Миний Нэр Улаан

2006 онд уран зохиолоор Нобелийн шагнал хүртсэн Түркийн зохиолч Орхан Памукийн “Миний нэр улаан” номыг уншиж байхад 500 жилийн өмнө бүтээгдсэн номын чимэглэлийн түрк, персийн уран зургийг манай монголын уран зурагтай үе үе харьцуулж байв. Тэгэхээр Түркийн номын сангуудад эдгээр хагас мянганы тэртээ зурагдсан зураг хадгалагдаж байдаг байх нь. Иранд перс хэлнээ манай түүх, соёлын өвтэй холбоотой өчнөөн материал лавтай байгаа гэсэн сэтгэгдэл монгол уншигчид эрхгүй төрнө. Барууны уншигч харин өрнө, дорнын соёлын ялгаа уран зураг сэтгэлгээнд хэрхэн илэрч буйг харуулжээ гэж хүлээн авах болов уу.

Туркийн соёлоо нэвтэрхий мэддэг, түүх гүн ухаан урлагын талаар дүрслэн бичихдээ өдөр тутмын амьдралын тухай өгүүлж буй мэтээр хошин, ёжин гаргах бол зохиолчид барагтай бол хүрч чаддаггүй бичгийн ур чадварын түвшин хэмээн Орхан Памукийг гайхан шагширсан байдаг. “Миний нэр улаан” ном “Би үхдэл”, “Би нохой”, “Би морь”, “Би алтан зоос”, “Би Хар”, Би Улаан” гэх зэрэг олон жижиг бүлгээс бүтдэг. Бүгд нэгдүгээр биеэс өгүүлж буй мэтээр бичигдсэн нь номыг улам сонирхолтой болгосон. Алтан зоос гэхэд л том жижиг, хиртэй хиргүй олон гар дамжин, шижир алт эсэхийг шалгах гэж хүмүүс өмхий амандаа хийж шүдээрээ хазаж үздэг, заримдаа биеийнхээ хамгийн эвгүй үнэртээ газраа хадгалан нуудаг гээд инээдтэй “зоосон заяаг” үнэн хөгжилтэй бодитой харуулж байхад, морь нь харин зурмал морь байх, улаан нь улаан будгийн омогшил байх жишээтэй. Ихэд таалагдсан тул эхний хэдэн хуудаснаас орчуулах гэж оролдлоо. Болгооно уу:

Нэгдүгээр бүлэг

Би үхдэл

Би-үхдэл, худгийн ёроолд буй хүүр. Хэдийгээр амьсгал хурааж, зүрх цохилохоо болиод удсан ч надад юу тохиосныг адгийн муу алуурчнаас өөр хэн ч мэдэхгүй. Тэр муу новш миний үхсэнийг лавтайяа мэдэх гэж амьсгал чагнаж, судас барьж үзээд зогсоогүй аюулхай руу руу минь өшиглөөд худгийн амсарт авчран өндөр өргөж байгаад доош шидчихсэн. Худгийн ёроол мөргөн унахад тархи толгой хагарч, нүүр дух бяцарч, хамаг яс хэмхэрч ам цусаар дүүрсэн.

Би гэрээс гараад сураггүй дөрөв хонож байгаа болохоор авгай хүүхдүүд маань намайг үгүйлж байгаа. Охин минь уйлж байснаа дараа нь хашааны хаалга ширтээд сууж байгаа.

Тэд бүгд л намайг эргэж ирэхэд итгээд цонхон дээрээ харуулдаж байгаа. Тэд үнэхээр хүлээж байгаа гэж үү? Үүнд хүртэл бүрэн итгэлтэй бус. Намайг эзгүй гэдэгтэй хэдийнээ эвлэрсэн, тоохгүй байж болох. Ямар аймаар юм! Талийчихаад өнгөрсөн амьдралтайгаа зууралдаад байгаа юм уу? Амьдрал гэж юу юм бэ? Намайг төрөхөөс өмнө байсан, намайг байхгүй болсон ч хязгааргүй үргэлжилнэ. Би амьд сэрүүн байхдаа энэ тухай ер бодож байсангүй. Хоёр нарны хооронд гэрэлт цох шиг ажилладаг л байлаа.

Би аз жаргалтай байжээ. Тиймээ, аз жаргалтай гэж хэлж болохоор байснаа одоо л ойлгож байна. Би манай Султаны урлангийн урдаа барьдаг сайн ном чимэглэгч зураач байв. Хэн ч ур чадвараараа намайг гүйцдэггүй байсан. Мөн сард ажлын зав чөлөөгөөр есөн зуун мөнгөн зоосны нэмэлт орлого олдог байв. Ийм амжилт мэдээж үхэл далласан жөтөөрхөл төрүүлнэ.

Урландаа би номын чимэг зураг угалз сэлтийг хариуцан гүйцэтгэнэ. Модны мөчир навч, сарнай болон бас бус өөр цэцэгс, шувууд хятад маягаар зурсан долгионтсон үүлс зэргийг жинхэнэ амьд юм шиг зурж номын хуудсыг хөвөөлнө. Хаантан бараа бологчид, хааны ордон, ордны хашаан дахь сэрүүвч, анчид, орооцолдон сүлжилдсэн мод бут, түүний нөмөрт хорогдсон гөрөөс, хүлэг сайхан морьдыг бас зурдаг байв. Залуу байхдаа таваг хээлэх, авдар сав нүүрлэж гоёох, толь жаазлах ажил хийж байсан. Босфор харшны тааз чимэглэсэн. Номын чимэглэлд Султан үнэ хөлс харамгүй хайрладаг тул би сүүлийн үед зөвхөн ном чимэглэх ажлаар дагнаж байв.

Одоо үхсэн хэдий ч мөнгө амьдралд өчүүхэн байр суурь эзэлдэг гэж хэлж чадахгүй юм байна. Амьд хүнд мөнгө ямар чухал болохыг үхсэн хүн ч ойлгодог. Амьд сэрүүн байхдаа хичнээн мөнгө олдог байсан чинь хэнд сонин юм? гэж миний дуу хоолойг эндээс сонсоод бодож буйг тань тааварлаж байна. Үхсэний дараа юу байдаг, сүнс хаана очдог, диваажин там гэж ямаршуу юм? Үхэл гэж юу юм? Бие сэтгэл өвдөж зовох юм уу? гээд тэнд юу харснаа яривал дээргүй юу? Таны зөвөө. Амьтай болгон үхсэний дараа юу болдог талаар ихээхэн сониучирхдаг. Үхээд сэхсэн хүнтэй учирч Нөгөө ертөнцийн нууцыг сонсох гэж дайн болсон талд нас барсан хүмүүсийн дундуур зориуд хэсүүчилдэг байсан хүний тухай сонсож байсан. Доголон Төмөрийн цэргүүд тэр сониуч этгээдийг дайсан гэж бодоод сэлмээр тэхий голоор нь цавчсан гэдэг. Сониуч хүн Дараах ертөнцөд хүн хоёр хэсэг болон хуваагддаг хэмээн бодсон буй заа.

Утгагүй балай юм. Харин ч эсрэгээр газар дэлхийд амьд байхдаа хоёрдсон сэтгэл энд харин нэгддэг гэж хэлмээр байна. Чөтгөр шуламд ховслогдон шүтлэгээ гээгсэд, бурхан шүтээнээ бузарлагсад, буруу номтнууд бүгд үгүйсгэдэг Нөгөө ертөнц гээч чинь Бурхны авралаар харин ч байдаг юм байна. Тэндээс та нартаа хандаж байгаа миний энэ яриа үүний нэг баталгаа. Энд харин Их Коранд дүрсэлдэг алт мөнгөн орд харш, далбагар навчис бүхий мод, боловсорч гүйцсэн жимс, гоо үзэсгэлэнт онгон охид харагдаагүй гэдгийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Диваажин ямар байдаг тухай дүрсэлсэн Кораны бүлгийг олонтой шимтэн зурдаг байснаа санаж байна.Коранд ч билүү, агуу мөрөөдөгч Ибн аль-Араби-н зохиолд ч билүү гардаг сүүн, дарсан, зөгийн балан, тансаг амтат усан дөрвөн голыг бас л олж хараагүй. Гэхдээ мөрөөдлөөрөө амьдардаг, Нөгөө ертөнц байдагт итгэдэг хүмүүсйн сэтгэлийг гонсойлгох гээгүй байна. Нас нөгчсний дараа амьдралын талаар өчүүхэн ч болов ойлголттой аливаа сүсэгтэн над шигээр амь алдаж, ийм байдалд орсон тохиолдолд диваажины голыг олж харах боломжгүй болох нь мэдээж.

Товчдоо:нэрт зураач Гоёмсог Зариф-Эфенди бибээр нас нөгчсөн боловч, биеийг минь оршуулаагүй тул сүнс минь биеэ орхиогүй байгаад хамаг учир байгаа юм. Энэ ерийн бус байдал намайг их зовоож байна. Худгийн хүйтэн усанд унаж бэртэж зэрэмдэглэсэн бие, хагарч бяцарсан толгойн өвчинг мэдэрч зовоод байгаа юм биш. Миний сэтгэл өвдөж байна. Биеэсээ хараахан салж амжаагүй сүнс маань тарчилж байна. Сүнстэй минь цуг бүхий л хорвоо өвдөж атиралдан шаналж байх шиг.

Үүнийг үхэл ирсэн тэр агшинд мэдэрсэн тэр жигтэй мэдрэмжтэй л харьцуулж болом. Олиггүй новш гэнэт толгойг минь чулуугаар хага цохиход л намайг алах нь гэдгийг ойлгосон. Ажил гэрийн хооронд хөлхөж амьд явахдаа амьдралд ямар хайртай болохоо мэддэггүй байв. Ер нь урьд өмнө амьдралд хайртай эсэхээ бодож ч байсангүй. Би үхэх дургүй байлаа. Амьд үлдэх гэж гар хөлөөрөө, хумс хуруугаараа аль байдгаараа амьдралтай зууралдаж байв. Тэр ч бүү хэл алуурчинг хазаад авсан. Тэр миний толгойг хага цохиход ямар их өвдсөн тухай дэлгэрэнгүй нуршиж таныг чилээхээ болъёо.

Амь тавих гэж тарчилж, за одоо л үхэх нь гэх мөчид гэнэт нэг их уужраад явчих болов. Хорвоог орхих мөч зөөлөн эервүү байв. Алуурчны шавар болсон гутал миний үзэж харсан сүүлчийн юм байлаа. Би нүдээ аниад унтчих шиг болсон нь одоо байгаа Нөгөө ертөнцөд очсон хэрэг.

Үйрсэн шүд маань цайруулсан самар шиг цус дүүрсэн аманд минь чихцэлдэж, нүүр царай маань танигдах эрхгүй болсон, худгийн ёроол дахь цогцос минь хаягдсан энэ тэр гэж гомдоллох гээгүй, гагцхүү намайг өдий болтол амьд гэж тооцож байгаа нь тэсэхүйеэ бэрх байна. Манайхан намайг ажил төрлөөр эсвэл элдэв хүүхэнтэй орооцолдоод Станбулд саатсан байх гэж өөрсдийгөө тайвшруулж байгаа даа гэж бодохоос сэтгэл минь улам тарчилж байна. Боллоо, ханалаа! Хурдхан цогцосыг минь олж, хойдохыг минь уншуулж намайг ном ёсоор нь оршуулаасай билээ. Хамгийн гол нь намайг алсан алуурчинг олж илрүүлээсэй! Миний биеийг олж хамгийн нэр хүндтэй газар оршуулаач, алуурчинг олоогүй цагт цогцос минь авсан дотроо тавгүйтэн хөрвөөх болно. Адгийн новш муу алуурчинг олоод өгөөч, тэгвэл би Нөгөө ертөнцөд үзсэн харснаа ярьж өгөмз! Алуурчинг олоод эрүү шүүлтийн дартаст ясыг нь хэмхэл, цээжний ясны бяцрах чимээг нь сонс, ёолуулж байгаад тостой балиар үсийг нь нэг нэгээр зулгаа, хуйхыг нь цавчиж ав.

Намайг алсан энэ алуурчин хэн бэ? Яагаад алах болов, юуны учир ийм сонин аргаар алах болов гэдгийг магадлан учрыг нь ол. Хорвоо ертөнцөд гэмт хэрэгтэн алуурчин зөндөө. Нэгэнт үхсэн байхад алуурчин нь хэн ч байсан ялгаа юу гэж та хэлнэ байх. Энэ аллагын цаана манай шашинд, манай уламжлалд аюултай зүйл нуугдаж байгаа шүү гэдгийг танд зориуд сэрэмжлүүлэн анхааруулмаар байна. Нүдээ нээ. Хэрвээ та амьдралд итгэдэг бол, лалын шашинд итгэдэг бол лалын дайснууд яагаад намайг устгах болов гэдгийг тунгаан бодоорой. Үнэн учрыг ол, таныг ч алж болзошгүй. Миний нулимс мэлмэрүүлэн уярч сонсдог байсан Эрзурумын их номлогч Нусрет-ходжагийн лүндэн дараа дараагаараа нэг бүрчлэн биелэх нь. Хэрвээ бидэнтэй учирч буй бүх зүйлийн тухай ном бүтээгдвэл ямар ч зураач бүр хамгаас авъяас төгөлдөр зураач Ариун Кораны жишгээр уг номын тайлбар зураг хийж чадахгүй байх. Намайг зөв ойлгоорой.

Чухам тайлбар зураг хийх боломжгүйд л тийм номны үлэмж их хүч орших бус уу. Та үүнийг бүрэн төгс ойлгож байна гэдэгт эргэлзэж байна. Намайг сонс доо. Би бага залуу байхдаа өөр ертөнцийн гүнээс сонсогдох дуунаас маш их айдаг байлаа. Тиймээс ийм юмыг үл тоомсорлогч болж элэглэдэг байв. Гэтэл одоо гутамшигтайгаар худгийн ёроолд нас барав. Сонор сэрэмжтэй бай, тантай ч ийм юм тохиож болох шүү. Бие минь үжиж өмхрөн ялзарахад, тэсэхийн аргагүй өмхий үнэрээр нь намайг олж, намайг алсан алуурчинг бас олж эрүү шүүлтээр тамлаасай гэж хүлээх л үлдэж.

Хоёрдугаар бүлэг

Намайг Хар гэдэг

Арван хоёр жил хэсүүчлэн бидэрсний эцэст төрж өссөн Стамбул хотдоо эргэж ирэв. Үхэл нь ойртсон хүнийг төрсөн газар шороо нь дууддаг гэдэг. Стамбул руу намайг үхэл дуудсан гэж хэлж болох талтай, үхлийн л тухай бодсоор энд иртэл хотын дурсамж адил бүдгэрсэн аль эртний унаган дурлалтайгаа учирсан. Арван хоёр жилийн өмнө нагацынхаа охинд үхэн хатан дурласан.

Станбулаас гарсаар Персийн уудам тал, цаст уулс, дүнсгэр хотын хооронд захиа шуудан хүргэх, татвар хураах зэргээр хэрэн тэнэж явахдаа дөрвөн жил орчмын дараа дурласан охиныхоо дүр төрхийг төсөөлж чадахаа больж буйгаа анзаарсан. Санах гэж яаж ч хүчлээд тогтмол харахгүй, уулзаж учрахгүй нүүр царай хичнээн хайртай байсан ч аажим аажмаар мартагддаг гэдэгтэй эвлэрсэн. Зургаан жил өнгөрөхөд бодол мөрөөдөлдөө ургуулан төсөөлсөн тэр нэг төрх Стамбулын хайртын минь царай биш гэдгийг мэдэж байв. Энэ шинэ төрхөө найм дахь жилдээ бүр мартаж, сүүлд нэг мэдэхэд шал ондоо төсөөлөлтэй болсон. Арван хоёр жмлийн дараа гучин зургаан настайдаа хотод эргэж ирэхдээ хайртын минь нүүр царай бүрмөсөн мартагдсан гэдэгт сэтгэл эмзэглэж байлаа.

Энэ арван хоёр жилд миний олон нөхөд, хамаатан садан, айл хамрын улс нас барсан байлаа. Оршуулгын газар очиж ээжийнхээ шарилыг эргэх ялдамд ээждээ болон миний эзгүйд үхэж үрэгдсэн хамаатан садан болон бусад хүмүүст зориулж ном уншлаа. Наанги шавартай шорооны үнэр олон дурсамж сэдрээв. Хэн нэгний булшны захад байх хагалсан ваарны хэлтэрхийг хараад би яагаад ч юм уйлж гарав. Талийгчдаа гашуудаж байв уу, өөрийгөө өрөвдөж байв уу хэлж чадахгүй: өчнөөн жилийн дараа азаар амьд үлдсэндээ баярласан уу, ямар нэг жигтэй сонин байдлаар амьдралын төгсгөлийг мэдэрсэн үү ёстой бүү мэд. Зөөлөн цас хаялж байлаа. Цасан ширхэг агаарт бужигнахыг хараад амьдрал өөрөө хувь заяаны хувирлаар дүүрэн гэж бодож байхдаа хүүрийн газрын хар нохой намайг ширтэж байгааг анзаарсангүй.

Нулимс минь татрав. Хамраа нэг шудраад үүд зүглэв. Хар нохой сүүлээ найрсагаар шарван намайг тэндээс үдэхийг харав. Урд аавын талын хамаатнууд сууж байсан дүүрэгт очиж хөлсний байр түрээслэв. Байрны эзэн авгай миний хоол ундыг хийж, өрөө цэвэрлэж байхаар болов. Персийн Сефевидийн цэргүүдэд алагдсан хүүтэй нь би төстэй санагджээ.

Стамбулын гудамжаар олон цагаар сэтгэл хангалуун алхалж байхдаа төрлөх хот минь дэлхий нөгөө талд буй алс холын араб хот мэт санагдаж байв. Гудамж нь нарийхан болчихож, эсвэл надад тэгэж санагдаж байв уу. Заримдаа байшингийн хана хаалганд уусаж шингэх нь холгүй наалдан зогсож морин тэрэг өнгөрөөмөөр хоорондоо нийлэх шахсан тийм нарийн гудамж байна. Нэг гудамжинд омголон морь хөлөглөсөн тансаг сүйх таарав. Би ийм гоё сүйх тэрэг Арав, Персийн аль ч нутагт хараагүй. Чемберлиташийн чулуун баганы хавьд хогон дотроос гарсан юм шиг халтар, тахианы гэдэс дотрын хаягдал шиг ой гутам өмхий үнэртэй хоёр гуйлагчин байсан. Тэдний нэг нь сохор агаад нүдгүй ухархайгаараа зөөлөн шившэн унах цасыг харж байх шиг инээмсэглэн сууж байв.

Хуучин Стамбул жижиг байсан, ядуу байсан. Гэхдээ арай л аз жаргалтай байсан шиг санагдана. Туулайн бөөр, далдуу модны сүүдэрт байсан миний хайртын байшин яг хуучин газраа байсан ч одоо тэнд огт танихгүй өөр улс амьдарч байлаа. Миний нагац эгч болох хайрт бүсгүйн минь ээж өөд болсон, хүргэн ах маань охиноо аваад өөр дүүрэгт нүүсэн гэж оршин суугчид хэлж өгөв. Тэдний энэ яриа миний зүрхийг хэрхэн шархлуулж байсныг тэд яахан мэдэх билээ. Энэ байрны ногоон цэцэрлэгт өнгөрөөсөн дулаан өдрийг дурсаад харвал далдуу модноос чигчий хуруун чинээ мөс унжиж, цас мөсөнд дарагдсан эл цэцэрлэг үхлээс өөр юу ч санагдууламгүй байв.

Нагац эгчийн нөхөр Эниште надад Тебриз руу илгээсэн захидлаас манай хамаатан саданд ямар гай зовлон учирсныг мэдэж байсан. Хүргэн ах намайг Султанд зориулан бүтээж буй ном миний тусламж хэрэгтэй байгаа тул намайг Станбулд ирэхийг хүссэн бөлгөө. Намайг Тебризд Османы паша, тэр нутгийн болон Станбулын ихэс дээдсийн захиалгаар ном бүтээх ажил эрхэлж байсныг хүргэн ах дуулжээ. Би номын захиалга авахдаа мөнгөн төлбөр урьдчилан авдаг байв. Би Казвин зэрэг Персийн баруун хойд болон бусад хот руу хараахан дүрвэж амжаагүй Османы цэрэг, дайны хөлд нэрвэгдэж мөнгөгүй болсон, ганцаардсан нэрт урчуудыг хайж олоод тэднээр номын зураг чимэглэл хийлгэх, эх бичиг бэлдүүлэх, номын хуудсуудыг нуруулж наах ажлыг хийлгэдэг байсан юм. Миний бага залууд хүргэн ах минь номд дуртай болгоогүй бол би ном бүтээх ажил хэзээ ч хийхгүй байсан.

Эниште ахынх нэг үе амьдарч байсан гудамжны эцэс дэх захын ойролцоох үсчинг оллоо. Толь, сахлын хутга, устай сав, саван сойз яг л хуучнаараа угтав. Үсчинтэй харц мөргөлдсөн ч тэр намайг таньсан гэдэгт итгэхгүй байна. Үс угаах устай домбо таазнаас аанай л өлгөөтэй байхыг харахад хөгжилтэй. Залуу багадаа тэртээ арван хоёр жилийн өмнө жирийлгэх дуртай байсан зарим дүүрэг түймэрт бүгд шатаж, үнс давирхайтай туурь л үлджээ. Түүгээр золбин ноход хүүхэд айлган давхилдана. Харин зарим газар венецийн уран хийцийн өнгөт шилэн цонх бүхий хоёр давхар гайхам тансаг байшин сүндэрлэн боссон нь хэн хүний анхаарлыг татна.

Стамбулд бусад хотын нэгэн адил мөнгөний ханш унасан байлаа. Намайг Дорно зүг явах үед дөрвөн зуун дирхем жинтэй том талх нэг мөнгөн зоос байсан бол, одоо энэ үнээр тал талх л авдаг болж, талхны амт ч миний хүүхэд үеийн талхыг гүйцэхээ больжээ. Талийгч ээж минь арван хоёр ширхэг өндөг гурван мөнгөн зоосны үнэтэй болсныг үзсэн бол эндээс холдож нүүе гэхсэн. Мөнгө хааяагүй үнэгүйдсэнийг бол би мэднэ. Фламанд, Венецийн худалдааны усан онгоц хольцоотой хуурамч алтан зоос авдар авдраар оруулж ирсэн. Урьд цагт төрийн дарх зоосны газарт таван зуун зоосыг зуун дирхем цалин цагаан мөнгөөр цутгадаг байсан бол Персүүдтэй хийсэн эцэс төгсгөлгүй дайны улмаас одоо найман зуун зоосыг тэр хэмжээний мөнгөөр цутгадаг болоод байлаа. Тиймээс Янычарууд усан онгоцны зогсоолд асгараад усанд хөвөх хуурай шош мэт үнэгүйдсэн зоос цалиндаа авсандаа эгдүүцэн хамгаалах ёстой Султаны ордонг дайсны хэрэм мэт бүслэн авч эсэргүүцэн боссон билээ.

Үнийн хөөрөгдөл, садар самуун, гэмт хэрэг дээрэм газар авсан тэр үед Нусрет гэдэг номлогч өөрийгөө суут их багш Мухамедын удмын хүн хэмээн зарлан, Баязид мечетэд номлол уншиж эхэлжээ. Мянга мянган хүний амь авч одсон Стамбул хотын Бакчекэпт Казанжилар зэрэг дүүрэгт гарсан их түймэр, Персүүдтэй хийсэн дайнд тоо томшгүй олон хүн амь үрэгдсэн, Оттаманы эзэнт гүрний өрнөд хязгаар дахь хэрэм цайзанд гарсан загалмайтныхны бослого Их Кораны сургааль, дэг жаягийг эргэн харж, буурчийн газар хөгжим тоглох, дарсны мухлаг ажиллуулахыг зөвшөөрөх зэргээр загалмайтны шашинтанд хүлээцтэй хандахад хүргэсэн байна. Арслангийн дүрс барласан хуурамч мөнгөн зоос-дукат, мөнгөний орц нь буурсаар байгаа Оттоманы мөнгөн зоос зах зээлээр дүүрч байгаа лугаа нэгэн адил черкес, абхаз, хятад (mingarians), босни, гурж, армян зэрэг харийнхан гудамж талбайгаар дүүрч үнэмлэхүйн доройтол ялзралд биднийг татан оруулж буйгаас гарах бэрх боллоо. Кофе цайны газарт элдвийн өөдгүй шаарууд, самуун дэгдээгчид цугларан бусдыг өөрсдийн сүсэгт урвуулахаар өдөржин нар шингэтэл сууцгааж; сэжиг бүхий гуйранчид, галзуу солиотой хар тамхичид, хуулиар хориотой Календери урсгалын тэнэмэл бадарчид бүгд таарсан эр хүүхэд бүртэй болон бие биетэйгээ бандилдан хурьцаж, хэрцгий завхайрдаг атлаа Аллахын ариун замд орох минь хэмээн хөгжмийн аялгуунд шөнөжин бүжиглэж, өөрсдийгөө шороор хатгах мэтээр элдэвлэдэг тухай Эрзурумын номлогч ярьсан гэж давсалсан ногооны наймаачин надад хөөрсөн.

Пийпаа хөгжмийн уянгалаг ая миний анхаарлыг татсан уу, эсвэл сэтгэл санаа минь ногооны наймаачны хорсолтой яриаг үргэлжлүүлэн сонсох тэвчээр барагдсан уу хөгжимд татагдаж, энэ ярианаас нэг салав.

Махсах

Авсаар жижигхэн биетэй аятайхан монгол бүсгүй чех эртэй ханилан суужээ. Сайхан хүүхнийг энд "кочка" буюу "муужгай" гэж дуудна. Хэврэгхэн энхрийхэн булбарай, дорнын нууцыг агуулсан намуухан зантай эхнэрээрээ мань эр их бахархдаг байвай. Миний хөөрхөн муужгай гээд гар дээрээ бөмбөрүүлнэ. Хүн ер нь хүмүүс өөрт тулгаад ч юмуу, өөрөөс нь хүлээгээд байгаа дүрийг хүссэн хүсээгүй тоглодог хойно доо. Намуухан хэврэгхэн шаазан муужгайн дүрийг мяу гэхээс наагуур эсгэн эрхэлж л сууж. Гэтэл олон мянган жилээр цусанд нь кодлогдсон төрлөх чанар нь дотроос хатгаад зүгээр байлгадаггүй. Тогоо дүүрэн хонины мах чанаад, элдэв хутга сэрээ таваг гэхгүй барьж суугаад, шүдээрээ сайхан мөлжих сөн гэсэн бодол амар тайван байлгадаггүй. Хонины мах бараг олдохгүй нь хяслантай. Хонины мах долоо хоногт ганц удаа ирдэг дэлгүүрийн хаягийг ямар ч болсон мэдэж авчээ. Нөхөр хэд хоног загасанд явжээ. Бүсгүй мах ирдэг өдрийг анаж байгаад хонины хэдэн хавирга, дал худалдаж аваад чанав. Гэртээ ганцаараа байгаа хүн чөлөөтэй шд. Хар халуунд гээд бараг хувцасгүй эхээс төрсөн төрхөөрөө, будаг шунхгүй гэхдээ үсэндээ бигуди ороосон. Тогооноос сайхан үнэр гарч байнаа. Удалгүй мах нь ч болж. Далнаас ганц хоёр огтлоод, нэг хавирга барьж аваад шүдээрээ хуулж өгч байвай. Гэнт орчны агаар өтгөрөөд байх шиг сонин мэдрэмж төрөхөд, махнаасаа арай гэж салан толгой өндийлгөн харавал, нөхөр нь ирчихэж. Хөөрхий ихэд айсан царайтай хараад зогсож байна гэнэ. Азийн хөөрхөн кочка нь араа шүдээ ярзайлгаад, агуйгаас гарсан балар эртний хүн шиг мах зулгаагаад нүцгэн сууж байхаар айх нь аргагүй.

Махсах аа гэж...

Уран барималч Ц.Амгалан

Төрийн шагналт уран барималч Ц.Амгалантай Ардын Их хурлын тэргүүлэгчдийн дарга асан Ж.Самбуу гуайн хөшөөний эх загварыг хийж дуусаж байхад нь 2007 онд урланд нь уулзав. Нэг хотод нэг үед суралцаж байсан найз маань бас нэгэн сайхан хөшөөг цогцлуулан бүтээж буйг харахад таатай байлаа. Хөшөө зөвхөн гадаад төрхөөрөө адил бус нүдний харц, амны хайрцаг, тэргүүний өргөлт, суудал гээд бүгд нэгийг өгүүлж, хоёрыг хэлэхээр эл эрхмийн ноён нуруутай гүндүүгүй сайхан занг гаргаж чадсан хөрөг босч байлаа.

"Хоньчин Найдан", "Алтайн цаадах говьд", "Булшин дээр" зэрэг алдарт зохиолоороо олны танил зохиолч Дондогийн Цэвэгмидийн хүү, уран барималч Амгаланг мэдэхгүй хүн бараг үгүй биз ээ. Цэвэгмэд гуайнх сайхан номын сантай айл. Амгаланг хүүхэд байхаас эхлэн биолог мэргэжилтэй аав нь хөдөө ажлаар явахдаа хүүгээ хар багаас үргэлж дагуулж явдаг байв. Амгалангийн бага хүүхэд байхад Цэвэгмид гуай Хятад дахь Монголын Элчин сайдын яаманд ажиллаж байв. Амгалан хүүхэд байхаасаа эрдэмт аавын цуглуулсан номун далайд хос хэлээр сэлж, хөдөө нутгаар арван найман аймгаар хөндлөн гулд хэсч, хятадын эртний соёл урлагтай танилцаж өссөн азтай хүү. Сайн эцгийн буянг шингээж чадсан нь харин өөрийнх нь ухаан, сэтгэлийн үгээ уран барималдаа давтаж мөнхөлсөн нь төрөлхийн авьяас.

Амгалангийн 1979 онд хийсэн хийсэн томоохон бүтээлүүдэд Халх голын ялалтын 40 жилээр босгосон 15 метр өндөр, бетонон "Монголын хилчин дайчдын хөшөө", 1984 онд зөвлөлтийн барималчидтай хамтран бүтээсэн 55 метр өндөр "Ялалт" хэмээх зэс хөшөө, 1990 онд босгосон "Нууц товчооны 750 жилийн ойн гэрэлт хөшөө" орно. Амгалангийн уран гараар амилсан тэмдэглэлийн бяцхан дэвтрээ барьсан ч шүлгээ цээжээр уншиж буй яруу найрагч Б.Явуухулан, гүн бодолд дарагдсан эрдэмтэн зохиолч Ц.Дамдинсүрэн, дэвж буй их аврага Б.Бат-Эрдэнэ, алсын бараа харж буй Дорж генерал зэрэг нэр цуутай хүмүүсийн хөрөг бас бий. Эртний баатрын өмсгөлтэй сайхан монгол эмэгтэйгээр "Эх орон", монгол гутал монгол дээлтэй халимаг үстэй залуу хүүгээр "Өглөө", булчин шөрмөс нь зангирсан хээгүй байрын эрээр "Ажилчин" гээд тоочоод байвал барагдахгүй. "Улаанбаарын гудамжинд" хөөрхөн өгүүлэмжтэй баримал. Бас "Зэрэглээ" гээд уран сэтгэмжит цуврал баримал бий. Гадаад (Унгар, Герман, Япон, Хятад, Орос)дотоодод уран бүтээлийн олон бие даасан үзэсгэлэн гаргаж байсан. Түүний баримал хөшөө Монголын хот, хөдөөгөөс гадна алс холын Австралийн Сидней, айл хөрш Хятадын Бээжин хотод гудамж талбайг чимэж байгаа.

1985 онд цэл залуугаараа Халх голын ялалтын "Ялалт" хөшөөгөөр төрийн шагнал хүртсэн юм. Үзүүр рүүгээ нарийссан өндөр нарийхан дөрвөн талт баганын орой дээр таван хошуутай энэ хөшөө их сонин шийдэлтэй. Хөшөөг ийм өндөр хийсэн нь нэг талаас дархан хилээ монголчууд ийм өндрөөс тийм сайн хардаг гэсэн санааг, нөгөө талаас гадны дайсанд хил алхах босго тийм өндөр гэсэн санааг илэрхийлсэн байж болох. Социализмын үед хийгдсэн бүтээл болохоор таван хошуугаар таван тивийн пролетар нэгдэх, дахин дэлхийд социализм ялан мандах санааг тэнгэрт мандуулсан ч байхыг үгүйсгэх аргагүй. Газраас дөрвөн метр орчим өндөрт баганын хоёр талд намирч буй туган дээр дайснаа дарахаар мөр зэрэгцэн давшиж байгаа танктай, морьтой орос монгол дайчид дүрсэгдсэн баримал байна. Тугын голд багана тушаа буугаа мөрөвчилсөн хоёр орны цэрэг мөр зэрэгцэн зогсоно. Баганы яг чанх ард энгийн эмэгтэйн дүр байх нь дайчид хилчид эх газраа ээж ааваа, эхнэр хүүхдээ хамгаалсныг төлөөлүүлсэн шиг. Ойрхоноос нарийвчлан харвал иймэрхүү. Холхоноос хальт харахад үзүүрий нь дээш харуулаад бариулаар нь газар зоочихсон жад шиг харагдана шүү. Энэ жадыг харин элдэв үзэл сурталд баригдахгүй яаж ч тайлбарлаж болно доо.

"Будда" барималыг бурхан бүтээх тигийн дагуу хийсэн. Ногоон Дарь эхийн суудалтай хүүхдээ хөхүүлж буй эхээр эхийн сайхан сэтгэлийг илэрхийлж "Энхрийлэл" хэмээн нэрлэсэн. Мөн "Энх Амгалан" хэмээх эцэг хүүгийн баримал бурхны суудалтай эцэг, мутрын билэгдэл нь хүүхэд энх тунх өсч өндийхөд, хүн болж төлөвшихөд эцэг хүний "бурхан ухаан" ямар их өмөг түшигтэйг илэрхийлсэн мэт. Уран нарийн хийцтэй гар хурууны "Элс", "Очир" нэртэй барималд мутрын билэгдэл зүйг бас ашигласан байдаг.

Тэрэлжийн ам хориод жилийн өмнө баахан динозавртай болсоныг санаж байна уу? Үүнийг Амгалан загварыг нь гаргаж, шавь нараа удирдаж хийлгэсэн юм. Их Тэнгэрийн аманд байхдаа их хөөрхөн зохимжтой харагддаг байсан хэдэн унаганы барималыг бас л тэрээр хийсэн. Дараа нь хөдөөгөөс хот руу их нүүдэл болоход, ямар дарга нь хотын төвд Драмын театрын өмнө унага нүүлгэн байрлуулах шийдвэр гаргасан юм бүү мэд. Хөөрхий унага сүүлгүй болчихсон харагдсан. Динозавр унаганаас гадна тэмээ, аргал, морь, буга, согоо, сарлаг гээд амьтны олон баримал барьсан. Түүхийн янз бүрийн цаг үед морь унасан монгол эр "Домог", "Тулалдаан" зэрэг түүний барималд амилна даа. Амгалан ямар ч амьтанг сайхан барьдаг ч морь, буга түүний барих дуртай амьтан шиг санагддаг. Хадны сүг зургийн буга амилсан мэт "Хүрлийн үе" баримал бол үнэн тасархай бүтээл. Өөд өөдөөсөө харан буй залуу охин, согоо хоёрын "Хэн нь хөөрхөн бэ?" юм бол?

Ленинградын Репины нэрэмжит Зургийн сургууль төгсөж ирээд Дүрслэх Урлагын сургуульд баримлын багш хийж байхдаа, өөрөө тасралтгүй суралцаж уран бүтээлийн үзэсгэлэнд бүтээлээрээ тогтмол оролцож олны танил болон томоохон төсөлд ажиллах урилга авч эхлэн уран бүтээлийн гараагаа эхлээд, эдүүгээ хүртэл өчнөөн олон бүтээл хийжээ. Хуучин баримлаа дараа жилийн үзэсгэлэнд давтан үзүүлэхгүй гэсэн зарчмаар ажилладаг. Үргэлж шинийг эрж хайдаг, ном их уншдаг, Монголын түүх соёлоос суралцахаас гадна, гадаад оронд уран бүтээл хэрхэн бүтээгдэж байгааг соргог ажиглаж, ажилдаа тусгадаг. Уран бүтээлчийн эрэл хайгуул, ажил төрөл бүтэх бүтэхгүй үе, хүнд суртлын болон мөнгө санхүүгийн гацаа, сэтгэлээр унах мухардалд орох бүрд ойлгож, дэмжиж, урамшуулж, эрүүл мэнд биед халтай зарим нь хортой байж мэдэх төмөр чулуу нүдэж байхад нь дандаа хажууд байж халамжилж байсан хүн бол түүний хань. Зураач аавын (Ардын зураач Доржпалам гуайн)охин, зураач мэргэжилтэй Мандах нөхрийнх л ажил төрөл сайн байвал болоо гээд, ар гэрээ даагаагүй бол Амгалан арай цөөхөн бүтээл хийх байсан уу? Хэлэхэд бэрх. Авьяастай хүн амжилтад хүрэх л байсан байх, гэхдээ амжилт болгоны ард арын албаны хүмүүс байдаг гэдэг үнэн үг шүү. Оюутан үеийн найз Амгалан маань манай хүнтэй нэг цэцэрлэгт "горшок" булаацалдаж өссөн байж таараад, түүний гэргийтэй би дотно гээд бид дөрөв гэр бүлээрээ олоон жил үерхэж байна.

Түүний бүтээлтэй

http://www.amgalanart.com/gallery.php

сайтаас танилцаарай. Он лайн галерейд зочилж олон сайхан баримал үзээрэй.

“МЭДЭЭЖ” ДҮҮТЭЙ ЗОЛГОХ МЭНДИЙН САМБАЙ

Ардын зохиолч Д.Пүрэвдорж гуай Өнөөдөр сонинд сургамжтай сайхан нийтлэл хэвлүүлжээ.
http://www.mongolnews.mn/unuudur.php?n=33440

Усыг нь уувал ёсыг нь дага

Эрт ч юм үү, эдүгээ ч юмүү нэгэн цагт сэрүүн уур амьсгалтай орны хүмүүс халуун оронд айлчилж гэнэ. Айлчиддаа зоог барих болж, элдэв жимс ногоо эрээлүүлэн өрж, янз бүрийн хундага, аяга шаазан, сэрээ хутга өрөөстэй уртаа хоолны ширээнд суулгажээ. Гэтэл дунд гарын тагшинд ус хийгээд бэлээхэн тавьчихсан харагдсанд, ам цангаж явсан сэрүүн газрын төлөөлөгчийн тэргүүн ширээнд суухаасаа өмнө аягатай усыг шүүрч аваад год год хийтэл нэг амьсгаагаар залгилаад тавьчихаж. Халуун орны эзэн зочноо эвгүй байдалд оруулахгүй гэсэндээ, нялцгай жимс идэхдээ хуруугаа дүрж цэвэрлэх зориулалттай тэр усыг мөн аван залгилсанд ёс ёмбогор, төр төмбөгөр гэгчийн үлгэрээр дагалдан яваа хүмүүс, эзний албат нар бүгд усыг ууж ёсыг барив гэсэн явган яриа байдаг. "Усыг нь уувал ёсыг нь дага" гэдэг ч, "ёсыг нь мэдэж байж усыг нь уу" гэмээр явдал болсон шиг.

Харь орны эхнэр гэрийн баруун талаар давшлаад хоймор голлоод эрчүүдтэй зэрэгцээд суучихвал зүүн тал руу яв гэлтэй биш юм болно. Гадаад эртэй гэрийн эзэн хөөрөг зөрүүлэн мэнд мэдэх санаатай шүрэн толгойтой, алтан нуухтай, манан хөөргөө инээмсэглэн сарвайтал "ямар хөөрхөн тоглоом бэ, баярлалаа" гээд аваад халаасандаа хийчихвэл бас хэцүү. Хэл нэвтрэлцэхгүй бол учраа ололцох гэж хөөрхөн л юм болно. Хүний нутагт яваа хэн хүн мэдэхгүй, дадаагүй нөхцөл байдалд орох магадлалтай тул бусдыг хүндлэх, өөрийгөө эвгүй байдалд оруулахгүйн тулд ажигч гярхай байх ёстой шиг.

Түр зуур хэд хоног жуулчлалаар явахдаа ч очих газрынхаа мэндчилгээний хэдэн үг, заншилаас бага саг мэдчихсэн байхад өлзийтэй шиг. "Хэлгүй хүний тэмдэглэл" жилийн өмнө бичиж байсан Япон явсан тухай бичлэгтээ тонголзож, бөхөлздөг талаар мэдээд очсон ч далайн хүнсэн дээр очоод баларч явсан тухайгаа бичсэн. Чехэд ирээд автобус, трамвай, метронд хүн нь буусан сул суудал тэр чигээрээ нэг хэсэгтээ "та суу, би яахав бие чийрэг хөл чанга зогсож байя" гэх шиг нэг хэсэг хоосон байдаг тийм нэг бичигдээгүй дүрэм үйлчилдэгийг анзаарч их гайхаж билээ. Суудал сулрангуут шууд тэмүүлдэг "овсгоотой" зангаа ийм нөхцөлд хаяхаас өөр аргагүй. Машин зам хөндлөн гарахад машин байсан байгаагүй ногоон гэрлээ хүлээгээд бүх хүмүүс зогсож байхад ганцаараа цойлдогоо болихоос аргагүй. Лаазтай ундаа уучихаад уусан газраа хоосон лаазаа орхиод холдоход, таягтай эмээ ирээд лаазыг чинь хогийн саванд хийхийг хараад хаа хамаагүй хог хаяхаа болихоос өөр замгүй. Жижиг бага юм гэж үгүй л дээ.

Саяхан зурагтаар баахан вьетнамуудыг цагдаа нар бариад шалгаад бужигнуулаад байсан. Дэлхийд алдартай нэрийн барааг контейнар контейнараар дуурайлгаж үйлдвэрлэж байгаа нь хужаа нар, түүнийг нь вьетнамууд хар зах дээр зарж өгч хоолоо олж байгаа хонин дунд байгаа төлөг шиг гэмгүй номхон улс. Хоол идэхдээ шүлсээ үсэргээд жигтэйхэн чанга ярьж, шуугилддаг хужаа зангаа энд ч тавиагүй, бүдүүлэг харагдана шүү. Аймаар томоор, мафи маягийн зохион байгуулалттай гэмт хэрэг хийхээс нутгийн хүмүүстэй эв түнжин хагарч улсынхаа нэрийг гаргаад байхгүй чоно санаатай.

Өнөөдөр Чехэд байдаг монголчуудын тухай эвгүй мэдээлэл сонин http://www.sonin.mn/2008/12/04/10057/ сайтад гарав. Зэрлэг балмад авирлахыг уриалсан комент энэ мэдээнд цөөнгүй бичигдсэн байсан нь бүр ч цочирдмоор. Чехэд байгаа манай монголчууд дотор хужаа нар шиг жинхэнэ хэрэгтэн байхгүй. Гэхдээ жижиг сажиг үл бүтэх юманд хэн нэг нь үргэлж орооцолдоод, архи пиво хэтрүүлж хэрэглээд хоорондоо зодолдоод, нэр нүүрээ барж нохойтох бол энүүхэнд. Хүний хотонд орсон боохойд хэн дуртай байхав. Тэгээд ч хорвоогийн өнцөг булан бүрт дөвчигнүүр, экстремист улсууд байдаг. Дургүй нь хүрсэн хүмүүс ийм экстремистүүдэд монголчууд гэж балай улс байна гэж яриандаа нэг шургуулахад л яаж ч авирлаж мэдэхээр этгээдүүд. Тэдний нүдэнд зүгээр мөрөөрөө явсан өөр царай зүстэй хүн ч өртөдөг.

Ажиллахаар сурахаар удаан хугацаагаар яваа хүн бол тухайн очих орныхоо хэлийг, хууль зүйг ямар нэг хэмжээгээр мэдэж байж л хүнд дээрэлхүүлэхгүй, хүнийг гомдоохгүй, харилцан хүндэлсэн зөв ойлголцол үүсэх болов уу. Ойлголцол байгаа цагт ажил төрөл урагштай, сэтгэл санаа өөдрөг байдаг. Дашрамд дурдахад Чехийн үйлдвэрүүдэд ажиллаж байгаа хүмүүс дотор хамгийн ажилсаг, хамгийн сэргэлэн авхаалжтай, хэл хамгийн түргэн сурдаг, ажилд хамгийн санаачлагатай гээд хамгийн хамгийнаараа гайхагдсан ажилчид олоон; чех хүмүүсийг нутагт нь удирдаад банкны захирал, телекомын компанид газрын дарга, программч, химич, архитектор хийгээд эндхийн томоохон копаниудад мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа хүн бас олоон; тэрчлэн хувиараа бизнес эрхлээд эмийн сан, гоо сайхан, дэлгүүр, ресторан ажиллуулж монголынхоо нэрийг өндөрт өргөж, ажил үйлс нь өөдрөг яваа олон хүмүүс байгаа шүү.

Бичлэгээс том комент (хотын хөгжил)

Миний түрүүчийн "Ямар хот цогцлуулах" http://ganga-cz.blogspot.com/2008/11/blog-post_24.html бичлэгт архитекторч мэргэжилтэй блогч Тэлмэн, Хоридой мэргэн нар бичлэгээс маань илүү сайхан комент оруулсныг дэлгэн тавьж бичлэг болгохоор шийдлээ.

Тэлмэн (http://telmen.blogspot.com/) : Орчин үед Глобалчлал хэмээх үг моодонд их орж байна. Дэлхий тэр чигээрээ хотжиж нийт хүн амын дийлэнхи хувь нь хот суурин бараадан амьдарч байна. 2015 он гэхэд дэлхий даяар 350 гаруй сая гаруй хүн амтай хот үүсч бий болно гэсэн судалгаа байдаг. Дэлхийн хүн ам нэг өдөрт л 250.000 хүнээр нэмэгддэг гээд бодохоор энэ их хүнийг яаж ч бодсон их хотууд л багтааж шингээж чадна.
Хот гэдэг их айл гээд их гоё үг байдаг даа. Одоо малаа дагаад дундад зууны үе шиг гадаад ертөнцөөс тасрагдаад амьдарна гэвэл үлгэр шиг л болж буй мэт. Мэдлэг боловсрол, соёл иргэншил дээд цэгтээ хүрч буй эрин үед хүний хүүгээс дутхааргүй сурч боловсорч, ажиллан амьдарч, ёстой л нөгөө тэмээчин бүсгүйн захидал шиг

...Гурван талтай толины урд
Дөрвөн талаа толидон засаж
Гурван зyyгийн булган малгай
Төвхөн агаад жишүү тавьж
Өрнө зүгийн шаавай гутлын
Өндөр өсгий шатаар товшиж
Цагаан харшийн ёроолоор
Цантай чулуун гудамжаар
Ажилдаа яаранхан
Автобусанд яаранхан
Амраг нөхрөө сугадан алхвал
Аяа бас жаргал бус уу ...

хэмээн сэм мөрөөддөг байсан бид ч нэг л мэдхэд хэзээний сая гаран хүн амтай нийслэлтэй болчихжээ. Хотжилт цаашид нэмэгдэнэ үү гэхээс багасахгүй. Техник технологи, соёл урлаг гээд татах хүчин зүйл асар их.
Ирээдүйн хотыг цэвэр цэмцгэр байлгахын тулд одоо нэгэнт ийм замбараагүй болсон хот төлөвлөлтөнд санаа зовхоос урьдаар эдийн засгийн тогтвортой байдал, баталгаатай ажлын байр бэлдэж өгхөөс өгсүүлээд газрын баялагтай зөв харьцаж сурах, за тэгээд цаашлан нийгмийн тэгш эрх, гарал үүсэл, орлого хөрөнгөнөөс үл хамааран боломж бүгдэд нь олгодог болж байж гэмээнэ хүмүүсийн ухамсар дээшлэн зөв урсгалдаа орох байх гэж боддог.

Hans Bernhard Reichow гээд хүний 2р дайны дараахан гаргаж байсан хот төлөвлөлтүүдийн саналууд их сонин санагддаг. Эрүүл хот гэдэг нь битүү цементэлсэн саарал бетоноор дүүрсэн газар биш, байгалийн органик зарчимыг хадгалан үлдээж чадсан байх ёстой гэх мэт сонирхол татам теориуд гаргасан байдаг.

Хоридой мэргэн(http://horidoimergen.blog.gogo.mn/): Өнөөгийн Монгол дахь хот байгуулалтан дахь тулгамдсан асуудлыг гадаадын хоттой харьцуулан өнөө цагт нэн шаардлагатай үгүйлэгдэж буй санамжыг нийтлэл болгож тавьсанд баярлалаа. Үнэхээр өнөөдөр Монгол улсад хот байгуулалт гэдэг юм алдагдаж, мэргэжлийн Архитекторчдын хяналтаас гарсан. Мөн зарим Архитекторч нар үүргээ ухамсарлахаа байсантай холбоотой. Өнөөгийн монголын нийгэмд баяжиж хөлжихөө бодсон улсууд ирээдүй хойчоо ч бодохгүй дураараа дургиж байхад, хэдэн Архитекторчдын хэлсэн үг чихээр нь орох нь байтугай л байна.

Дээр нь бас хууль дүрэм норм бий боловч, өнөөдөр Монголд хэрэгжүүлэлт бүрэн алдагдаад байгаа. Хариуцлагын систем бол бүр алдагдсан. Мэргэжлийн хүн мэргэжлийн ажлаа хийх боломжийг Монголд өнөөдөр дээр дооргүй хаасан. Учир нь албан тушаал дээрээ үлдэх сонирхолтой мулгуу гарууд өөрсдийгөө мэргэжилтнүүдээр биш, өөрийг нь дэмжиж постонд нь үлдээх тэс хөндлөнгийн хүмүүсээр л тойрон хүрээлүүлж байна. Үүний дүнд нийгэм улам л ялзарч байна. Хотийн ялзрал шарилжиндаа баригдсан талбай мэт барилгуудтай байгаагаас ил харагдах биз ээ. Хүн байхын учир утгийг гагцхүү мөнгө эрх мэдлийн боол болсон байдал, түүний хор уршиг хот төлөвлөлт төдийгүй нийгмийн бүх л салбарт харагдаж байгаа. Хот гэдэг өөрөө хүн юм. Хүмүүс бид эд эс нь. Хот доголдвол оршин суугчид ч мөн адил доголдоно. Зогсооход оройтоогүй ч, цаг алдах тусам засахад улам л их зардал нэмэгдэнэ.

Хотын хөгжил өөрөө улсын бодлого төсвөөр явагддаг. Гэтэл өнөөдөр УБ-т зарцуулагдах ёстой нийт төсвийн 70% нь бусад аймгийн төвүүд рүү зарцуулагдаж байна. Тэгээд үлдсэн мөнгөөр шугам сүлжээгээ янзлах гэхээр бас бусад зам энэ тэрд зарцуулах ёстой байдаг. Тэгээд тэр мөнгө нь хаанаа ч хүрэхгүй. Ингээд бодохоор бүр дээрх захиргааны зохион байгуулалтийг өөрчлөхөөс авахуулаад хуулинд тусгай заалтууд ч оруулах шаардлагатай юм. Ядаж аймаг өөрийнхөө олсон мөнгийг аймагтаа зарцуулдаг байх жишээний тийм эрх мэдлийг олгох, хотуудад барилга барих хууль гаргах. Жишээ нь барилга барихаар авсан газрынхаа 30% хувьд нь барилгажуулж, үлдсэн нь цэцэрлэг зам талбай хийх ёстой гэх мэт. Тэгэхгүй бол өнөөдөр хүмүүс хотод авсан газраа дүүртэл нь барилга барьчихдаг. Хамгийн гол энэ бүхнийг ойлгодог, хэрэгжүүлдэг улсыг одоогийн энэ эрх мэдэлдээ улайран байгаа юу хийх учраа ч олохгүй гаруудын оронд аваачаад тавьчих юмсан.

Хотод байгаа хуучин барилгуудыг нураагаад шал өөр модерн юм хийгээд байгаа нь хотын түүх соёлыг устгаад байгаа юм. Нурах дөхсөн барилгыг нурааж болно. Гэхдээ дахиж барихдаа хуучин хэв загвар хадгалснаар нь барьж болно. Холимог бүтэцтэй болгоод. УБ хот өөрөө ямар хот вэ гэдэг талаас нь хотын хэтийн төлөв авч явах юм л даа. Улсын нийслэл УБ тусгаар тогтнолын билэгдэл, монгол туургатны оюун санааны төв, худалдааны төв зэрэг утгаар нь хөгжүүлбэл, одоогийн байгаа байдлыг орвонгоор нь эргүүлмээр санагдах юм. Тэр баригдаж байсан "Blue sky" гэдэг барилга хөрсний суулт үүсгэсэн, эргэн тойрныхоо барилгуудыг хазайлгах, хэтдээ нурааж ч мэдэх аюултай болсон тул зогссон. Мэргэжлийн хүний үгийг анхнаасаа сонсоогүйнгай гарч байна. Тэгээд ч энэ нийтлэлтэй холбогдуулаад, Монгол Улс монгол түмэндээ мэргэжлийн улс хийдэг ажлын чанартай системтэй болохыг хүсье

Ямар хот цогцлуулах

Прагад 1968 онд оросын цэрэг хүчээр орж ирэхэд олон хүмүүс баруунд дүрвэж гарсан. Тэдний дотор дэлхийн дахинаа алдартай зохиолч, зураач, уран барималч зэрэг олон сэхээтэн байлаа. Чехэд төрсөн, 1968 оноос Англид ажиллаж амьдарч буй архитектор Ян Каплицки ирээдүйд чиглэсэн уран барилгын футурист урсгалыг үүсгэгчдийн нэг. Түүний төслөөр олон улс оронд барилга баригдаж, уран барилгын олон улсын нэр хүндтэй шагнал удаа дараа хүртэж байсан нэгэн. Каплицкийн Прага хотын улсын номын сангийн барилгын төсөл ихээхэн маргаан шуугиан үүсгэлээ. Хэт орчин үеийн шийдэлтэй энэ төсөлд чехүүд "наймаалж" (The Blob or The Octopus) гэсэн хоч нэр өгөөд, эргэн тойрны байр байшинтай зохицохгүй хотын түүхэн хэсгийн өнгө төрхийг эвдэх нь гэж эрс дургүйцсэн, дэмжсэн хэсэг үүсч хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр өргөн хэлэлцүүлэг болж байлаа. Олон улсын архитекторчдын холбооноос зарласан нэр хүндтэй байгууллага баталж сайшаасан төсөл шүү дээ. Барилга барихаар хараалсан газар нь хотын зүрхэн төв ч биш. Энэ барилга яг энд баригдах эсэхийг одоо хэлж мэдэхгүй. Хотын захиргаа, нийт ард түмэн хотын үзэмж, түүх дурсгалдаа хэрхэн хандаж байгаад асуудлын гол нь байгаа юм.

Чехүүд зөвхөн эртний барилгаа эрхэмлээд орчин үеийн барилга огт барьдаггүй гэвэл, үгүй. Прагийн хотын төвд хуучны барилгуудын дунд байх "Бүжиж буй байшин" (Dancing Building) хамгийн орчин үеийн содон дизайн шийдэлтэй гэж 1996 онд дэлхийн шилдэг уран барилгаар шалгарч байв. Чех архитекторч Владо Милунич, америк архитектор Франк О Жери нарын зургаар босгосон бүжиж буй байшинг дайны үеийн алдарт бүжигчин хос Фреда, Жингэр (Freda Astaira & Ginger Rogers) нарт зориулжээ. Цонхнууд нь дээр доор хана нь нугарч мушгирсан энэ өвөрмөц барилга өндөр намаараа ч өнгө будгаараа ч ойр хавийн барилгатай зохицож байдаг нь гайхамшигтай. Ойр хавийн гэхэд хэцүү бүр ханаараа нийлсэн байшингуудаас этгээд сондгойрохгүй нь сонин. Ийм орчин үеийн шил метал болсон барилга болгон хажуу хавиргынхаа хуучны барилгатай тэр бүр зохицдоггүйн нэг жишээнд бол хотын төвийн На Прикопе гудамжинд байх Мислбек худалдааны төвийг нэрлэж болно.

-

Прага хотын төв гудамжыг Вацлавын өргөн чөлөө гэдэг. Үндэсний сэргэн мандалтынхан зуугаад жилийн өмнө Вацлав IV-н морьтой хөшөөг гудамжны эхэнд залсан байдаг. Гэтэл ардчилсан хувьсгалын дараа уран барималч Давид Черни дөрвөн хөлийг дээш харуулсан морин дээр ариун Вацлавыг залсан хөшөө босгожээ. Уран барималч ямар санаа илэрхийлсэн талаараа ганц ч үг унагаагүй. "Уламжлалт үнэт зүйлс ул боллоо буюу жигшдэг юмс зэрэг дэвшиж, эрхэмлэдэг зүйлс таягдан хаягдлаа", "хөл нь дээш харсан морин дээр суугаа хүн бол ардчилсан хувьсгалын дараах анхны ерөнхий сайд асан, өнөөгийн ерөнхийлөгч Вацлав Клаус" гэх зэрэг таамгийн янз бүрийн бор шувуу нисдэг. Энэ хачин хөшөө Вацлавын өргөн чөлөөнд ориг хөшөөнөөс нэг их холгүй хэдэн сар байлаа. Дараа нь Шинэ хотын Люцерна пассажт оруулсан. Үхрийн галзуу өвчин гараад баахан үхэр алж устгал хийсний дараа, хүний хувиа бодсон зэрлэг авирыг эсэргүүцсэн залуу барималчид нэг хэвийн олон үхэр баримал цутгаад, түүнийгээ янз бүрээр будаад тараан байрлуулснаар хотоор нэг эрээн мяраан үхрийн барималтай болчихлоо. Зарим хүмүүс "үхрийн" үеийг фото болгон баримтжуулсан байдаг. Одоо байраа олсон ганц нэг нь л үлдээд бусад нь складад, галерейд очоод харагдахаа больсон. Хэн нэгний бодол уран санаагаар хөшөө, баримал хийдэг. Хаана байрлуулах, эргэн тойронтойгоо утга санаа, өнгө зүс, хийц хэвээрээ зохицож байна уу гэдгээс хамаараад уран бүтээл болгон хөшөө болж урт настай байдаггүй бололтой.

Дөрвөн хөл нь дээш сарвайсан морьтой хөшөө, эрээн алаг үхэр бүгдийг хэн дуртай газраа байрлуулаад, мөнгөн санхүүжилт олдсон гээд онгорхой зай болгонд хэн хүн дуртай барилгаа бариад байсан сан бол Прага хот ПРАГА биш болоод жилд хэдэн сая жуулчин хөлхөж, хэдэн сая ногооноо үлдээхээ болих байсан биз. Дашрамд дурдахад 1,2 сая хүн амтай Прага хотод жилд 4-6 сая жуулчид ирдэг бөгөөд жуулчлалаас ордог орлого үндэсний орлогын багагүй хувийг бүрдүүлдэг байна. Иймээс хотын удирдах зөвлөлөөс хотын түүхэн дурсгалт газрыг хамгаалахад цаг үргэлж анхаарч, үе шаттай тодорхой төлөвлөгөөтэйгөөр эртний барилгуудыг сэргээн засварлах ажлыг тогтмол явуулдаг уламжлалтай. Прага хотын нэрийн утгыг "порог" буюу өнгөрсөн ирээдүйг холбосон босог гэсэн тайлалтай нийцэх олон барилга бий. Дээр үеийн хийц маягтай фасадыг хэвээр үлдээж, дотоод заслыг орчин үежүүлсэн барилга алхам тутамд таардаг. 1784 онд Прага храд, Храдчаны, Бага дүүрэг, Хуучин хот, Шинэ хот, Вышехрад гэсэн зургаан бие даасан хот нийлснээр үүссэн өнөөгийн Прагад готик, барокко, рококо, романтизм, классицизм гээд уран барилгын бүх төрлийн янз бүрийн хэв шинжийн барилгатай танилцах боломжтой тул Прага хотыг уран барилгын 1000 жилийн амьд музей ч гэдэг.

Монгол Улсын төрийн соёрхолт, гавьяат барилгачин Д.Чойжилжав гуай "Өнөөдөр" сонинд
http://www.mongolnews.mn/unuudur.php?n=31082 өгсөн ярилцлагадаа "Анхны ерөнхий төлөвлөгөөг маш мэдрэмжтэй хийсэн. Монгол хүний цусанд байгалиа шүтэх, байгальтайгаа хамт амьдрах үзэл бат шингэсэн байдаг. Үүнийг энэ төлөвлөгөөнд маш нарийн зохицуулж өгсөн. 1954-1957 онд манай анхны архитекторч Чимид гуай, ЗХУ-ын архитекторч Наумовтай хамтарч зохиосон юм. Улаанбаатарыг дээрээс нь харахад монгол гэр шиг харагдахаар зохион байгуулсан. Их сонин философ. Сүхбаатарын талбай, Засгийн газрын ордонг тойроод Бага тойрууг байгуулсан нь гэр лүү орж байгаа юм шиг харагдаж байхаар бодолцжээ. Нисэх, Их тэнгэрийн ам руу явж байгаа замыг “Та нааш ир ээ” гэсэн найрсаг зангийн илэрхийлэл маягаар байгуулснаа хэлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, хадаг бариад тавтай морил гэсэн утга санааг илэрхийлсэн гэж билээ. Яваандаа хот өргөжин хөгжихийн хэрээр Төв талбайгаас Богд уулын ам хүртэл цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулахаар төлөвлөсөн байдаг юм." гэсэн байна.

Одоо хагас зууны дараа Сүхбаатарын талбай ямар болоод байна. Хуучин Элдэв-Очирын нэрэмжит кино театр байгаад одоо "Хөрөнгийн бирж" болсон барилгатай ижил төстэй хэв загвараар барьсан "Голомт" банкны барилга орчинтойгоо зохицолоо олсон шиг. Орчин үеийн атлаа үндэсний хэв загварыг хадгалсан "Соёлын төв өргөө" харин ч нэг байраа олсон өргөө шиг дүнхийж байдаг. Дуурийн театрын өмнө сайхан цэцэрлэг байлаа. Цэцэрлэг дотор эмнэг сургагчийн хөөрхөн хөшөө байлаа. Одоо цэцэрлэг хөшөө бүгд газрын хөрснөөс арчигдаад оронд нь Шангрела гэнэ үү нэг хачин том барилга босож байна. Улсын филармони, Ленин клуб хоёрын дунд Blue Sky нэртэй шил толь болсон бас нэг том барилга бий болох нь. Нэрийг монголчилбол утга нь гарах ч, дургүйцсэн нийслэлчүүд "заазуур" гэдэг хоч нэр өгсөн нь яг оносон шиг. Төв гудамж руу цүлхийж орсон энэ хачин "заазуур" машин дотор явах хүнийг ч бяц дарах, тасдах гэж буй мэт мэдрэмж төрүүлдэг. 120 мянгатын урагшаа харсан цонхтой нэгэн орон сууцны байрны чанх урд ганц хоёрхон метрийн зайнд цонхны гэрэл хаагаад мангар том барилга баригдчихсан байдаг. Тэнд амьдардаг улсууд сэтгэл санаа, эрүүл мэндээрээ хохирохоос гадна, монголчууд бид мангар харагдаж нэр хүндээрээ хохирч байна. Ийм гоо сайхны мэдрэмжгүй, хууль дүрмийн зохицуулалт огт үйлчилдэггүй газар шүү гэж гадныханд хэлж, бүр хашгиран зарлаж байх шиг, өмнөөс нь ичмээр. Дан орчин үеийн өндөр байшин дундаа байсан бол эдгээр барилга тэндээ чимэг болохоор эд, одоо харин хотын төвийн шархи сорви мэт харагдана.

Барилга архитекторын улсын бодлого гээч юм байдаг гэдгийг энгийн иргэд мэддэггүй байлаа. Мэдэх ч шаардлага байхгүй байх. Нарийн мэргэжлийн хүмүүсийн хийдэг ажил. Салхины чиг харж, ус, цахилгаан, дулааны шугам сүлжээг бодолцож барилга байгууламжаа хэрхэн хаана яаж өрөхөөс шалтгаалж, хотын амин судас болсон гудамж үүсдэг гэх. Одоо энд тэндгүй барилга хүчээр чихэж бариад энэ судсыг тасалчихаад байна. Улаанбаатарыг харахаар үнэхээр зүрх өвдмөөр болсон болохоор, санаа зовмоор болсон болоод л, амь насанд аюултай болоод байгаа учир мэргэжлийн биш энгийн иргэд энэ тухай өөрийн эрхгүй бодолхийлж байна.

Прага өнөөгийн энэ өнгө төрхөө олох мянган жилийн түүхийн урт хугацаанд хот олон дахин шинэчлэн баригдаж байсан байж таарна. Олон барилга, бүр бүхэл бүтэн хороолол огт үгүй болсон байж таарна. Олон бэл бэнчинтэй хүн гарч ирж ийм барилга энд, тийм орд тэнд барина гэж өрсөлдөж байсан байж таарна. Олон авьяас билэгтэн чамин шинэ хийц, урьд хэрэглэж дадаагүй шинэ материал санал болгож байсан байж таарна. Олон олон төр солигдож янз бүрийн хүмүүс ард олныг, улс хотоо удирдан залж байсан байж таарна. Өөрөөс нь өмнө хийгдэж бүтээгдсэн зүйлийг их бага ямар нэг хэмжээгээр хүндэтгэдэг, хадгалан үлдэхийг эрмэлздэг байсан, авах гээхийн ухаанаар зөв тунгааж байсан болохоор л уран барилгын мянган жилийн амьд музейг бүтээсэн болов уу!

Дуучин нохой

Үгий нь бүрэн мэддэг дуу байхгүй. Хүний өмнө чанга дуугарах хоолой байхгүй. За үгийн далан хувь тогтоосон байвал ая байхгүй, хоёр тэс хөндлөн дууг холиод авч байж мэднэ. Гэхдээ дуулах дуртай. Хаа явсан газраа дуу аялаастай. Аялах ч гэж дээ гингэнээстэй. Муу дуучин болохоор нохой ч дагаад дуулчихмаар санагддаг бололтой. Өчигдөр хоол хийнгээ дуулж байтал, нохой маань миний өмнө ирж суугаад хүзүүгээ сунгаад нүд хоншоор бүх байдал нь нэг юм хэлэх гээд ч байх шиг догдлонгүй болж ирснээ болоогүй хоолойноос нь нэг тийм нарийхан исгэрэх (гаслах арай биш юмаа) чимээ гаргав. За ийм нэг сонсогчтой боллоо. Яг сая дуулсан дуугаа дахиад дуулсан чинь их тааламжтай бололтой сүүлээ хөдөлгөөд дагаж дуулахаас наагуур тийм нэг багахан авиа гаргаастай, хүзүү сунгаастай, нүд бүлтрээстэй, хоншоор сөхөөстэй. Намайг бас дахиулж байдаг гээд миний ч бас хамар сөхөөстэй. Ганц сонсогчдоо зориулаад цоглог аялгуутай марш маягийн өөр дуу дууллаа. Таалагдахгүй байгаа нь илт шууд үзэгчийн суудал хоосорч байна. Яваад өглөө. Үгүй, нохойд арай таалагддаг, эс таашаадаг дуу хөгжим байдаг болов уу?

Таалагдсан дуу нь тавь жараад оны уянгын дуу,
...Шивнэн шивнэн ярьсан
Найз аа чинийхээ үгийг ээ
Чагнан чагнан сонссон
Намрын оройг санаж байна уу
Бургас хажууд минь найгасан
Болжмор дэргэд минь жиргэсэн
Ийм л орой байсан сан
Тийм л оройг санаж байна уу...
Нохой маань анч удмын гөлөг гэсэндээ ой модон дунд мод бургасны чимээнд болжмор хэрэмхэн хөөж байна уярсан юм уу бүү мэд. Эзэн нь чоно сайн хөөдөг нохойны гөлөг гээд байсан, дөнгөж дөрвөн сартайдаа болжмор хөөхөөр мөрөөддөг аймаар.

Таалагдаагүй дууны үгийг ёстой мэдэхгүй. Нэг саарал шинельтэй буурал толгойтой нөхөр хил хамгаалаад, Дархан хотыг барьж босгоод байдаг хүний тухай цэргийн марш маягийн дуу. Их эдээ цэрэгт орж дэглүүлээд хилээр хэрэгтэн хөөгөөд шиншлээд гүйхгүй нь.

Дууны үг бүрнээр нь мэддэг хүн байвал туслаарай. Хааяа дуулж байя, хүн амьтан дахиулах ч юу магад.

Тамын тогоонд таван жил

Их бичгийн хүн Б.Ринчен гуайн ач хүү Б.Лигдэнтэй хийсэн ярилцлага сонин.мн сайтад гарчээ. "Өвөө шоронд ч сууж байлаа, дээд хэмжээний ял ч авч байлаа. Тэгээд бодоод үзэхэд өвөөг юу аварсан байна вэ гэхээр мэдлэг боловсрол" (http://www.sonin.mn/2008/11/20/9628/ ) гэснийг уншаад, нэлээд олон жилийн өмнө уншсан "Тамын тогоонд таван жил" хэмээх бэсрэгхэн ном эрхгүй санаанд орлоо. Цагтаа ДЯЯ-ны Аюулаас сахиж хамгаалах газрын дарга байсан Г.Дүйнхэржав бодит баримт архивын материалд тулгуурлан бичсэн энэ номд зөвхөн баримт дэлгэн тавьж харуулсан байдаг. Г.Дүйнхэржав, "Тамын тогоонд таван жил", "Судрын Чуулган" хэвлэлийн газарт 1991, УБ, номд Б.Ринчен гуай шоронд байхдаа өгсөн мөрдөн байцаалтын протокол, ялын төлөвлөгөө, цагаатгахыг хүсч бичсэн өргөдөл, намтар, тодорхойлолт, цагаатгалын тогтоол зэрэг орсон байна.
Ринчен гуай "Намын Төв Хорооны тусгай Комисст" бичсэн өргөдлөөс хэсэгчлэн толилуулья:
"Миний бие 1937 оны есдүгээр сарын нэгэн шөнө гэнэт баривчлагдаад, японы тагнуул хийж байсан гэдэг оргүй түмэн хилс хэрэгт тулгагдан байцаагдсан билээ. Ардын хувьсгалт төрийн хууль ёсонд байж үл болох муухай харгис эрүү шүүлт, зодуур, нүдүүр, нойр хоолгүй, өдөр шөнөгүй байцаагдан тулгуулж, японы тагнуулын байгууллагын гишүүн болсон гэж хилс хэрэг хүлээсэн билээ.
...Байцаах үес арваад сантиметр орчим нарийн бөгөөд суусан хүний хөл газар хүрэхгүй шахуу өндөр модон вандан дээр, хоёр гар өвдөг дээр тавиулан суулгаж хөдөлж болохгүй хэмээн загнан хөдөлбөл алгадаж байсан. Бас ширээн дээр том чийдэнгийн шилтэй лампа тавьж, түүний гэрлийг миний нүд рүү чиглүүлэн, нүдээ битгий ань гэж байцаадаг байсан. Тэрнээс болж, одоо миний нүдний хараа муудсан билээ.
...өдөр шөнөүй байцаагдан хоёр нүднээс нулимс гоожин болдог бол түргэн үхэж энэ тамаас салах юмсан гэж аргагүй тэр Кадама гэдэгтэй хуралд суусан гэж хүлээсэн билээ. Хэнд гишүүн элссэн бэ гэхэд...монгол япон толь бичиг маш гоёмсог хавтастай гурван дэвтэр авчирсны эхний дэвтэрт Сузуки бил үү, Судзүй бил үү нэг япон хүний редакторласан нэр үзсэнээ санаад тэр хүнийг хэлбэл эрхбиш хянан магадладаг туйлын газар үзвэл тийм юм байгаагүйг лав мэдэх биз гэж бодсон билээ. Хэлтсийн дарга Насантогтох гэж боловсрол муутай туйлын бүдүүлэг хүн байсан. Тэр орос байцаагч гэж бас амнаас нь гарч байгаа үгийг үзэхэд бас их бүдүүлэг амьтан байсан. Ерөнхий боловсрол дульхан шинж илэрхий, хэлж байгаа үг, байдал маш бүдүүлэг, хараах загнах гэдэг нь миний хүн болсноор дуулаагүй муухай бэлэнч хараалч хүн байж билээ.
...Шар хаданд аваачиж алдаг бил үү, хаа алдаг бол? гэж бодож байсан билээ. Тэгж байтал нэгэн орой эсгий гэрт оруулсан нь улаан толгой Дугаржав, Наваан-Юндэн, Эрдэмбилэг, Шижээ, Дүгэрсүрэн гэдэг багш дээр оруулжээ. Тэдэнтэй хамт орчуулга хийх болж хоол унд ч сайжирсан.
...нэг шөнө дууджээ. Одоо л алах нь дээ гэтэл зөвлөх Скоков дээр оруулж, чамайг одоо тавилаа. Арван жил чамайг тэнсэн харгалзана. Юмыг чинь хурааж авсны бичиг олгоно. Мөнгий нь банкнаас аваарай. Энд байцаалгасан сонссон дуулснаа задруулж болохгүй гэдгийн баталгаа гаргаж өг гэж хатуу захиа занаа өгч билээ.
...Маршалыг сэрүүн байхад хилс хэрэгт гүтгэгдсэнээ би нэг хэлээд үзсэн юм. Мэдлээ гэхэд нь төрийн удирдагч хүн мэджээ гэж бодоод, зохиолы нь эмхэтгэл гарахад миний нэрийг эсэргүүний хэрэгт оруулан дурдаагүй учраас одоо л нэг учрыг нь олжээ гэж бодож ардын төр, хүн ардынхаа тоонд багтсан намайг хилс хэрэгт чихэхгүй чухамдаа үнэнийг оллоо гэж бодож явлаа. 1956.6.16"
Ийнхүү 1933-1934 онд мөрдөж таслагдсан хувьсгалын эсэргүү япон тагнуул Ж.Лхүмбийн хэрэг гэгчид 1505 хүний илэрсний дотор тэр үед улсын хэвлэлийн эрдэмтний нарийн бчгийн даргаар ажиллаж байсан дөнгөж 32 настай цэл залуу Б.Ринчен байжээ. 1937 онд пан монголын үзэлтэй хувьсгалын эсэргүү байгууллагад оролцож байсан гэж баривслагдаад, 1939 онд буудан алах ял шийтгүүлсэн, түүний эрдмийг хэрэглэж болох юм гэж үзсэн тул 1941 онд урьдчилан хоригдсон хугацааг оролцуулан 10 жил хорихоор шийтгэсэн , улмаар орос хэлнээ "Үнэн" сонин гаргадаг болсон тул орос хэл сайн мэддэг хүн хэрэгтэй болж, түүний ялыг тэнсэн болгон өөрчилжээ. Гэхдээ "Хэрэв Бямбаев Ринчений бие өөрийн ахуй байдал дээр үнэнч бус сэжиглэл гаргах буюу хувьсгалын эсэргүү ажлаа чанагшид үргэлжлүүлэх аваас түүний биеийг шууд дайчлан хоривоос зохино" гэж ялын төлөвлөгөө төгссөн байдаг.
Хэл бичгийн ухааны доктор Б. Ринченгээс 1937-1940 онуудад баригдаж шийтгэгдсэн хэргээ шалгуулж цагаатгахыг хүссэн Намын Төв Хорооны шалгах комисст 1956 онд гаргасан өргөдөлийг үндэслэн 1963 онд цагаатгажээ.
Нутагтаа олж хараагүй номыг Чехийн улсын номын сангийн монгол номын сан хөмрөгөөс олсон нь бас сонин. "Тагнуул" Б.Ринчен ажиллаж байсан гэх тагнуулын сүлжээ "Япон, Англи, Франц, Чехословакын цагааны оргодлуудтай харилцаа холбоо байгуулан улмаар Халимагийн цагааны оргодлуудыг шинэ улсад соёлын шинэ хүчин болгож ашиглах төлөвлөгөөтэй байсан" юм байх, хэ хэ.

Блог бичлэгийн хэв маяг

"Deep inside me" блогт "Блогеруудын бичгийн хэв маяг" бичлэг тавигджээ. Гол санаа нь монгол хэлний зөв бичгийн дүрмээ сайн сурсны дараа, цэгцэрсэн бичлэгтэй болж сууриа зөв тавьсны дараа аман ярианы аялгаар бичсэн үгсийг ашиглаарай гэсэн байна. Блог гээч эд дэлхий нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөөд, өдөр ирэх бүр улам олон хэрэглэгчтэй болж байгаа үед маш зөв санааг хөндсөн санагдлаа.
Их бичгийн хүн Б.Ринчен гуайн бичгийн хэв маягийг тухайн үеийн бичгийн хүмүүс дуурайх гэж оролддог байлаа. Сүүлийн үед Баабар шиг бичих гэдэг болж. Блогчид ч анхны сайн блогчид Тогоруу, Игаа нарын хошин, задгай хэв маягийг дуурайх гэдэг бололтой. Баабарыг дуурайх гэсэн хүн Баабарын дайны мэдлэгтэй байж, тэр хэмжээгээрээ харьцуулалт ёжлол егөөний донжийг тааруулж, тийм түвшингийн бичлэг гаргана биз. Үүнтэй нэгэн адил Тогоруу шиг бичнэ гэвэл бас түүн шиг өргөн цартай сэтгэж, содон чамин санааг хөнгөн шог аргаар гаргаж чадаж байж, түүнийгээ хүүхэд шиг багийн ард эвлэгхэн нууж чадсан цагт л бусдын хүндэтгэл хүлээнэ. Түүнээс биш зориуд алдаатай, хэлээ хазсан болгон бараг урлагын түвшинд очсон өвөрмөц энэ хэв маягаар бичих нь юу л бол. Ямар ч хуулбар эх оргиналд хүрдэггүй. Орчин үеийн бичлэгийн моод гээч нь юм уу мэдэхгүй, олон хүн харамсалтай нь блогоо уншихад төвөгтэй хэлээр бичдэг. Ямар ч сонин мэдээлэл, содон гоё санааг хагас дутуу хачин илэрхийлээд орхихоор ойлгомж муутай болох шиг. Үүнийгээ ярианы хэл гээд байгаа юм. Яриаг сонсдог. Сонсож байхад нөгөө хүний нүүрний хувирал, биеийн хөдөлгөөний хэл давхар явдаг болохоор буруу ярьсан ч ойлгогдох магадлалтай.
Блог гээчийг дэлхий нийт хvлээн зєвшєєрєєд, єдєр ирэх бvр улам олон хэрэглэгчтэй болж байна. Барууны орнуудад блогчид нь бичсэн зүйлдээ сэтгүүлчидтэй адил хариуцлага хүлээдэг гэсэн. Блогчдын бичгийн хэв маягийг шүүмжлэхэд "миний хувийн талбар, эрх чөлөө" гээд их эмзэглэдэг, дургүйцдэг. Тэгвэл хувь хүний нийгэм дэх эрх чөлөө бусдын эрх чөлөөгөөр хязгаарлагддаг аксиом бий. Хэрэв үнэхээр хувийн гэж үзэж байгаа мэдээллийг тэмдэглэлийн дэвтэртээ бичээд дэрэн дороо хийхээс нийтийн сайтад дэлгэн тавихгүй. Тиймээс олон хүн, түүн дотор өсвөр үеийнхэн хүүхдүүд уншдаг үздэг блогд эрх чөлөөнөөс гадна үүрэг хариуцлага бас дагаж явдаг шиг.
Блогчид үнэхээр хэн хүнд ойлгомжтой хэлээр илэрхийлсэн үнэт, ховор мэдээлэл блог дээрээ дэлгэн тавьдаг болсон цагт л “иргэний сэтгүүл зүйг” блогчид бүтээж байна гэж ярьж болно биз. Одоогоор IT (мэдээллийн техникээр мэргэшсэн) блогчид л ямар техникийн болон программын шинэ боломж гарч буйг түүнийг хэрхэн яаж хэрэглэхийг цаг алдалгүй мэдээлж ёстой иргэний сэтгүүл зүйн дайчид шиг байна. Гадаад хэл, Ажиглагч, Түүхийн гайхамшигт агшин зэрэг төрөлжсөн сайн блогууд бас бий. Тэгэхээр блогууд тодорхой сэдвээр хүнд өгөөжтэй мэдээллийг тодорхой түвшинд чанартай гарган тавьдаг болсон цагт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хийеэ гээд хүч хүрэхгүй, хийж чадахгүй байгаа тэр эрхэм үүргийг блогчид гүйцэтгэх болно.

Хэлмэгдүүлэлтийн тухай роман

Ардын уран зохиолч Сэнгийн Эрдэнэ гуайн "Хойт насандаа учирна" роман уншив. "Усан мөрт" хэмээх тэргүүн бүлэг, "Цусан мөрт" хэмээх дэд бүлгээс бүтэх энэ ном 1937-1938 оны цуст хэлмэгдүүлэлтийн тухай тул эмгэнэлт роман гэжээ. Ардын зохиолч Д.Пүрэвдорж гуай өмнөх үгэндээ андынхаа энэ бүтээлийг "хойч үеэ сэрэмжлүүлсэн, хэлмэгдэгсдийн дурсгалд зориулсан гэгээн хөшөө" гэсэн бол, нийтлэгч Баабар номын төгсгөлд: "...Тэрээр илүүтэй хөдөлмөр цаг шаардсан зохиолын ийм төрлөөр урьд нь оролдож байгаагүй. Гэтэл энд түүний төрсөн эцэг болон нутаг нугынхныгаа хядуулсан гашуудал, бага насны гомдол, үнэнийг хайсан урт цөхрөл, олон жил хураасан нулимс, үй олон монголчуудын амьдрал амь насаар тоглосон бузар үзэл сурталд хүрсэн уур хилэн, үнсэн нурман дунд өөрийн хөшөөг босгож чадсан омгорхол багтаж ядан чихэлдэх аж..." гэсэн байна.

Цэдэвдамбын Оюунгэрэл, Жеффи Л.Фолт нарын үнэн бодит амьдралаас сэдэвлэн бичсэн "Ногоон нүдэн лам" хэмээх хэлмэгдүүлэлтийн тухай роман бас уншив. Англи хэлнээс орчуулсан Цэдэвдамбын Оюунгэрэл гэснээс үзэхэд англи хэлнээ бичигдээд дараа нь монгол хэлнээ хөрвүүлэгдсэн юм болов уу гэж таалаа. Харамсалтай нь зохиогчын тухай, зохиол хэрхэн бүтсэн тухай өмнөтгөл, төгсгөл байхгүй юм. Түүхэн үйл явдлыг уран сайхны аргаар бичихдээ, зан заншил, урлаг соёл, шашин бүтээх ёс жаягийг шигтгээ болгон оруулсан нь номыг сонирхолтой болгосон шиг.

Одоо бидний амьдарч байгаа үед хүмүүн бидний хэрэглээний хэт шуналаас үүдсэн байгаль орчноо туйлдуулсан хэлмэгдүүлэлт байна. Эцсийн бүлэгт бид өөрсдийнхөө орших эс оршихын үндсийг ганхуулсан, байгаль эхийн унаган тэнцвэрийг алдагдуулсан балмад үйл ажиллагаа явуулсаар байна. Энэ тухай хэзээ нэгэн цагт хэн нэгэн эмгэнэлт роман бичих биз.

Сүүлийн үед санаандгүй Эрдэнэ нэртэй эрхэм хүмүүсийн бүтээлээр дагнаад байх шиг. Бибээр Их С.Эрдэнэ, Ч.Эрдэнэ нарын барааг хараагүй огт танихгүй ч тэдний бүтээсэн оюуны оргил бүтээлүүдийг эрхэмлэдэг нэгэн. Монгол бөхийн тухай "Барилдах ур" хэмээх сайхан ном бичсэн Г.Эрдэнэ гуайг хувь хүнийх нь хувьд сайн мэддэг байлаа. Өөр Эрдэнэ нэртэй ямар мундаг хүн цаагуур чинь байна? хэлээд өгөөрэй судлах минь...

Монгол Улс дэлхийн аврал

Сэтгүүлч, судлаач Ч.Эрдэнэ гуайн “Их Гурвалжин” номын анхны хэвлэлийг 2000 онд амтархан уншиж, өвөрмөц сэтгэдэг энэ эрхэмийн бүтээлтэй анх танилцаж байв. “Их Гурвалжин” ном үнэхээр гайхалтай бүтээл. Дэлхийн соёл иргэншлийн үүсэл гарваль, угшил оргилуудын шинэхэн загвар сэлтийг хэл түүх, урлаг соёл, шүтлэг суртлын чиг шугамаар хөөн гаргажээ. Улмаар үндэсний бахархлыг сэргээх, монголчууд бидний өөрсдийн үнэлэмж сэвтэж доройтсон, гутарч гундсан сэтгэхүйг өөд татахад гол анхаарлаа хандуулж, Монгол ямар эртний их түүх соёл, уламжлалтай байсныг сануулсан байдаг. Ч.Эрдэнэ гуайг ишлэвэл: "Энэхүү бяцхан номыг уншигч хэн хүн бээр хар захын тоосонд дарагдаж явлаа ч, харь гүрний тэргүүнтэй хэлэлцэж суулаа ч өөрийн бахархал арай үлэмж, харц арай дээгүүр, нуруу арай цэх, сэтгэл арай уужим, санаа арай хол, бодол арай цэлмэг, зориг арай агуу болох болтугай гэсэн нэгэн үзүүрт сэтгэлийг барив зохиогч би" гэжээ.

Энэ ном уншснаас хэдэн жилийн дараа манай нөхөр, "чиний шүтээд байдаг Эрдэнэ гэдэг сэтгүүлчтэй онгоцонд таарлаа. Орос англиар ус цас хүн байна. Лондон орж физик математикийн онолын номоо хэвлүүлэх гэж явна билээ" гэж нэг сураг гаргасан. Томоохон албан тушаалтан "Их Ч.Эрдэнэ гэгч судлаач дэлхийг аврах том нээлт хийж, номоо 500 ам. доллараар үнэлж гэнэ" хэмээн онигоо ярих шиг мушилзаж байхтай таарч байлаа. Ашгүй 2006 онд сэтгүүлч Б.Номинчимэдийн Ч.Эрдэнэ гуайтай хийсэн ярилцлага Цахим өртөөнд гарч юун ном, ямар нээлт яригдаад байгаа тухай төсөөлөлтэй болж билээ. Дээрх Лондонд хэвлүүлсэн ном нь ( "PRINCIPIA MATHEMATICA Absolute Geometry & Super Unitied theory") ганц монголын бус дэлхий дахины ач холбогдолтой тул дэлхийн түгээмэл хэл болох англи хэл дээр бичсэн, 200 ширхэг хэвлүүлсэн байна. Мөн "SUMMA SUMMARUM" гэсэн жижгэвтэр ном гаргажээ. Ярилцлагыг цахим өртөөнөөс уншсан буй заа. (http://www.tsahimurtuu.mn/main/20060313485.htm)

Сая "Улс төрийн сонины" 2008 оны 10 дугаар сарын дугаарт нийтлэгдсэн Ч.Эрдэнэ гуайн “Монгол Улс тэргүүлэх их гүрэн, тэнгэрээс буусан дэлхийн аврал” сонины гурван нүүр (А1), хагас томоохон нийтлэл олж уншлаа. Ч.Эрдэнэ гуай, ертөнцийн оршихуйн үүсэл, хувьсал, учир шалтгааныг онолын физик суурь математикаар тайлж тайлбарладаг “супернэгдлийн онол” өнөөдөр шинжлэх ухаанд үлдээд буй шийдвэрлэвэл зохих ганц суурь асуудал гэж үздэг нэгэн агаад 1997 оноос сүүлийн арван жил энэ судалгаан дээр ажиллаж, онолын үндсэн постулатыг нээж супернэгдлийн онолыг математик түвшинд нь бүрэн боловсруулж дуусгажээ. Энэ нийтлэл үнэхээр сонин санагдсан тул блог андууддаа хэсэгчлэн хүргэе.

“Манжийн феодализм, Марксын социализм байсан боловч одоо байхгүй. Тиймээс одоо огт өөр юм бүтээх эрх чөлөөний үүлэн чөлөө л байна. Энэ нь капитализм. Капитализмд зөвхөн өрсөлдөөн байна, даяар дэлхийн глобаль өрсөлдөөн. “Ардчилал, зах зээл” гэх нь улстөрчдийн аманд ордог зар сурталчилгааны нэр томьёо. Зорилт маань капитализм. Капитализм гэж юу вэ? гэсэн асуултын хариулт нь: “Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэл”.

“Капитализм бол эхлээд шинжлэх ухаан, дараа нь технологи, тэгээд сая үйлдвэрлэл. Шинжлэх ухаанаас эхлэх нь зүйтэй. Өөрийн гэсэн ололтгүйгээр үндэсний шинжлэх ухаан гэж ёстой ёгт үлгэр байдаг юм. Бид өөрийн нээлт ололттой (өөрийн нээсэн супернэгдлийн онолыг хэлж байна) болсноор барахгүй, үнэмлэхүй нээлт ололттой боллоо.”

“Монголд одоо МАХАИХ (Монгол ардын хувьсгалт ардчилсан иргэний хөдөлгөөний) гэсэн ганц нам байна. Монгол ардын хувьсгалт ардчилсан иргэний хөгжлийн нам гэвэл төгс уянгалаг төгөлдөршилтэй сонсогдож байна. Эхлээд дэвшил байж, дараа нь хөгжил байна. Дэвшил ямагт нэмэх тэмдэгтэй. Хөгжил нь нэмэх, хасах хоёр тэмдэг зүүдэг эгзэгтэй талдаа үзэгдэл. Жишээ нь, нийслэл маань нэг ухаандаа үсрэнгүй хөгжих боловч тэмдэг нь хасах тийшээ хэлбийсэн биш биз.”

“20 дугаар зууны цуу алдарт шинжлэх ухаан бол еврей нарын бүтээл дангаараа мөн. Жүүдүүд яагаад ийм хэцүү улс вэ гэж дэлхий даяар хэдэн зуун жил асуугаад одоо ч хүмүүс асуугаад л явах юм. Еврей нар бол Бурхнаас сонгогдсон үндэстэн гэсэн домог бичээстэй байдаг. Энэ домогт үргэлж итгэж биширч явдаг үнэн тэнэг хүмүүс учраас жүүдүүд хүчтэй юмаа. Монголчуудын хувьд Тэнгэрээс заяат төрсөн гэсэн домог бас л бичээстэй үлджээ. Гэтэл та бид энэ домогт огт итгэхээ больсон худлаа ухаантай царайлсан хүмүүс юм. Тэр дээр цагт итгэж бишрээд хүчтэй байжихуй.

Жүүд, монголын ялгааг дахин хэлбэл дараах юм. Бүр болихоо больж тартагтаа тулсан нэг еврей “Үгүй энэ золигийн бурхан нь одоо өөр үндэстэн сонговол яасан юм дээ” гэсэн гэдэг. Асуудлыг их зөв ойлгож буй хэрэг. Бурханы сонголт нь хатуу ширүүн шалгалт шалгуур дагуулах учраас л тийм сонголт байна. Шудрага ёсны хэрэг. Монголчууд бид болохоор Тэнгэрээс заяат төрсөн тухайгаа таг мартаад “Тэнгэр хаясан” амьтас болсон байна. Тэр домгийг маань манай өөрийн зарим нийтлэлчид ихэд шоглож тоглож бичсэн ч үзэгдэнэ. Домгийн цаана заавал нэг юм байдаг нь түүхэн туршлагаар сайтар нотлогдсон гэж үздэг. Бурханаас сонгогдсон нь 20 дугаар зууны шинжлэх ухааныг бүтээсэн бол, Тэнгэрээс заяагдсан нь 21 дүгээр зууны шинжлэх ухааныг бүтээх л болж байна.”

"Чингис хаан орчин цагийн дэлхийг бүтээн бий болгосон тухай (“Genghis Khan and Making of the Modern World” by Jack Weatherford) ном дэлхийгээр нэг уншигдаж, Чингисийн болон Монголын сэдэв дэлхийн уран зохиолд тэсрэлтээр өргөжиж байна.
Энэ нь өнөөгийн Монголоос нэг юм хүлээсэн дэлхийн зөн дэмий тэнэж яваа хэрэг. Түгээмэл түүхийн философийн аксиом нь “Хэн хэзээ нэг цагт хүчирхэг байсан бэ, тэр дахин хүчирхэгжинэ” гэдэг. Учир нь хүчирхэг байсан нь ямар нэг логиктой байсан байж таарна. Тэр логик дахин үйлчилнэ, учир нь логик бөгөөд логик нь үл арилах мөнхийн үзэгдэл байна. Чухам энэ нууцлаг логикийг монголчууд Мөнх Тэнгэрийн хүчин, Их суу залийн ивээл гэж ойлгож байжээ. Чингээд ирээдүйн дэлхийг та бид бүтээн байгуулах болж байна даа.”

“Ер нь бол дэлхийн ус тогтож, замагтаж ногоороод ирэхээр нь нүүдэлчид цочмог самарч сэргээдэг зүй тогтлыг аль ч түүхэнд аль ч түүхч хүлээн зөвшөөрсөн билээ. Энэ удаа цагийнхаа эрхээр их л соёлтой арга замаар самрах, санааг нь авах буюу суурь онолоор гэгээрүүлэн жолоодох түүхэн үйл явц эхэлж байнам.”

“Улс үндэстний зиндаа чинсаа нь урьд хожид суурь шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмрээр тодорхойлогддог. Шинжлэх ухаан бол цэвэр Европ үзэгдэл. ...Ер нь бол шинжлэх ухаанд бичмэл хууль, журам горим нарийн чандаас гадна бичигдээгүй уламжлал заншил ч дутуугүй нарийн. Бид энэ салбарт уламжлалгүй нь аль ч түвшиндээ асуудлыг ойлгох байтугай, сонирхдоггүйн хүндэтгэх шалтгаан үнэхээр мөн. Ноцтой ямар нэгэн санаа сэдэл төрсөн судлаач хаан вандаа давхиж очдог заншил Европт эхнээсээ тогтсоноос Европ дэлхийд тэргүүлэх болсон юм шүү дээ. Сургуулийн тань сурах бичигт англи, франц, герман хэдэн нэр л яваа. Тэр тусмаа нарийн ухааны суурь онолын салбарт Ази, Дорно дахинаас нэр хавчуулах нь одоо ч үлгэр домгийн хэцүү асуудал. Хятад гэж түүхэн их соёл иргэншил мөн үү, мөн. Тэгвэл Хятад суурь онолын ухаанд үнэмлэхүй баталгаатай, тооны онолд түүхийнхээ туршид оруулсан ганцхан баримттай, энэ нь трансцентент тогтмол Пи (3,141592…)юм.

Ч.Эрдэнэ гуай, Математикийн суурь гурван тогтмолын (Алтан харьцаа буюу Фи=1,6180339…, трансцентент тогтмол Пи=3,141592…, өсөлтийн үйл явцын суурь тогтмол Неперийн тоо е=2,718281828…) үржвэрийг 76-н зэрэгт дэвшүүлэн нарийвчилж болохыг баталсан нээлт хийсэн нь хятадыг гурав дахин даваад гарчээ. Түүний үзэж байгаагаар энэ нээлт гайхамшигт ид шидийн аргыг олоод өгч буй тул “математикийн ертөнц, хүнийхээ ертөнцтэй хамт хувьсгалт шинэ эргэлтэд тэртэй тэргүй шилжээд явчих” юм байна. Дашрамд дурдахад ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн, гадаадын бусад олон академийн гишүүн, дэлхийн нэрт онолч-физикч Х.Намсрай “Өдрийн сонинд" бичсэн өгүүллэгтээ математик тогтмолыг нарийвчлах ийм хялбар арга, томьёо олох юм бол олон улсын зүгээс сая доллар амласан тухай бичсэн нь бий.

“Социализм бол материалист философтой идеалист ахуйтай нийгэм байлаа. Логик зөрчилтэй тул дампуурсан. Капитализм нь идеалист философтой материалист ахуйтай нийгмийн систем. Энд зарчмын хувьд логик зөрчил байхгүй юм. Гэвч капитализм ч дампуурдаг учраас л ядуу буурай орнууд байна. Системийн хямрал гэж өнөөдөр бид дээр дооргүй яриад байгаа маань монголын капитализм өлгийдөө хялайх магадлал ойртсоныг хэлж буй хэрэг. Тэгвэл капитализм дампуурах үндсэн нөхцөл нь юув? Идеалист үндэслэлийг үл харгалзан хэт мунхаг материалист прагматизмд ахуйнхаа уршгаар татагдан орох явдал. Ийм байдал манайд нэвт газар авч буй нь төгсгөлийн эхлэл болно.”

Дэлхийн уур амьсгал даяараа дулаарч, эх газрын зулай Монголын өндөрлөг эрчимтэй хурайшин цөлжиж байна. Геологийн эринүүдээс Говийн хэвлийд хадгалагдсан их ус нээгдсэн үйл явдлыг анх гадаадад мэдээлсэн сэтгүүлч бол Ч.Эрдэнэ юм. "Гэтэл өнөөдөр дэлхийн бөмбөрцөг дээр хамгийн үнэ цэнэтэй минерал баялаг гэвэл цэнгэг ус болоод байна. Өнөөдөр ч биш, аль өчигдөр болчихсон.”

“Дэлхийн өсөлт өнөөгийн шинжлэх ухаан, технологийн хязгаарт тулж, цаашид экологи болон эдийн засгийн сүйрлийн ирмэг рүү шууд өнгийн унах тухай Ромын клуб 1960-аад оны тооцоо хугацаандаа биеллээ. Энэ нөхцөлд цаашид ганцхан арга зам бийг Ромын клуб бас заасан. Энэ нь “Даяар тэнцвэр”. Энэ бол бүх үйлдвэрлэл, хэрэгцээг эрс огцом хязгаарлан дэлхий даяар тэгшитгэн хуваарилах системд шилжих замаар байгаль орчны ямар нэг сэгтэй үлдэн амиа аварч үлдэх ганц арга. Учир иймд зөвхөн супернэгдлийн онолын эринд цаг алдалгүй яаралтай шилжиж, улмаар хувьсгалт шинэ технологиудыг ойрын хэдэн жилд багтаан олох замаар дэлхийн өсөлтийн шинэ нөөц боломж бий болгох ёстой юм.”

2006 онд Номинчимэдийн ярилцлагад: "Харин ийм хэмжээний бүтээл, туурвил, онол гарчихаад байхад манай төр засаг ч, ШУА нь ч анзаарсангүй юу, тоосонгүй юу, эсвэл огт ойлгосонгүй юу, таг чимээгүй байсаар байгаа нь хачирхалтай санагдаж, энэ талаар та дээш нь уламжлах гэж хичээж оролдов уу гэж асуувал, тэдэнд хүргэх гэж хичээсэн ч "Чих нь бөглөөтэй, нүд нь таглаастай бололтой" гэж хариулсан байдаг.

Одоо 2008 онд ч байдал хэвээр байна. Ч.Эрдэнэ гуай "Ер нь бол шинжлэх ухаан, оюуны өрсөлдөөнд үндэсний амбийц тэргүүлэх хүчин зүйл байдаг жамтай" гэж үздэггүйсэн бол, монголын гэсэн үндэсний шинжлэх ухааны нээлт ололттой болъёо гэж зүтгээгүй бол оюуны өмчөө гадаадад очоод бүртгүүлчихэж болохоор байх шиг.

Үндсэн хуульд “Иргэний туурвисан оюуны үнэт зүйл бол Монгол Улсын үндэсний баялаг мөн. ...шинжлэх ухаан, оюуны өв төрийн хамгаалалтад байна” гэсэн заалт байдаг сан...

Супернэгдлийн онолыг энгийн уншигчдад ойлгомжтой болгон хялбаршуулсан хувилбар, энэ нийтлэл “Их Гурвалжин” номын нэмж зассан 1225 хуудас бүхий гутгаар хэвлэлд орох юм байна.

Түргэн тусламж

Цээжин дээр хүнд юм дарж, амьсгалахад бэрх болоод сэрчихэв. Нэг хэсэгтээ бүгшүүлэн ханиалгасаар нойр хулжив. Суугаад байвал амьсгалахад арай дээр шиг, хэвтэнгүүт амьсгал бачуураад эхлэнэ. Босож жаал холхив. Цонхон дээр очиж шөнийн сэрүүн агаар амьсгалан хэсэг зуур зогсов. Сүүлийн хэд хоног дандаа ингэж шөнө хагаслан ханиалгаж сэрээд үүр цайхаар жаал дуг хийдэг болоод байгаа. Гэхдээ өнөөдөр шиг цээжээ даахгүй, амьсгал боогдоод амь тавьчих гээд байх шиг мэдрэмж төрж байсангүй. Зогсоо чөлөөгүй ханиалгасаар гэдэсний булчин хөндүүр болж, хамаг хөлс цутгаад тамирдаж байна гэж жигтэйхэн. Нөхөр сэрээд түргэн дуудая гэж байна. Түргэн ч дээ, хэрэггүй биз дээ гэвэл, нөхөр маань "чи эмчид үзүүлэх дургүй, түргэн гэхээр бүр сонсох ч дургүй байсаар өвчнөө ужиг болголоо" гээд шууд утасдаад түргэн дуудчихлаа.

Хэдэн жилийн өмнөх нэгэн дуудлага санаанд тод буулаа. Нөхөр ажлаар явсан үеэр, нэг шөнө хүү 39 гартал халуурч сандаргаж билээ. Гэрт ямар ч эм байгаагүй үе таарч, анисны шүүс чанаж уулгалаа, духанд нь хүйтэн жин тавьж эмийн бус аргаар өөрөө эмчлэх гэж оролдлоо. Хүү түр дуг хийгээд дахин уйлав. Халуун нь буугаагүй бололтой. Ойрхон байх албан газрын жижүүрийн утсаар түргэн тусламж дуудахаар гадагш гүйн гарав. Ардаа өвчтэй нялх хүүхэд орхиод яарч байхад хэдэн настай, хэддүгээр цэцэрлэгт явдаг, аль хороо хорины ямар иргэн. Одоо яаж байна хэзээнээс ямар шинж тэмдэг илрэв гээд бараг ямар өвчний оноштой вэ гэхээс наагуур үй түмэн юм шалгааж хичнээн удсан юм бүү мэд. Ийм олон юм асуусан юм чинь тийм хэмжээгээр эмч нар бэлтгэлтэй ирээд хүүгий нь эдгээгээд өгнө гэж найдсан уу, хариулахгүй бол түргэн ирэхгүй байсан уу асуулт бүрт хариулж билээ. Хар гүйхээрээ гэртээ эргэн орвол өвчтэй хүү нь ээртэл уйлсан, том хүү маань сэрчихсэн дүүгийнхээ хажууд тоглоом бариад саатуулах санаатай хөл нүцгэн зогсож байв. Томыгоо бас өвдчихвөл хэцүүднэ гээд хөлийг халуун усанд угаагаад сүү өгөөд унтуулав. Халуунтай хүү уулгасан жаахан юмыг нь бөөлжиж гаргаад уйлаад...хүүгийнхээ халууныг нь өвчнийг өөртөө шингээгээд авах сан гэсэн шиг хүүгээ тас тэврээд эмчийг хүлээсээр. Түргэн тусламж түргэн л ирэх ёстой доо гэж бодон хүүгээ тэврэн өөрөө дотроо холхиж байсан. Гурван настай хүүг тэвэрч удаан холхиход гар аяандаа цуцаж байлаа. Утсаар эмч дуудсанаас хойш бүтэн цаг өнгөрөв. Эмч байдаггүй. Манай түргэн тусламж "төрөх үхэх хоёрт л түргэн, бусад үед яст мэлхий шиг удаан даа" гэж улсууд ярьдаг үнэн гэдэгт итгээд, удаандаа ч хамаагүй ирээсэй гэж арга тасарч байтал хаалга дуугарав. Цагаан халадтай, чагнуураас өөр юу ч үгүй эмч хүүхэн орж ирлээ. Шинэ алчуур өгч байж хүчээр шахуу гарыг нь угаалгасан эмч хүүг чагнаад, хоолойг харсан болов. Жор бичиж өгөөд, тариаг булчинд зургаан цагийн зайтай , эмийг найман цагаар халуун буутал уулга гээд ямар ч тариа хийж, эм уулгалгүй өөрөөр хэлбэл "түргэн тусламж" үзүүлсэнгүй алга дарам цаас үлдээгээд гараад явчихаж билээ. Хорин дөрвөн цагаар ажилладаг хүүхдийн эмийн сан гэрээс нь холгүй байхад өглөө болтол хүлээж байж хүүгээ хүндрүүлчих вий гэж айгаад, томоо унтаагаар нь хувцаслаад багийнхаа хажууд хэвтүүлээд эм авахаар гарлаа. Арван нэгэн сарын шөнийн хоёр цагт гудамж эзгүй эл хуль. Явган хүний замаар явахад модны сүүдэр сүглийгээд, өөрийгөө байдгаараа зоригжуулавч цаанаа л нэг зэвүүн. Ямар сайндаа хоёр талаас замын гэрэл туссан машин замын голоор алхаж байв. Алхах ч гэж дээ. Шогшиж байв. Хацар хайрах жавар урдаас үлээхэд хүзүүний ороолтоо татан амаа таглахаар гараа халааснаас авах сацуу ард хүн дагах чимээ гарав. Хар эрчээрээ гүйчихлээ. Нөгөө хүн яг гүйцэх гээд гэзэг даран хөөх шиг. Эмийн сан ч харагдав. Тулж очоод хаалгы нь түлхвэл цоожтой. Хаалган дээрх жижиг салхивч л онгорхой аж. Шөнөдөө салхивчаар үйлчилдэг бололтой. Хонхыг дарна уу гэсэн бичиг байна. Хонхыг жингэнүүлэн удаан дараад хүлээж байх зуураа гараа халаасандаа хийв. Эргэн харвал хэн ч алга. Нөгөө дагаад байсан хүний чимээ тасарчээ. Буурал үстэй сайхан зантай эмийн санч авгай айсан намайг дотогш оруулав. Хүүхээ харанхуй шөнөөр ганцаар явж айгаа юу. Айсан хүнд аргал хөдөлнө гэдэг. Чи аягүй бол өөрөө өөрөөсөө айсан байх даа. Хүүхэд чинь өвдөө юү. Хүмүүс халуун аль болох хурдан буулгах гээд сандраад байдаг. Уул нь организм өвчинтэй тэмцэн эсэргүүцэх нь халуурч илэрдэг. Эх нь тайван байхад хүүхэд амархан эдгэрдэг юм. Үл бүтэх этгээдүүд өдийд унтаж байгаа. Битгий ай. Сайхан зантай авгай надад хүүхэд эдгэрэх итгэл найдвар, шөнийн гудамжаар харих зориг, хамгийн гол сэтгэлийн дэм түшиг хайрласан юм. Халаасан дахь түлхүүр түрийвч харшилдах чимээнээс айж гүйснээ ойлгоод эмийн сангаас харихдаа шал өөр хэрсүү хүн болчих шиг болж билээ. Азаар хүүхдийн нэрт эмч Лувсандагва гуайн эхнэр аавтай хамт ажилладаг байж таараад, маргааш өглөө нь хүүхдээ үзүүлж танилцаж аваад өөр эмчээр хүүдүүдээ бараг үзүүлээгүй гэхэд болно.

Ийм ямар ч бэлтгэлгүй явдаг, тийм хайнга ёс төдий үзлэг хийдэг. Үнэндээ түргэн байтугай ямар ч тусламж үзүүлдэггүй, ядаж аятайхан харьцаад хүнд сэтгэлийн дэм өгдөггүй эмч цөөхөн байх л даа. Үүнээс хойш түргэнд сүжиггүй болчихсон. Эмнэлгээр явах, эмчид үзүүлэхэд итгэлгүй болчихсон. Арван жилийн найз, хол ойрын хамаатан, ядаж танил биш бол эмчид үзүүлэхэд найдваргүй гэсэн бат ойлголттой болсон байлаа. Москва хотод нөхөр сурч бид хэд даган хамт байсан үед ингэж өвдөөд түргэн тусламжыг хүлээгээд хэвтэж байхдаа, огт танихгүй гадны хүнийг хэн л тоов гэсэн шиг юм бодож байв.

Түргэн дуудаад арваад минут болсны дараа орос эмч хоёр биерхэг сувилагч залуутай (мед. братья) орж ирэв. Эмч орж ирэнгүүтээ гараа угаая угаалгын өрөө хаана байна гэв. Гараа угаачихаад миний зовиурыг сонсож дуусаад, ханиасаар байгаад хөлөрсөн хүнд хүйтэн төмөр яаж хүргэхэв, чагнуурынхаа жаврыг гаргаж байж чагная гэлээ. Чагналаа үзлээ. Сувилагч залуугийн барьж явсан дугуй төмөр савнаас тариа гаргаад хэдэн судас тариа хийлээ. Биеийн байдал хэрхэн өөрчлөгдөхийг харзнав. Ханиад намдаж, амьсгаа уужирч байна. Одоо хөлс чинь хатсан бол огцом түргэн хөдөлгөөн хийлгүй тайван хувцасла. Бид таныг аваад явна. Курс эмчилгээ эмнэлэгт хэвтүүлж хийлгэх хэрэгтэй гэж байна. Харшлаас үүдэлтэй багтраа (астма) гэнэ. Хувцаслалаа. Нөхөр маань миний оо сойз ойр зуурын юмыг бэлдэж базаалаа. Би босоод үүд рүү чиглэх гэтэл болохгүй ээ дамнуургаар авч явна гэнэ. Би өөрөө алхаад түргэний машинд орчихвол орчих л түвшингийн өвчтөн байсан. Гэтэл өргөөд машиндаа оруулаад эмнэлэг рүүгээ хөдөлсөн. Хөдөлж чадахгүй хүнд өвчтөн бас бий. Тэднийг ийм биерхэг залуус л өргөнө. Түргэн тусламжийн сувилагч нар залуу эрэгтэй хүмүүс байдаг нь ийм учиртай аж.

Манайд ийм бяртай эрэгтэй сувилагч байдаг болоосой гэж өөрийн эрхгүй бодов. Төрөх орноос өөрөө босоод урт хонгилоор алхаад, шатаар дээш доош яваад орондоо ороод хэвтчихдэг эх гэж байхгүй биз. Гэтэл дөнгөж төрөөд тамир тэнхээгүй хэвтэж байгаа эхийг асрагч хүүхнүүд дамнуурган дээр тавиад дааж ядан авч явахад, ялангуяа шатаар өгсөж уруудахад хэзээ даахгүй алдаад толгой тархиараа шатны гишгүүр цохьчих бол гэж эмээдэггүй эх бас байхгүй биз. Сүүлд оросуудаас сонирхож асуухнаа хотын хүүхдүүд цэргийн алба хаах нэгэн хэлбэр бол ийнхүү эмнэлэгт ганц хоёр жил сувилагчаар ажиллах явдал гэнэ.

Чехэд түргэн тусламжийн жолооч нар сувилагчын курс хийсэн эрчүүд байдаг. Түргэний дуудлагад эмчээ дагаж явахдаа заавал хоёулаа байх ёстой. Том эмнэлэгт зүгээр алхаж очоод эмчид үзүүлсэн хүнийг эмч элдэв шинжилгээ хийлгэ гэвэл, эмнэлгийн хашаан дотроо машинаар дамнуургаар авч яваад шинжилгээ дуустал хүлээж байгаад эмчдээ хүргэж өгнө. Эмч үзээд зүгээр байна, харьж болно. Эсвэл тааруухан байна хэвт гэж хэлтэл түргэн тусламж түргэн шуурхай үйлчлэх үүрэгтэй.

Хорин хэдэн жилийн өмнө манайд эмнэлэгийн социалист систем задраагүй байхад болсон явдлыг дээр өгүүллээ. Одоо хөгжөөд сайхан болсон гэж бодож байлаа. Тоног төхөөрөмж, нэг удаагийн тариур, уян зүү, нэг удаагийн цаасан халад салфетка гээд өөр болжээ. Харин хүний мөс ерөнхийдөө бүдийсэн нь эмнэлгийн ажилтан нарыг тойрсонгүй. Бүх юмыг зоосны нүхээр хардаг болсон гэх үү дээ. Ил далд бүх үйлчилгээ эмчилгээ өөрийн гэсэн үнэ ханштай болжээ. Танил тал найзан дундаа гэж байхгүй мөнгө л бүхнийг шийддэг болсон шиг.

Нохой болох гөлөгнөөсөө

Манайх гөлөгтэй болвой. Уугуул нутаг нь Дорнод аймаг. Цэвэр монгол цусных бишээ. Эрлийз. Уул нь дөрвөн нүдтэй монгол банхартай болохыг санаархсан чинь нохой хүртэл эрлийзжээд дуусаж байна. Улаанбаатарт элдэв вакцин хийлгээд, саарал хайрцагт дасгаад, паспорт аваад алсын замд бэлэн болсон. Онгоцны ачаа тээшийн хэсэгт холын замыг туулаад ирсэн дээ. Улаанбаатар Москвагийн замд олон цаг баахан чемодан дунд моторын хүнгэнэх чимээнээс айж цочоод, агаар дутагдаад арай мажийчихаагүй. Бие нь сайжрахгүй бол эзэнтэй нь уулзуулж сэтгэлий нь сэргээнэ гэж Шереметьевод аражуугаар хүртэл зарлуулаад авсан. Орос ах нар Москвад агаарт гаргаж уух юм өгч тордоход дороо сэргэсэн гэж байгаа.
Замын ядаргаагаа гаргаж нар туссан газар бараадаад дуг хийгээд авнаа хө. Ердийн саванд хоол хийгээд өгөхөөр тэр нь шалан дээр гулгаад, нөгөөхийгөө хөдөлгөөнгүй байлгах гэж бөөн тачигнаан болоод, урд сарвуугаа дотор нь хийж тогтоож аваад дараа нь шал халтардуулаад байхаар тусгай зориулалтын нохойн таваг авч өгөв. Биднийг хооллохоор суухаар гөлөг өөрийн таваг руу хошуугаараа дохиж, горьдсон нүдээр тасралтгүй ширтээд идэх юм гуйгаад салахгүй нь хэцүү. Хоолны ширээнээсээ идэж байгаа юмнаасаа өгөөд байвал "буруу хүмүүждэг", цагаар хооллоод бусад үед тоохгүй байх хэрэгтэй гэж хөрш айлын хүн зөвлөсөн.

Гэрт нэг хоёр шээс алдаад, хошуугаар нь шээсий нь үнэртүүлж чанга дуугаар загниж буй дүр эсгэж байж нэг болиулав. Анх гадаа гарах гээд коридорын толинд өөрийгөө олж хараад учиргүй хуцаж инээд хүргэсэн. Гадаа гарахаараа айлын том нохойд бяц даруулчих, хүчтэй алгадуулчих дөхөөд дагаж гүйгээд хөөрчихсөн онгиргон амьтан орж ирнэ. Хүн шиг ямар гэрийн углааш шаахай өмсөх биш. Дөрвөн сарвуугий нь чийгтэй алчуураар арчих гэж бөөн юм болно. Одоо овоо сураад урд хоёр сарвуугаа өгч арчуулдаг болоод байгаа. Хойт хоёрыг арчих гэж тойрон бүжиг хийхээс наагуур хэ хэ.
Монголд анх паспортны зураг авахуулсан. Сая энэ хэдэн зургийг авахад над руу их л гайхсан байртай гэлжийгээд харж байв.

Морин аялал

Нэг чех эр дэлхийг эзэлсэн эрэлхэг монгол морь унаж үзсэнээ ярьлаа. Эхлээд морьны хамар самсай нь сарталзаад гадны хүнийг ойртуулах дургүй янзтай байсан ч эзэн нь зандарч байж, чех маань арай гэж морджээ. Эзэн урд нь гараад морио хөтлөөд, гижигдүүлсэн хүн шиг үе үе ганцаар хөхөрч явсан гэнэ. Хавтгай тал газар сайхан, өгсүүр уруу (бяцхан довцог хэ хэ) газар жаахан аймаар байж гэнэ. Тэгсхийгээд морин аялал дуусч дээ. Эзэн нь эмээл, хазаарыг аваад морио идээшлүүлэхээр сул тавьжээ. Нөгөө чех маань унасан морио нүд салгалгалгүй харж байтал, морь зүлэггүй халцгай газар очоод хөрвөөж гарчээ. Харь үнэр танар эвгүй байгаад түүнийг газар шороондоо арчиж ариусаж байна гэж ойлгосон гэнэ билээ. Хүний газар яваа улс морь малаас нь хүртэл айх юм даа хөөрхий.

Ардын зураач Ц.Доржпалам гуай

Монгол улсын Ардын зураач Ц.Доржпалам гуайн охинтой нь найз. Ноднин өвөл цагаан сараар золгохоор очиход "би чамд номоо өгнөө" гээд их л хөхүүн байна. Түүний залгамж хойч үеийнхнийхээ угсаатан зүйн судалгаанд нэмэр хандив болгох зорилгоор бүтээсэн түүхэн сэдэвт хөрөг зургийн цомог өнгөрдөг 2007 онд хэвлэгдэн гарчээ. Одоогоос нэлээд олон жилийн өмнө эхэлж зураад нийтийн хүртээл хараахан болоогүй монголын хаад, ноёд, шашны ихэс дээдэс, эгэл эрчүүд болон бүсгүйчүүд, харийн цэргийн эрхтэн ноёд зэрэг 69 хөрөг цомогт оржээ. Нүүрэн талын хавтас дээр Дандар аграмбын хөрөг бий. XIII Далай ламтай харилцан багш шавь барилцсан гэх номд гэгээрсэн их хүний хөргийн доод талд зураачийн нэрийг томоор бичсэнд ихэд дургүйцэн эвгүйцэж, хэвлэлийн дизайн хийсэн хүүхдүүдэд гомдолтой шиг байсан. Наймдугаар богд Жавзандамбын залуу идэр ямбаны хувцастай гурван хөрөг, Их Дагина Дондогдулам гүн цолтой отго жинстэй ямбаны хувцастай хөрөг, Сайн ноён хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд, Манлай ван Дамдинсүрэн, Чин ван Ханддорж, Харчин чин ван ямбаны манж хувцастай, Дилав хутагт залуу лам байх үе болон эгэл хар хүний хувцастай идэр насны хөрөг, Жалханз хутагтын ямбаны ба хувраг хувцастай болон хиазтай захтай дээлтэй гурван хөрөг, Говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаа, түүний урлаг соёл номын садан авъаяслаг Дадишуари бүсгүйн манж хувцастай хөрөг, XIY Далай ламын залуу үе ба ном хурж байгаа хөрөг, Зуугийн лам алдарт эрдэмтэн Дагвадоржийн сүүлийн дүрийн хөрөг, XIX зууны сүүл үеийн зүүн хүрээний ёнзон хамба Лувсанхаймчиг, Гүрүдева Рэнбүчи, Гандан хийдийн Жагварал ламын залуу үеийн хөрөг, Жадамба ламын өтөл насны хөрөг, Тогтох тайж, суугаагаараа морь уургалдаг байсан гэх ламын гэгээн, гүртэн, Барон Унгерн, Сюй шүжан зэрэг түүхэн нэрт хүмүүсийн хөрөг орсон байна. Энэ сайхан номоо Ц.Доржпалам гарын үсэг зурж надад бэлэглэсэн юм.

Ц.Доржпалам гуай насаараа төв театрын зураач хийсэн хүн болохоор түүх, угсаатны зүй, уламжлал зан заншлын талаар их юм мэднэ, 2000 онд тэднийд очоод элдэв юм шалгааж суулаа. Ахмад зураач ярьж байхдаа эртний урлаг соёлын сайхан уламжлалаас тасарсан бид мэтийн юм мэдэхгүй улсад ойлгомжтой болгохын тулд хоромхон зуур гарын үзүүрээр хар зураг татлан яриагаа амь оруулна. Чадварлаг итгэлтэй зураасаар хоромхон зуур амилах цамын баггүй ганц дүрийн таталбар зурагт Чамбоны өргөн хамцуйнаас нь эхлээд, дүрэлзэн буй галын дөлөн чимэгтэй өргөн хүрээт хар малгайг үзгийн үзүүрээ цааснаас салгалгүй шахам зурсаар гайхамшигтай нарийн дүрсэлж тэр ч байтугай ихэмсэг захирангүй ч юм шиг дээгүүр харц, алгуур удаан хөдөлгөөн зэрэг сэтгэлийн дотоод өнгийг хүртэл гаргасан. Хүний нүдний хараа гүйцэх эрхгүй хурдан шалмаг хөдөлгөөнтэй. "Хамгийн хурдан шалмаг хөдөлгөөнтэй цамын энэ хоёрын бүжгийг "хурдан цагаан" гэдэг сэн. Эврээрээ газар сэжээд ч байх шиг гялалзаад тоос татуулаад цааш орчихдог байж билээ" гэж нүдэнд харагдтал хүүрнэх зуураа Шава (буга), Махи (үхэр) хоёрын тухай ярихдаа бугийг зурагнаасаа нааш үсрэхээр завдаж буй мэт нэг хөлөө нааш тавьсанаар таталсан.

Хүний ясан бунхан

Юм үзээд анх удаа яах гэж ийм юм үзэв гэж харамссан тохиолдлоо бичих гээд гар эвлэхгүй байсаар өдийг хүргэлээ. Өмнөд Чехийн Кутна Хора хотын ойролцоо хүний араг ясаар бүтсэн Седлице хэмээн бунхан бий. Бунхан Готийн хэв маягтай. Бунханы дөрвөн баганат буланд уруу нь харуулан тавьсан хонх хэлбэртэй хүний ясан овоо байна. Бунханы гол асрын таазнаас аврага том (зураг дээрх люстра) өлгөөтэй. Хананд энэ бунханг эзэмшигч эртний сурвалжит угсаат Шванценберг гэр бүлийн хүний ясан сүлд (герб) тус тус өлгөөтэй. Барилгын тааз, хана, багана ер нь хээ угалз чимэг гоёл шаардагдах бүх зүйлийг хүний ясаар хийжээ. Нийт 40000 хүний араг яс орсон юм байна.

1278 онд Чехийн хаан Отакар нэг санваартанг Иерусалим руу элч болгон илгээж ариун дагшин газар Голгофоос Христийн чандарын үлдэц авчируулан, Седлицед цацсан гэдэг домог байдаг. Мөнгөний хүдэртэй газар тул энд дундад зуунд бэлтэй баян улс энд нутагладаг байжээ. Ариун дагшин гэгддэг Седлицийн оршуулгын газарт мянга мянган зөвхөн чехийн бус европын нөлөө бүхий томчуул нойрсохыг эрмэлзэх болжээ. Хамгийн алдартай оршуулгын газар болсноор хүссэн болгонд газар хүрэлцэхээ больжээ. Энэ насандаа бэлтэй, эрх мэдэл нөлөөтэй байсан хүмүүс хойд насандаа бурханд ойр байхыг хүсдэг аж. Энгийн улсууд ч бас энд эцэг эхээ ах дүүгээ нутаглуулахаар үзнэ. Гэтэл XIV зуунд Европ дахиныг хамарсан хар тахал, шашны өөрчлөлт шинэчлэлээс үүдэлтэй XV зууны Гуситын дайнд олон мянган хүн өөд болж оршуулгын газрын даац хүрэлцэхээ больжээ.
1400 оны үед дээр үеийн зөвхөн яс үлдсэн булшнаас ясы нь авч хадгалах замаар дараа дараагийн хүмүүсийг оршуулах зай гаргаж өгдөг болсноор яс хадгалах бунханг барьсан юм байна. Хагас сохор лам бүх ясыг төрөлжүүлж, ариутгаж, цагаан шохойгоор будаж янзалсан гэнэ билээ.
Арван есдүгээр зууны сүүлээр Шварценбергийн угсааны сурвалжит гэр бүл энэ хавийн бүх газрыг худалдан авч, 1870 онд уран дархан Франтишек Ринтийг хөлслөн авч бунханд хураалгаатай байгаа яснуудыг эмхлүүлсэн байна. Ринт дархан шилээр модоор хийж болдог бүхнийг хүний ясаар хийж, бүтээлийнхээ буланд гарын үсгээ бас ясаар мөнхөлсөн байна.

Үүдээр ороод өчнөөн олон хүний араг ясаар босгосон хонх хэлбэртэй ясан овоог анх харахад дотор зарс хийж нуруугаар хүйт даагаад хамаг бие хөшчих шиг болж билээ. Бунханы голд ороод, тэр үед бол гоёмсог лааны суурь одоо бол гэрэлтүүлэгч болох учиртай хүний чөмөгний ясаар хийсэн унжлага, далны ясаар хийсэн лааны суурь, цаашлаад ханан дээрх сүлд зэргийг хараад бараг ухаан алдаад уначихсангүй. Болор люстрийн унжлага нарны буюу цахилгаан гэрлийн туяанд олон өнгөөр туяараад ур хийцийг бишрэм байдаг бол үүнийг хүний ясаар хийчихээр хачин эвгүй ой гутам сэтгэгдэл төрүүлсэн. Юу үзэхээ эхлээд судалж мэдмээр юм билээ. Үзэх газар орон, амралт бүх зүйлээ өрнөдийнхөн бараг жилийн өмнөөс, ядаж гурван сарын өмнөөс төлөвлөдөг. Юү үзэхээ урьдчилан судалдаг барууныхны энэ хэвшлийг одоо болтол өөриймшүүлж чадаагүй л явна. Бид Кутна Хора дахь цалин цагаан мөнгөөр мөнгөн зоос цохьдог байсан зоосны үйлдвэрийн музей үзээд, дараа нь ийш санаандгүй орчихсон юм. Дашрамд дуулгахад "доллар" гэдэг америк мөнгөн тэмдэгтийн нэр чехийн мөнгөн зоосийн анхны нэр "таллирж" (хавтгай таваг) гэсэн үгнээс гаралтай гэнэ билээ.