Байгаль орчны манаанд - 1

Чехийн нийслэлийн төв гудамж-Вацлавын талбайгаар (1999 онд шиг санаж байна) явж байгаад оюутан ахуйн найз Оюунтайгаа санаандгүй таарч бөөн баяр хөөр болов. Найз маань Прагад зохиогдож буй мэдээллийн технологийн олон улсын семинарт суухаар иржээ. Түүнтэй хэвлэлийн хүрээлэн, хэвлэлийн газар, хэвлэх үйлдвэрт ажилладаг компьютерийн инженер, програм зохиогч зэрэг арваад монголчууд хамт ирсэн байв. Семинарын чөлөө цагаар тэдэнтэй хамт явж, хэд хоног найзтайгаа хамт сайхан байлаа.

Миний хэл гэж юу байхав. Төдийлөн түгээмэл биш чех хэл сураад яана гэж залхуураад хэлний курс энэ тэрд яваагүй, хар ярианы ойр зуурын хэдхэн үг хэлхэхээс цаашгүй, ирээд удаагүй байсан үе. “Хүүхдүүд сургуульдаа яваад, нөхөр ажил төрөл хөөцөлдөж алга болоод найз нь гэр сахиад нутгаа санаад уйдаж байна” гээд найздаа хуучилбал, “чех нөхөртэй миний нэг найз бий, хоёул түүнээс ажил асууя” гэж байна.

Хорин хэдэн жил энд амьдарч байгаа, социализмын үед мэргэжлээрээ инженер хийж байгаад одоо хувийн бизнес эрхэлдэг нэлээн сэргэлэн байрын монгол эмэгтэйтэй Оюун маань уулзуулав. Гадаадын дээд сургуулийн дипломыг чех рүү орчуулж, хэрэгцээтэй гэж үзвэл зохих шалгалт өгч байж эндхийн Боловсролын яамаар дипломоо баталгаажуулдаг. Дээд боловсролтой хүн олон цөөн ч хүн удирдаж ажилладаг тул нутгийн хүмүүстэй бүрэн хэл нэвтрэлцэж чадах түвшинд ярианы болон бичгийн хэлэнд төгс байх шаардлага тавьдаг гэж байна. Мэргэжлээрээ ажиллаж чадахгүйгээ ойлгоод хэлгүй хүнд ямар ажил олдохыг сонирхвол, цэвэрлэгч асрагч... гээд, саяхан сонинд сэтгэл мэдрэлийн эмнэлэгт асрагч хэрэгтэй гэсэн зарлал байсан, эндхийн хүмүүс ийм ажил хийх дургүй , гадныхан голдуу тэнд ажилладаг, цалин нь ч харьцангүй өндөр гэж байна.

Эднийхээс гараад явж байхад цээжин дээр хүндээс хүнд туухай тавьчихсан шиг амьсгал авахад бэрх байв. Намайг дуугүй дүнсгэр байхыг хараад найз маань “чи тэр галзуугийн эмнэлэгт битгий ажилд ороорой, хүнд чинь таарсан ажил гэж байдаг юм. Гэртээ ажилгүй байж тун чадамгүй бол нутагтаа яваад оч, найз нь хариуцсан төсөл дээрээ ажиллууламз” гэлээ. Бид хэдийг хүний нутагт тэжээх гээд бүтэх бүтэхгүй ажил хөөцөлдөөд явж байгаа нөхөртөө, ажил хийж мөнгө олоод тус болохгүй гэхэд ядаж ары нь даагаад хоол цайг нь хийгээд явж байя гэж бодоод тэсч байлаа.

“Чи гэрээ санаад ажилгүй уйдаад байгаа бол хэдэн сар хариад ир л дээ” гэж нэг өдөр нөхөр маань хэллээ. Сэтгэлд нар гийх шиг болж, Оюунтай утсаар ярьж, одоо яваад очлоо, ажил байна уу?” гэсэнд “хүрээд ир л” гэж байна. Ингээд хоёр хоногийн дараа “Сорсийн сангийн “Хэвлэл мэдээллийн төвд” ажилд орсон доо. 2000 оны нэгдүгээр сард Чехэд нэмэх таван хэм байхад Улаанбаатарт өдөртөө хасах гучих хэмийн хүйтэн байсан. Сүүлийн арваад жил болоогүй хүйтэн өвөл болж, хөдөө зарим орон нутгаар шөнөдөө хасах тавь орчим хүрч байсныг сайн санаж байна. Гэхдээ би ер даараагүй, сэтгэл хангалуун өөдрөг бодолтой явахад хүн даарах байтугай өвддөг ч үгүй юм билээ. Сэтгэл санаа өөдрөг байхаас аргагүй сайхан ажил байлаа.

Социализмын үед Сүхбаатарын нэрэмжит Хэвлэх үйлдвэр л манай улсын хэмжээний цорын ганц шахуу хэвлэлийн газар байв. Хэвлэлийн нэгдсэн редакц баталж хэвлэх төлөвлөгөөнд оруулсан ном л тодорхой тоогоор хэвлэгдэж, хот хөдөөгийн номын сан, номын худалдааны цэгүүдээр түгээгдэх замаар ном борлуулагддаг тогтсон сүлжээтэй байлаа. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас манайхан ухайлан салахдаа шинийг бий болгож амжаагүй байж хуучин бүгдийг устгасан юм. Хуучирсан тоног төхөөрөмжтэй, нүсэр том гэх нэрийдлээр Хэвлэх үйлдвэр балгас болтлоо тоногдоод, үйлдвэр байсан байшинд эрээвэр хураавар тохиролцооны дэлгүүр, элдэв тоглоомын газар орсон. Номын дэлгүүрүүд үгүй болоод хувиараа ном борлуулагчид гадаа гудамжинд газар дээр дэлгэж тавиад номоо зардаг. Номын сангууд шинэ ном худалдан авах төсөв мөнгөгүй. Гадаадын номын сангуудтай тогтсон уламжлалт ном солилцоо үндсэндээ зогсчихсон. Шинээр өндийж байсан хувийн хэвшлийн хэвлэлийн газар, хэвлэх үйлдвэрүүдэд мэргэжил туршлага дутагдаж байсан үе байлаа.

Хэвлэл мэдээллийн төв гадны жишгээр хэвлэлийн газар, хэвлэх үйлдвэр гэж хоёр анги юм агаад хэвлэлийн газар нь юу хариуцах, хэвлэлийн үйлдвэр хэрхэн ажиллах ёстойд сургах, зохиогчийг эрхийн талаарх олон улсын хууль эрх зүйн баримт бичигтэй таницуулах, хэвлэлийн эх бэлтгэхэд компьютерын ямар программ ашиглах, монгол хэлний хэл найруулга зэрэг ном хэвлэлийн бизнес авч явах зэрэг сургалт явуулдаг байв. Мөн номын яармаг зохион байгуулж номын салбарын тухайн цаг үеийн байдлын судалгаа хийдэг байв. Энэ бүх ажлыг санаачлан зохион байгуулдаг гол хүн нь Оюун захирал. Ийш тийш утасдаж, ийшээ тийшээ гүйж семинарын багш, сонсогч цуглуулдаг, ажлын тайлан энэ тэр бичдэг нь бид хэдэн ажилтан.

Оюуны ажлын нэг онцлог нь аливаа ажилд ахмад ба залуу үеийг хамт ажиллуулж чаддагт байлаа. Ахмад үеийнхэнтэй хамт ажилласнаар тэдний ажлын арвин их туршлага, ажилд хандах хандлага, хувийн сахилга бат зэрэг ямар ч ном сурах бичгээс олж авах аргагүй мэдлэг туршлагыг залуус нүдээр харж, чихээр сонсон суралцах боломжтой болно. Чухам энэ төсөлд ажилласан хэдхэн сард насаараа хэвлэлийн нэгдсэн редакцид (Главлит) ажилласан Амар, Аким, Пүрэвжав, Равдан, Пүрэвбаатар, Ахмед нарын манай ахмад үеийн нэртэй орчуулагч, редакторуудтай хамт ажиллах завшаан олдсон юм. Эл эрхмүүд долоо хоногийн хоёроос гурван өдөр манай өрөөнд цуглан Соросын сангийн шугамаар орчуулагдсан номын найруулга, алдаа мадаг засдаг байлаа. Нүдний шилээ зүүгээд чимээгүй уншиж байснаа үгүй энэ юу гэсэн үг вэ? гээд орчуулгын хэсгийг бие биеэс гайхах шоолох зэрэгцүүлэн ёжтой асуухад, компьютерт элдэв албан бичиг шивж суусан бид хэдийн чих дэлдийгээд хүзүү сунаад явчихна. Та цай кофе уух уу гээд тэдний эргэн тойронд эргэлдэн яриагнь сонсох дуртай гэж жигтэйхэн байв. Эдний яриа хөөрөө үнэн тансаг. Харин тэд маань компьютерт сүжиггүй, юмаа дандаа цаасан дээр бичнэ, цаасан дээр засвар хийнэ. Нүд чилнэ гээд компьютерын дэлгэц дээр юм уншина гэж үгүй. Бид ч цаас хор хайрлахгүй хэд дахин ч хамаагүй цаасан дээр хэвлэж өгнө.

Сонин хэвлэл, ном зохиолыг редактор, техник редактор гэсэн дамжлагаар хоёр давхар хянан уншигч олонд алдаа мадаггүй бичлэг хүргэдэг сайхан уламжлал алдагдаад, туршлагатай редакторууд байтугай энгийн уншигч хүртэл анзаармаар дүүрэн алдаатай ном, тэр ч байтугай арван жилийн хүүхдүүдийн сурах бичиг хэвлэгддэг байсан үе. Хувийн хэвлэх үйлдвэр, хэвлэлийн газрын эзэд цаас, цавуу, хор, будаг гээд хэмнэж болох бүх юманд гар татан ашгаа өсгөхийг чармайж, улмаар хэвлэх номынхоо алдааг хянан тохиолдуулах, найруулгыг ариутган шүүхэд ч мөнгө хэмнэдэг байв. Харин Оюун захирал үүний эсрэг тууштай тэмцэж, редакторын ажил ямар чухал болохыг, нарийн мэргэшсэн энэ хөдөлмөр ямар чимхлүүр оюуны хөдөлмөр болохыг, өндөр үнэлэмжтэй байх зайлшгүй шаардлагатайг батлах гэж чармайж, хурал сургалтанд энэ тухай хичнээн яриад нэмэргүй тул мэргэшсэн ахмад редакторуудын гараар орсон сайн номоор үлгэр жишээ үзүүлэх гэж чармайж байсан юм.

Дэлхийн олон оронд орчуулагдсан хүүхэд залуучуудад цахим тооцоолох машины талаар анхан шатны мэдээллийг сонирхолтой хялбар аргаар олгох "Компьютер хялбаршмал, "Дэлхий нийтийн Веб хялбаршмал" хэмээх хоёр боть номыг компьютерын инженер мэргэжилтэй Оюун хэсэг нөхдийн хамт орчуулж хэвлүүлсэн. Компьютер сайн мэддэг англи хэлтэй залуус орчуулаад энэ талаар огт ойлголтгүй хүн уншаад компьютер гэж юу болохыг ойлгох эсэх, хэл найруулгын хувьд нэр томъёо монгол хэлнээ буусан эсэхийг мэдэх гэж дал эргэм настай, ургамал судлалын өвгөн эрдэмтэн Маньбадар гуайд орчуулгаа анх уншуулсан байна. Чухамдаа хамт сууж байгаад ярилцах маягаар уншиж дээ. Маньбадар гуай ойлгохгүй бол хүүхдүүд мөн ойлгохгүй "техникийн модон хэл", монгол бус хэллэг найруулга байх болно гэж үзжээ. Найруулгаас гадна хэвлэлийн эх бэлдэх явцад гардаг механик алдааг олж сурсан техник редакторуудаар заавал хянуулж байж, дизайнаруудтай өчнөөн хоног ярилцаж хэд хэдэн хувилбараас номын зураг чимэглэл сонгож байж номоо хэвлэлд шилжүүлж билээ. Оюун ингэж л ямар ч ажлыг нягт нямбай хийдэг хүн дээ.

Ямар ч төсөл тодорхой хугацаанд хэрэгждэг. Төслийн хугацаа дуусч би ч Прагадаа буцсан. Нутаг очих болгондоо Оюунтай утсаар ярьдаг, уулздаг байв. Манай албан байгууллагууд жил болгоны цагаан сараар өндөр настнаа хүлээж авч бяцхан цайллага хийн, тэдний ажил мэргэжлийг өвлөн авсан залуу үетэй уулзуулдаг сайхан уламжлалтай. Өндөр настай ээж ааваа ажиллаж байсан албан газарт нь хүргэж өгдөг, хүлээж байгаад авч харьдаг бибээр ийм арга хэмжээ хэрхэн явагддагийг ерөнхийд нь мэднэ. Оюуны удирддаг ЖЭМР компаны хамт олон цагаан сар хуучраагүй байхад уламжлалт золголт цагаалга хийхээр ахмадуудаа хүлээн авахад байлцах завшаан олдож, ихээхэн өвөрмөц онцлогтой болсон энэ арга хэмжээ гайхах бахархах сэтгэгдэл төрүүлсэн.

Дэлхий нийтээр нарны буюу Григорийн тооллыг албан ёсоор баримталж, бид ч зуун жилийг нэгэн эрэн үе гэдэгт хэдийнээ дасч, тэмдэглэлт ойн арга хэмжээг зуунаар буюу арван жилийн мөчлөгөөр тэмдэглэж заншаад багагүй хугацааг элээж байна. 2006 онд Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг улс даяар өргөн дэлгэр тэмдэглэж байлаа. Манай ууган сургуулиудын нэг нэгдүгээр дунд сургуулийн 80 жилийн ойг уг сургууль төгссөн нэрт эрдэмтэн, сэхээтэн, соёл урлагын зүтгэлтэн, бизнес эрхлэгчид хэдэн жилийн өмнө мөн л дуулиантай тэмдэглэж байсан нь санаанд илхэн. Нэгдгээр сургуулийн тооны гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангийг нь дүүргэсэн Оюун захирал сар шинийн мэнд дэвшүүлсэн өлзийт сайхан үг хэлж арга хэмжээг нээхдээ энэ 2008 онд компани “жил орж” буйг дурдав. Цагаан идээ, ул боов, чихэр жимс, олон төрлийн чамин зууштай тансаг ширээнд суухаас өмнө компаны ажилтнууд ахмадуудтайгаа золголоо. Албан байгууллага аж ахуйн нэгж компаниуд сарны хуанлийн мөчлөгөөр 12 жилийн ойг тэмдэглэж байхыг урьд нь хараагүй тул сонин санагдлаа.

1973 онд Ленинградын Цаг уурын дээд сургууль төгсөж ирээд Ус Цаг Уурын хүрээлэнгийн машинт тооцооллын төв, мэдээлэл тооцооллын төв, Байгаль орчны яамны мэдээлэл тооцооллын төв, Зайнаас тандан судлалын Үндэсний Төвд инженер, судлаач, захирал зэргийн албыг хорь гаран жил залгуулсан Оюун дэлхийн цаг уур өөрчлөгдөж байгаа өнөөгийн нөхцөлд цаг уур, хөрс, ус, агаар мандалыг хамруулан цогц судалгаа хийх шаардлагатайг сайтар ойлгож байв. Мөн уламжлалт нүүдлийн мал аж ахуйг хөтлөхөд бэлчээрийн ургамалжилт, бэлчээрийн даац талхагдал, цөлжилтийн нарийвчилсан судалгааг байгалийн үзэгдэл юмс хүний үйл ажиллагааны нөлөөллийн бусад судалгаатай хослуулах хэрэгтэй байв. Ингээд тэрээр 1996 онд хэдэн нөхдийн хамт Байгаль орчны үнэлгээ өгөх хувийн ЖЭМР компаниа үүсгэн байгуулжээ.

Хүн төрөлхтөн нараар буюу сараар цаг хугацааг баримжаалан тоолж ирснээс манай монголчууд арван хоёр жилийн мөчлөг бүхий жаран жилийн үетэй сарны тоолол хэрэглэж ирсэн уламжлалтай. Энэ жил шороон хулгана жил гарч шинэ жаран эхэлж, бүтэн нэгэн үе улирч байгаа онцлог жил. Сарны дүрс нарийн хөмсөгөн байснаа тэргэл болон өөрчлөгдөж буй нь нүдний өмнө бэлхнээ харагдах сарны тоолол цаасан дээр тооцоо хийх шаардлагагүй тул нүүдэлчид малчдад хэрэглэхэд илүүтэй амар хялбар тул манайд өргөн дэлгэрсэн гэх улс байдаг. Модны насыг тоолдог цагираг арван хоёр жил тутам шинээр нэмэгддэг, ажиглалт судалгаагаар ургамал амьтад арван хоёр жилийн мөчлөгтэй өсч, хорогдож байдагтай нийцсэн амьдралд илүү ойр дөт сарны хуанлийг манай өвөг дээдэс хэрэглэж ирсэн юм байнаа. Байгаль орчны үнэлгээ шинжилгээ, мал тариалангийн эрсдэл, цаг уурын өөрчлөлт нөлөөлөл судалдаг компани байгалийн үзэгдэл юмстай илүү зохицсон хуанлийг илүүтэй эрхэмлэн жарны нэг мөчлөгт хийсэн ажлаа дүгнэж дараагийн шатанд юу хийхээ шүүн хэлэлцэхээр шийдсэн нь логик уялдаа сайтай шийдэл юм даа.

Хувийн багаахан компани гэхэд их олон ахмадуудтай юм. Тэдний зарим нь миний үеийн дунд насны улс. Компаны үндсэн ажилтнуудын нэг хэсэг нь хориос гучин насны мэдээллийн технологи эзэмшсэн шижигнэсэн залуус. Нөгөө хэсэг нь Ус цаг уурын хиймэл дагуулаас авсан зураг, тоон мэдээлэл боловсруулж зайнаас тандах судалгаа чиглэлээр мэргэшсэн дунд насны бүсгүйчүүд. Ахмад зөвлөхүүд нь математикч, физикч, газар зүйч, хөрс судлаач, ус судлаач, ургамал судлаач, амьтан судлаач, цаг уурч, сэтгүүлч, редактор, математикч, инженер гэсэн төрөл бүрийн мэргэжлийн улс. Янз бүрийн мэргэжил чиглэлээр ажилладаг эрдэмтэд, их дээд сургуулийн багш нар нэгэн баг болон тухай тухайн төсөл дээр хамтран ажилладагт асуудлын гол нь байлаа. Бүгд ЖЭМР-тэй ямар нэг төсөл дээр тодорхой цаг хугацаанд баг болон ажиллаж байсан, одоо ч ажиллаж байгаа улс байлаа.

Орчин үеийн техник технологи эзэмшсэн залууст ажлын их эрч хүч хурд бий. ЖЭМР компаны захиргаа ийнхүү залуу эрч хүч ахмадын туршлагыг хоршуулж чадсан, сүүлийн үеийн мэдээллийн технологийн боломжоор олон жилийн хур их мэдлэгийг боловсруулж дадсан, хоёроос гурван үеийн оюун ухааныг нэг зорилгод эвцэлдүүлэн ажиллаж сурсан газар. Тэтгэвэрт гарсан ахмадуудын мэдлэг оюуныг зэврүүлэхгүй тэдэнд урам зориг хайрлан мэргэжлийнх нь төсөлд татан оруулдаг, залуус нь ахмадуудынхаа туурвисан ном товхимолын хэвлэлийн эхийг компьютерт бэлтгэж өгдөг төдийгүй ахмад редакторуудыг ажиллуулан найруулга болон техник алдааг хянуулдаг, хэрэгцээтэй үед санхүүгийн тусламж үзүүлэн хэвлүүлдэг зэрэг бодит туслалцаа үзүүлдэг, ахмад залуу үе бие биеэсээ харилцан суралцан хамтран ажилладаг уламжлал тогтжээ.

Хүмүүс ээлж дараалан босч хундага өргөх ялдамд өөрийн чиглэл мэргэжлээр туурвисан бүтээл, ном товхимол, эрдмийн ажлын талаар ярьж байсан нь барагтайхан семинар сургалтад олж сонсомгүй сонин сайхан мэдээлэл өгч байв. Нэг ёсондоо идээ будаатай ширээний ард болсон эрдэм шинжилгээний бага хурал, семинар болсон гэхэд хилсдэхгүй. Номын хурын эхлэлийг Үлийн цагаан оготны судлалаар мэргэшсэн эрдэмтэн Авирмэд тавьлаа. Үлийн цагаан оготно манай нутагт үеийн үед эрт дээр үеэс оршин ирсэн мэрэгч атал социализмын үед үүр ноохойд нь химийн хор цацах аргаар устгал хийдэг байсан нь байгалийн тэнцвэр алдагдуулсан, үнэг хярс мэтийн амьтан тэжээлгүйтэн устаж мөхөх аюулд хүргэсэн гэнэ. Мөн оготны нүүдэл, өсөлт хорогдлоор байгалийн гамшиг болох мөчлөг цаг үеийг баримжаалдаг байсан байгалийн “барометр” алдагдсан тухай, химийн аргаар устгаж хороохын оронд үслэг ангийн аж ахуй байгуулах, оготны өсөлтийг түүний газар тариаланд учруулах хор нөлөөг байгалийн аргаар нь хэрхэн зохицуулах талаар бичсэн аргачлал бүхий өөрийн сүүлийн номынхоо тухай ярьлаа.

үргэлжлэл бий