлогот баатар гүн" цолоор Богд Жавзандамба хутагт шагнасан байна. Хиагтын гурван этгээдийн бага хуралд Цэнд гүн оролцож байсан бөгөөд 1915 онд Богд хаант Монгол улсын Гадаад Яамны дэд сайдаар томилогдон ажиллаж байв. Цэнд гүн багаас гэрийн багшаар монгол, маж, хятад хэл заалгасан өндөр боловсролтой хүн байжээ.

Цэнд гүн Их хүрээнд Гадаад яамны дэд сайдаар ажиллаж байхдаа (1915-1917) албан ажлынхаа зав чөлөөгөөр Жамсрангийн Цэвээний хятад газраас олж авчирсан, хятад үсгээр бичигдсэн Е Дэхүй-н оршилтой 12 дэвтэр 282 зүйл Монголын Нууц Товчоог уйгаржин монгол хэлнээ хөрвүүлэн буулгасан байна. Олноо өргөгдсний долдугаар буюу 1917 оны намрын дунд сарын таванд орчуулах ажлаа өөрийн бичсэн оршил хамт дуусгажээ. Энэ орчуулгын эх бичмэл нь Санкт-Петербург дахь Дорно Дахины судлалын хүрээлэнгийн гар бичмэлийн сан хөмрөгөд хадгалагдаж байсныг Цэнд гүний охин түүхч Хандсүрэн 1970 онд эрдэм шинжилгээний томилолтоор тэнд очиж цөөхөн хоног ажиллахдаа олж авсан түүхтэй. Цэнд гүний 1917 онд хөрвүүлсэн "Монголын нууц товчоо" нь ерөөс монгол хэлнээ хөрвүүлэгдсэн анхны эх гэдгийг цохон тэмдэглэх нь зүйтэй.

Уг бичмэл нь шаргалдуу өнгийн гялгар цаасан дээр бийрээр бичигдсэн, бүгд 316 тал хуудаснаас бүрдэх бөгөөд бараг хуудас бүхэнд нь засвар хийж, бичсэн үгээ балласан буюу цагираглан дарсан байх агаад зарим хуудасны дээд зайд "энэ үгийг дахин хянах хэрэгтэй" гэсэн тэмдэглэл онцгойлон хийсэн зэргээс үзвэл Цэнд гүний хөрвүүлгийн анхны гар ноорог байсан бололтой. Энэ гар бичмэлийг Цэцэн хан аймгийн Хурц вангийн хошууны тайж, Гадаад яамны эх зохиогч түшмэл Цэвэгсүрэн хуулбарлаж авчирсан хувь одоо Улсын Төв Номын Санд хадгалагдаж буй.

"Энэ зохиолын хуучин монгол үсгээр бичигдсэн эх одоо хүртэл олдоогүй. Гагцхүү хятад үсгээр монгол хэл дээр бичигдсэн эх, хятад газраас олджээ. Анх хятад үсгээр бичигдсэн буюу уйгар монгол үсгээр бичигдсэн алин болох нь тодорхойгүй. XIII зууны үед монголчууд хятад үсгийг хэрэглэж байсан мэдээ байх тул энэ зохиолыг шууд хятад үсгээр монгол хэл дээр зохиосон байж болох ба анх уйгар монгол хэлээр бичигдээд хожим хятад үсгээр сийрүүлж бичсэн нь олдсон ба харин монгол үсгээр зохиогдсон анхны эх нь алдагдсан байж болно. Юу ч болтугай уул монгол эх мөн гэж баримтламаар бичиг байхгүй тул одоог хүртэл хятад үсгийн эхийг гол болговол зохино. Нууц товчооны хятад үсгийн эх Европт мэдэгдсээр зуу шахам жил болов. Монголын нууц түүх гэдгийг Кафаров... хятад орчуулгаас орос хэлэн дээр орчуулаад 1866 онд нийтэлснээс хойш олон газрын эрдэмтний үзэх судлах замыг нээсэн. Германы Хэниш 1931 онд Ей Дэ-хуйн эхийг латин үсгээр сийрүүлэн бичиж, түүхэнд орсон үгний толийн хамт нийтэлжээ. Монгол газар олны уншихад зориулж хэвлэсэн нь одоо хүртэл үгүй. Гагцхүү байгаа нь Цэнд гүний орчуулсан эх" гэж Ц.Дамдинсүрэн хуучин монгол хэлнээс одоогийн монгол бичгийн хэлээр орчуулсан "Монголын нууц товчооны" удиртгалд бичсэн байдаг.

Ц.Хандсүрэн эцгийнхээ хөрвүүлсэн эхийг 1970 онд хальсанд буулган Монголд авчирсан боловч, улс төр үзэл суртал хийгээд хүнд суртлын элдэв саад бэрхшээлээс хэвлүүлж чадахгүй явсаар 27 жилийн дараа ном болгон олны хүртээл болгосон байна. 1997 онд гарсан "Цэнд гүн ба Монголын нууц товчооны-1" боть нь Хандсүрэнгийн кирил монголоор бичсэн оршил ба Цэнд гүний уйгаржин орчуулга. 2002 онд гарсан "Цэнд гүн ба Монголын нууц товчооны-2" бүхэлд нь кирил болгосон ботийг уйгаржин уншиж чадахгүй хүмүүст зориулж тус тус хэвлэн олны хүртээл болгосон байна.

Ц.Хандсүрэнгийн тухай үргэлжлэл бий

" Юан" нэрийн тайлал

Миний өмнө 2005 оны эрдэм шинжилгээний шилдэг номд шалгарсан Ц.Хандсүрэнгийн "Жужаны хаант улс ба түүхийн зарим асуудал" ном дэлгээтэй байна. Зохиогч Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жил, аав Цэндийн мэндэлсний 130 жилийн ойд зориулан 244 хуудас бүхий энэ бүтээлээ эмхэтгэн хэвлүүлжээ.

Эрдэм шинжилгээний бүтээл гэж чухам ийм л байх ёстой болов уу гэж би энэ номыг уншиж байхдаа бодсон. Жужан нарын гарал үүсэл, энэ үгийн тайлал, тэдний аж байдал зан заншил соёл, түүнчлэн Жужан аймаг хүчирхэн мандсан доройтон мөхсөн гээд ном нь өөрөө цомхон, ердөө тавин хэдхэн хуудастай. Түүхийн боловсролгүй хүн ч уншаад ойлгохоор энгийн товч тодорхой бичлэгтэй. Харин зуун тавиад хуудас бүхий "түүхийн эх сурвалж" хэмээх хавсралт нь уншихад амархан байсан эхний тавин хэдэн хуудасны бараг үг үсэг, ойлголт бүрийг нэгбүрчлэн тайлбарласан, номд ашигласан хятад япон голдуу түүхийн сурвалж бичгүүдийг монгол хэлнээ хөрвүүлэн тавьсан, хятад японоос гадна худам монгол түүхийн эх сурвалжид тулгуурлан түүхийн тухайн цаг үе мөчийн талаар нарийвчилсан тайлбар өгсөн номноосоо дутахгүй чухал мэдээлэл агуулсан "хатуухан самар" байв. Уран сэтгэмж арвинтай тааж бууддаг судлаачдын номноос ялгаатай, алхам бүрдээ эрдэм шинжилгээний баталгаа нотолгоотой, асуудал дэвшүүлсэн байв.

Түүхийн энэ томоохон бүтээлд мэргэжлийн түүхч биш бибээр үнэлгээ дүгнэлт өгч чадахгүйн учир, түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Лувсангийн Хайсандайн уг номд бичсэн өмнөтгөлөөс ишлэе:
"Профессор Цэндийн Хандсүрэн гуай бол Монголын түүх, дорнодахины судлалын нэртэй эрдэмтэн хүн. Тэрээр Монголын эртний түүхийн судалгаанд жинтэй хувь нэмэр оруулсан юм. Тухайлбал "Жужаны хаант улсын түүх"-ийг дагнан судалж, эрдэм шинжилгээний эргэлтэнд анхлан оруулсан бөгөөд тэрхүү зохиол нь Монголын түүхийн ботиудад бие даасан бүлэг болон удаа дараа хэвлэгдсэн. Мөн Монголын ба гадаадын эрдэм шинжилгээний хэд хэдэн сэтгүүл, цувралд хэсэгчлэн нийтлэгдэж байв.
Түүх судлалын хувьд цоо шинээр бичигдсэн, эрдэм шинжилгээний хувьд үнэ цэнэтэй энэхүү бүтээл нь Монголын ба гадаадын эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг зүй ёсоор татаж буйн дээр аль хэдийнээ залуу түүхч, их дээд, дунд сургуулийн багш,оюутан, сурагч нарын гарын авлага, ширээний ном нэгэнт болсон авч одоо олдохгүй, эрэл сурал болж, маш ховор "эдийн" тоонд орчихоод байсан "цагаан толбыг" арилгаж, эрдмийн хүрээнийхний хүсэн хүлээж буйг харгалзан өргөн олон нийтийн хүртээл болгохоор уг бүтээлийг нийтэлж байна. Болгоон соёрхоно уу.
Энэ ялдамд нэгэн зүйлийг онцолж хэлэхэд профессор Ц.Хандсүрэн туурвисан "Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон" хамтын бүтээлийн 1911-1947 оны хэсгийг, "Түвд орон, түүний байдал төлөв", "Дагуурын зан заншил", "Япон орон" зэрэг олон арван бүтээл дурдаж болно. Үүний хамт хятад, япон эрдэмтдийн 10 шахам бүтээлийг монгол хэлнээ хөрвүүлж нийтийн хүртээл болгожээ. Түүнчлэн өөрийн эцэг Цэнд гүний орчуулсан "Монголын Нууц Товчоо"-г улам нягтлан боловсруулж, эрдэм шинжилгээний тайлбар хийн хавсаргаж "Цэнд гүн ба Монголын Нууц Товчоо" хэмээх хоёр ботийг эрхлэн хэвлүүлсэн байна." гэсэн байдаг.

Номын сүүлийн хэсэгт "Ноён уул дахь Хүннүгийн булшнаас олдсон аяаганы бичээсийг уншсан нь", Хөгшин Тээлийн хөшөөний бичээсийг унших нь", "Монголын эзэнт улсыг Юан хэмээн нэрлэх болсон нь", "Жужаны нийслэл Мумо-Чэн буюу Мөөм толгой хотын тухай" гэх зэрэг эрдэм шинжилгээний өгүүлэлүүд оржээ.

Уншигч танд энэ түүхчийн тухай өөрөө дүгнэх боломж олгохын тулд "Монголын эзэнт улсыг Юан хэмээн нэрлэх болсон нь" өгүүллэгийн хэсгийг сийрүүлэн үзүүлсү:
"...Хятадын түүхч Чэн Шү "Юан" үсгийн гол утгыг "хар татаарын "хар" буюу "хөх монголын "хөх" гэснийг төсөөлсөн үг болно. гэжээ.

Энэ талаар эрдэмтэн Л.Жамсран "Юан" гэдгийг язгуур хэмээх утгаар нь тайлбарлаад язгуурын монгол улс гэдэг утга агуулдаг гэжээ.

Энд нэмж хэлэхэд "Юан" үсгийн эртний тайлбараар бол "тэргүүн" гэдэг утгыг бас агуулдаг юм. Учир нь тэргүүн нь хүний бие цогцосын хамгийн дээд хэсэг болох тул хүний дээд хэсэг гэсэн утгатай болно.

Тиймээс монгол улс бусад олон улс аймгуудын тэргүүн улс болохыг илэрхийлэн ийнхүү нэрлэсэн байж болох юм. Мөн "юан" үсгийг "анх", "эх", "үүсвэр", "урт", "их" гэх мэт утгаар тайлбарлаж бас болно. Түүхч Чэн Шү-гийнхээр "хар", "хөх" өнгийг илэрхийлж болох талтай.
Дашрамд дурдахад "хар" гэдэг бол үнэнч шударга, журамтай гэдэг утга агуулдаг учир монголчууд эрт дээр үеэс хар өнгийг эрхэмлэдэг байсан. Хар өнгө бол монгол уламжлалаар хольцоогүй гэсэн утгатай. Жишээ нь: байгаль ертөнцийн хүчин зүйлсийг "төгс сайн хар" гэдэг. Мөн улс орондоо шудрага журамтай, засаг захиргааны ажлыг гүйцэтгэгчийг "төрийн хар хүн" гэнэ. Хань нөхрөө "хар хүн" гэдэг нь мөн л журамтай гэдэг утгаар тийнхүү нэрлэдэг ажээ.

Юан улсын тухай эртний тулгуур бичиг "юан-ши-д: Чжи юаны 8-р он (1271)-д түшмэлийн айлтгалаар, ..."Цао муцзы" хэмээх зохиолд "Их зурхайт" номоос "агуу их тэнгэрийн язгуур" хэмээх үгийг авч улсын цол болгожээ" гэж тэмдэглэсэн байдаг.

"Юан" хэмээх үсгийг монгол хүн өөрийнхөө сэтгэж байсан монгол үгийн утгаар нь хятад үсэгт тохируулан хөрвүүлээд түүнийгээ улсын нэр болгон тунхагласан хэрэг. Түүнээс биш нангиадын түүх сударт тэмдэглэсэнчлэн ордны нэгэн түшмэлийн дэвшүүлэн тавьсан билэг дэмбэрэл бүхий үсгийг шууд авч хэрэглэсэн хэрэг хараахан биш мэт санагдана. Учир нь байлдан дагуулж хүчирхэг байсан тухайн үеийн Монгол улсын төрийн уриа бол "Сайн амгалан болтугай" хэмээх үг байсан. Түүний "сайн" хэмээх үгийг нангиадын утга бичгээр хөрвүүлэн тэмдэглэхдээ "Юан" гэдэг үгийг сонгон авчээ. Тэгэхээр "юан" монголын "сайн", "өлзийтэй", "дэмбэрэлтэй" гэдэг утгыг бас агуулдаг.

Арга билгийн хувьсалын үндсэн зарчмаар ертөнцийг тайлбарладаг, м.э.ө зохиогдсон "зурхайт номын" шастир дахь "тэнгэрийн эрдэм" хэмээх бүлэгт "Юан хэмээгч сайны өнөд хөгжил болой" гэснээс үзэхэд "юан" үсэг нь хамгийн дээд "сайн" гэдэг утгаар томъёологдоно.
"Юан" 元 гэдэг утга үсгийг задлан шинжилж үзье. Энэхүү утга үсэг, хоёр утга санаа бүхий зураасын гурван хэсгээс бүтсэн байдаг. Эхний зураас "арга", дараачийн зураас "бичиг", гурав дахь нь "хүний төрөлхийн мөн чанар" гэсэн утга агуулна. Үүнийг зурхайт номонд тайлбарлахдаа: "Арга билгүүнийг ёс хэмээмой. Түүнийг залгамжлагч бол сайн, түүнийг бүтээгч хүний төрөлхийн мөн чанарт оршино" гэжээ.

Хубилай хаан өөрөө бичгийн боловсролтой хүн байсан. Тийм учраас тэр үеийн монголчуудын зан заншил, хэв ёсны дагуу билэг дэмбэрэлтэй, "өлзийтэй сайн, урт удаан, мөнх билэгтэй" гэсэн утга агуулсан үсгийг нангиад хэлэнд орчуулаагүй. Харин тэр үеийн хятадын бичгийн хүмүүсийн ойлгож сэтгэдэг дөрвөн бичиг, таван номоос "Юан" гэдэг үгийг оноож авсан явдал бол хятад, монгол хоёр өөр соёлтой ард түмний хэн хэнд ойлгогдох үгээр төлөөлүүлэн "Юан" гэдэг үсгийг авч хэрэглэсэн байна.
Түүнийгээ ордны хятад түшмэдэд ойлгуулахдаа: "Зурхайт номын тэнгэрийн утгатай" хэмээхэд түшмэд даруй бүрнээ ойлгон бишрэн сэтгэхэд, Монголын түшмэд, ард олондоо түүнийг "өлзийтэй, билэг дэмбэрэлтэй сайн улс" гэсэн утгатай хэмээн ойлгуулахад мөн тийнхүү сэтгэн ойлгодог байсан гэж үзэж болно." гэжээ.

Ганц "Монголын эзэнт улсыг Юан хэмээн нэрлэх болсон нь" хэмээх богино өгүүлэлийг бичиж, "Юан" утга үсгийн тайлал хийхийн тулд холбогдох арваад эх сурвалж уншиж, бусад судлаачдын санаа оноотой харьцуулан шүүн нягталж өөрийн дүгнэлт санааг дэвшүүлэхдээ хичнээн их цаг хүч зарж, судалгааны ажилд хир няхуур нямбай ханддаг болох нь харагдаж байна.

Ц.Хандсүрэнгийн тухай үргэлжлэл бий

Хүүхдээс сурах нь

Би отгон хүүтэйгээ автобусанд явж байхдаа ярилцсан зүйлээ сийрүүлье.
Оюутан сурагчдын хөнгөлөлттэй зорчигчийн билетээ отгон хүү маань түрийвчиндээ буцааж хийх зуураа, цайвар шарга, хүрэн бор алагласан шатрын хөлөг шиг түрийвчнийхээ дотрыг зааж,
Хүү: -Та энэ ямар учиртайг мэдэх үү?
Ээж:-Ямар учиртай юм?
Хүү:-Хар цагаан, шар бор бүх хүмүүс ижил тэгш гэсэн үг.
Ээж:-Аан.
Азарган тахианы залаа шиг үсээ босгож гельдсэн хэдэн залуу явж байхыг бид хоёр цонхоор харав. Намайг тэдний зүг тааламжгүй харж буйг ажигласан бололтой.
Хүү:-Үс нь ийм ч жинхэнэ панк залуучуудын үзэл нь дажгүй.
Ээж:-Ийм үс бас учиртай юү?
Хүү:-Индиануудаас дууриасан "чиро" гэдэг моод. Чироки гэдэг Индиан омог шиг эрх чөлөөнд дуртай байх гэж . Зарим панкууд яагаад гэдгийг мэдэхгүй, зүгээр л күүл харагдах гэж ийм үстэй байдаг.
Ээж:-Уранхай цоорхой жинс бас нэг санааг илэрхийлэх үү?
Хүү:-Тэгэлгүй яахав. Гаднаа ямар байх нь хамаагүй хамгийн гол нь дотроо ямар нь чухал.
Ээж:-Яаж ?
Хүү:-Бүх хүн адилхан, эрх чөлөөтэй, эд юман шунадаг нийгмийн сэтгэлгээний эсрэг гээд , хамгийн гол энэ хорин нэгдүгээр зуунд бүх юм төгс төгөлдөр гоё байхыг их сурталчилж байгаагийн эсрэг. Бүгдээрээ наранд шардаг тос түрхээд, бүгдээрээ туранхай хөөрхөн болох гээд. Байгаагаараа амьдрахгүй бүх юм хиймэл болж байгаагийн эсрэг тэмцдэг.
Ээж:-Харахад их эвгүй хачин хүүхдүүд л байх юм. Эд хэн бэ?
Хүү:-Эд нар анархистууд эсвэл панкууд байх. Панк нь хөгжмийн нэг урсгал. Анархистууд ийм хөгжим сонсдог.Анархистууд арьсны үзлийн эсрэг, гадаадын хүнийг ялгаварлахын эсрэг, еврейг гадуурхахын эсрэг болон хүйсийн тэгш байдлыг эрхэмлэдэг.
Ээж:-Халзан толгойтууд (skinhead) чинь бас анархист уу?
Хүү:-Халзан толгойтууд дотроо гурав хуваагддаг. Цагаан (white skins), улс төрөөс ангид (apolitical), цагааны эсрэг (SHARP and RASH).
Ээж:-Цагаан нь сайн уу?
Хүү:-Хамгийн муу нь. Цагаан арьстан бусад хүмүүсээс илүү гэж боддог. Шар, бор, хар улсуудыг зодож дарамталдаг неонацистууд. Англиар эд нарыг усан тэнэг ясан толгой (boneheads) гэж шоолдог. Эд нар их түрэмгий хэрцгий, Гитлерийн үзэл бодлыг шүтэн биширдэг. Хэт үндсэрхэг үзлийг хөхөн дэмждэг тул гадны хүмүүсийг үл тэвчдэг.
Ээж:-Цагааны эсрэг нь яадаг юм?
Хүү:-Эд нар харин уламжлалт халзан толгойтын соёлыг (traditional skinhead's subculture) хадгалсан антифашист сэтгэлгээтэй хэсэг нь. Анархистуудтай нийлж "white skins"-ын эсрэг байлддаг . Америкт халзан толгойтын SHARP (Skinheads Against Racial Prejudice) бүлэглэл анх үүссэн.
Ээж:-Халзан толгойт уламжлалт соёл (traditional skinhead's subculture) гэж??
Хүү:-Пиво ууж согтоод, футбол үзэж хашгираад, концерт шоу үзэж "пого" бүжиглээд...
Ээж:-Улс төрөөс ангид(apolitical)?
Хүү:-Янз бүрийн тэмцэл хийхгүй, үзэл бодолгүй. Юу ч ойлгоогүй, зүгээр л гадна талаас дууриагаад моодлоод дуулаад давхиад л пиво архи уугаад.
Ээж:-Энэ дарвайсан том хүнд гутал өвөл зунгүй өмсөөд л?
Хүү:- Ажилчдын гутал. Английн их гүрэн задрахад англи хэлтэй хуучин колони байсан, энэтхэг пакистан гээд баахан борууд Европын орнуудад орж ирсэн. Англи ажилчид ажлын байраа алдахгүй гэж хар, бор гадны цагаачдыг зоддог, ад үздэг байсан. Ажилчдын гутлыг анархистууд, түүний эсрэг халзан толгойтууд бүгд өмсдөг, хүн өшиглөхөд зодолдоход хэрэгтэй байх.
Ээж:-Өө, ийм учиртай юм уу.

Хүү бид хоёрын дунд нэг иймэрхүү яриа болов. Би харамсалтай хүүхдийн ориг яриагаар бичиж чадсангүй. Санааг л хүргэв. Манай хүү панк биш ээ. Зүгээр л "эртний хүнд" үе тэнгийн улсаа ойлгуулах гэж оролдсон байдал. Хүүхдүүдээс сурч мэдэх юм зөндөө. Компьютер зургийн аппарат гээд отгон хүүгий бол мадад орох юм эргэн тойронд байх юм.

Хоёр нь

Саруул мунхаг хоёр нь
Онох эндэх хоёр
Самуун хянамгай хоёр нь
Муухай сайхан хоёр

Буян хилэнц хоёр нь
Тус хор хоёр
Цагаан хар хоёр нь
Авах гээх хоёр

Сансар нирваан хоёр нь
Сайн муу хоёр
Төр шажин хоёр нь
Энэ хойт хоёр

Тэнгэр газар хоёр нь
Өндөр богино хоёр
Өвөр бусад хоёр нь
Дотно гадна хоёр

Өвөл зун хоёр нь
Хүйтэн халуун хоёр
Нар сар хоёр нь
Гал ус хоёр

Төрөх үхэх хоёр нь
Бүтэх эвдрэх хоёр
Бий үгүй хоёр нь
Хямд хэцүү хоёр

Эцэг эх хоёр нь
Арга билэг хоёр
Бурхан чөтгөр хоёр нь
Дээд доод хоёр

Жаргал зовлон хоёр нь
Хүсэл хясал хоёр
Бие сэтгэл хоёр нь
Биетэй биегүй хоёр

Урьд хожид хоёр нь
Ирсэн ирээгүй хоёр
Бат хэврэг хоёр нь
Удаан түргэн хоёр

Дүгрэг гурвалжин хоёр нь
Өөтэй өөгүй хоёр
Хурах хагацах хоёр нь
Үзэгдэх замхрах хоёр

Баяр айх хоёр нвь
Ханх атгаг хоёр
Сүжиг сэжиг хоёр нь
Итгэл дэмжиг хоёр

Эрдэм гэм хоёр нь
Мөн биш хоёр
Илбэ зүүд хоёр нь
Хийсэн хийгээгүй хоёр

Үг утга хоёр нь
Дохио хоёр
Хоёргүй огторгуйд
Хос ганц амтаар согтож
Замхрахын ерөөлийг
Миний нөхөд бүтээх болтугай!

Данзан Равжаа