Байгаль орчны манаанд-2

Мандалговь хотноо болсон боксын дэлхий аваргын мөнгөн медальт, талийгч дүү Отгонбаярынхаа нэрэмжит боксын аврага шалгаруулах бүсийн тэмцээнд оролцохоор 2000 онд явж байхдаа зудад нэрвэгдсэн Дундговь аймгийн малчдын хүнд хэцүү байдлыг ажигласан Оюун зуд ган зэрэг байгалийн гамшиг судлах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх арга замыг хайх ажил хийх санаа төрж, эрсдэл судлах төвийг санаачлан зохион байгуулжээ. Мал тариалангийн эрсдэл судлах төвийн зохицуулагчаар Оюун өнөөг хүртэл ажиллаж байна.

Мал тариалангийн эрсдэл судлах төвийн тэргүүн, улсын их хурлын гишүүн асан Тогтох Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай суманд сүүлийн хэдэн жил хийж байгаа судалгаа, ажиглалт, туршилтын талаар сонирхолтой зүйл ярьлаа. Ургамал судлаачтай хамт явж бэлчээрийн ургамалыг төрөл зүйлээр судлаад, зуншлага, намаржилтын үед тодорхой хэмжээний газрын өвсийг хадаж жигнээд ажиглалт хийж буй хот айлын мал хир хэмжээний талбайд идээшилж буйг, тухайн хот айлын мал хэдий хэмжээний өвс ургамал идэж хэрэглэдэг болох, малын тарга тэвээрэг ямар байгааг малаа жигнэж амьдын жин хэрхэн өссөн хорогдсоныг гурван жилийн турш хэмжилт ажиглалт хийн судалсан. Энэ нь бэлчээрийн даацыг бодьтойгоор гаргах, цаашид суурин хагас суурин эрчимт мал аж ахуй эрхлэхэд зайлшгүй шаардагдах судалгааны эх суурийг тавьж байгаа чухал ач холбогдолтой ажил юм. Түүнчлэн малчдыг судалгаа туршилтын ажилдаа хамруулан цаг уурын ажиглалт хийх дэвтэр хөтлүүлж заншуулсан байна. Эрдэнэдалай суманд хийсэн үүл задлан харвах туршилт хийж бороо хур оруулах болиулах туршилт амжилттай болж тус сум өвс ногоо халиурсан баян бүрд мэт хавь ойрын сум нутагт онцгойрох болсон тухай, ойр зэргэлдээ сумын иргэд бүгд ийшээ хошуурснаар бэлчээр талхлагдан сүйдсэн тухай ярьсан. Цаашид ийм ажлыг улам өргөн цар хүрээтэй хийх боломжтойг харуулсан туршилт боллоо гэж байлаа.

Зуд ган зэрэг байгалийн гамшиг мөн тодорхой мөчлөгтэй давтагддаг агаад, түүний давтамж өсөх хандлагатай байгаа нь сүүлийн 60 жилийн статистик судалгаанаас харагдаж байна. 1944 оны бичин жилийн зуд 150 хоног үргэлжилснээр 9,2 сая мал хорогдсон бол, 1956 оны ган зудад 2,2 сая мал хорогдсон бөгөөд 1968 оны бичин жилд 165 хоног үргэлжилсэн зудад 4,4 сая мал хорогджээ. 1970-1990 оны хооронд өмнөх жилүүдийн адилаар ган, зуд цөөнгүй тохиолдсон боловч түүний эсрэг тэмцэх бэлтгэл нөөц харьцангүй сайн байсан тул хохирол багатай гарсан байна.

Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн цаг уурын дулааралт, экологийн орчны өөрчлөлттэй холбоотойгоор ган зудын давтамж ойртож, байгалийн гамшгаас учруулах хохирол буурахгүй байна. 1999-2000 онд 12 аймгийн 157 сумын олон сая мал зудад нэрвэгдсэнээс 2,4 сая мал хорогдсон. 2000-2001 онд 20 аймгийн 192 сумын хориод сая мал зудад нэрвэгдсэнээс 3,5 сая мал хорогдож таван мянга орчим өрх малгүй болжээ.

2007 оны тооллогоор малын тоо толгой 40 саяд хүрсэн, олон арван мянгат малчин төрсөн тухай сонин хэвлэлээс бид уншиж баярлаж байлаа. Гэтэл тооны олноос гадна сүргийн зохистой бүтэц гэж чухал зүйл байдаг юм байна. Ямаа туурайгаараа цахилж өвсийг үндэстэй нь иддэг тул бог малын цөөн хувийг ямаа дийлэнхи хувийг хонь эзлэх нь бэлчээрт ээлтэй. Манай экспортын үндсэн нэр төрлийн бараанд ноолууран бүтээгдэхүүн ордог, ноолуурын үйлдвэрүүд дэлхийн зах зээлийн чанарын түвшинг хангасан бүтээгдэхүүн гаргаж чаддаг болоод удаж байгаа, ямааны ноолуур өндөр эрэлт хэрэгцээтэй болсон зэрэг нь малчид ямааг түлхүү өсгөх сонирхолтой болоход нөлөөлжээ. Сүргийн бүтцийн олон үеийн шалгарсан харьцаа ийнхүү алдагдаад байна. Нэг өрхийн малын бүтцэд тэмээ 1,4 %, адуу 13,1%, үхэр 6,8%, хонь 50,7%, ямаа 28% тус тус байх нь зохистой гэсэн судалгаа байдаг.

Говь, говь хээрийн бүсэд үхэр бас зайлшгүй байх ёстой мал гэнэ. 1944 оны бичин жилийн зудаас өмнө тухайн нэг суманд 100 мянган толгой үхэр байсан бол зудын дараа 37 мянга хүртэл буурчээ. Саяханы тооллогоор 43 мянган үхэртэй байсан нь үхрийн тоо толгой хүрэлцэхүйц хэмжээний аргал түлш гаргах түвшинд хүрэхгүй байгаагаас малчдын голлох түлш болох аргал ховордсон. Аргалгүй болж аргагүйдсэн малчид хөрсийг эвдрэл сийрэгжилтээс хамгаалдаг урт үндэстэй бут бударган түлшинд ихээр хэрэглэх болсноор говь хээрийн, говийн бүсийн цөлжилт улам газар авч байна.

Үхэр хорогдож аргал ховордсоноос үүдээд жилийн дөрвөн улиралд нүүж байдаг малчдад хөнгөн авсаархан, хямд төсөр ямар түлш зохимжтой талаар халуун яриа өрнөлөө. Аргал, хоргол, хомоол, тэр байтугай хүний ялгадасаас гарган авдаг биохийн түлшийг хятад вьетнамууд аль эрт хэрэглэж эхэлсэн тухай яригдсан боловч, нефть химийн чиглэлээр голлон ажилладаг математикч инженер Багмид гуай хүйтэн сэрүүн уур амьсгалтай манай орны нөхцөлд тохиромжгүй хэмээн няцааснаар нүүрсээс гаргах хийн талаар нэлээд ярилцлаа.

Байгалийн гамшиг ядуурал дагуулдаг. 1999 оноос 2002 оны сүүлийн гурван удаагийн зуднаар 12100 малчин өрх огт малгүй болж, учирсан хохирлын хэмжээ нь зах зээлийн дундаж ханшаар тооцоход 331,1 тэрбум төгрөгт хүрсэн тооцоо гарчээ. Ядуурал нь Монгол орны эдийн засаг нийгмийн нэн тулгамдсан асуудал болоод байна. Одоо хүн амын гуравны нэгээс илүү нь үндэснийхээ ядуурлын шугамаас доогуур амьдарч байгаа бол олон улсын стандартаар тооцвол хүн амын 70 гаруй хувь нь ядууралд өртөөд байгаа юм. Зах зээл рүү чиглэсэн аж ахуйн нэгжийн хэмжээнд ажиллах боломжтой нэг өрхийн малын тоо толгой 300-500–аас доошгүй байхад тохиромжтой гэсэн судалгаа байдаг. Мал бүхий өрхүүдийн 37 хувь 50 хүртэлх толгой малтай, 20,5 хувь нь 51-100, 38,9 хувь нь 101-500, 3,6 хувь нь 501-ээс дээш толгой малтай байгаа нь Монголын малчин өрхийн өнөөгийн дүр төрхийг харуулж, малчидын дийлэнх хувь үр ашигтай аж ахуйн нэгж байх түвшинд хүрээгүйг харуулж байна. Ийм нөхцөлд ядуурал, орлогын тэгш бус хуваарилалтыг судлах асуудал ихээхэн сонирхолтой бөгөөд Монголд бага судлагдсан сэдэв болно. Нийгэм судлаач эмэгтэй Төрбилэгтэй хамтран ган зудын улмаас нүүрлэдэг ядуурал нийгэмд хэрхэн хүнд тусдаг, тэр дундаа хүүхэд залуучуудын сурах боловсрох нийгмийн халамж хүртэхэд хэрхэн нөлөөлдөг талаарх судалгааг ЖЭМР компани бас хийжээ. Манай орны бэлчээрийн мал аж ахуй нь байгаль цаг агаарын байдлаас ихээхэн хамааралтай, энэ утгаараа харьцангүй эрсдэл ихтэй салбар тул түүний эдийн засагт эзлэх хувийн жин өндөр байгаа нь манай эдийн засгийг бүхэлд нь тогтворгүй, түүний өсөлт жигд бус байхад нөлөөлж байна. Дэлхийн практикаас үзэхэд хөгжиж байгаа орнуудын хөдөө аж ахуй нь эрчимжээгүй байдаг тул бүтээмж багатай ба түүний эдийн засагт эзлэх хувь хэмжээ хоцрогдлыг илтгэдэг гэж үздэг юм байна.

Мөн ЖЭМР компани Техникийн Их сургуулийн багш агаар мандалын физик процесс судалдаг эрдэмтэн Түгжсүрэн, математикч Санцар, эрүүл ахуйч Сайжаа, хот төлөвлөлтийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Нансалмаа нарын олон хүнийг хамруулан нийслэл хотын агаарын бохирдол бууруулах мастер төлөвлөгөө гарган ажиллаж байна. Мэдээлэл технологийн Мэндбаяр тэргүүтэй залуус хиймэл дагуулаас авсан дүрс тоон мэдээллийг боловсруулан Улаанбаатар хот дахь агаарын бохирдлын голомт, тархалтыг харуулсан “бохирдолтын газрын зураг” гаргаснаа хүнд хамгийн ойлгомжтой “хураангүйн хураангүй” хэлбэр хэмээн тайлбарлаж байлаа.

1992 онд батлагдсан ардчилсан шинэ Үндсэн хуульд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед хүн амын шилжих хөдөлгөөнийг засаг захиргааны зүгээс хянаж, хүчээр хязгаарлаж байсныг өөрчилөн Монгол Улсын иргэд “улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох эрхтэйг” заасан. Малгүй амьжиргааны эх үүсвэргүй болсон, хөдөөд аж байдал хүндэрсэн хийгээд боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанар хүртээмж, ажлын байр ховор зэргээс шалтгаалж иргэд олноороо нийслэл болон төв суурин газар шилжин суурьшиж байна. Мөн Монгол Улсын иргэдэд газар өмчлүүлэх тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотойгоор 2003 оноос нийслэлд шилжин ирэгсдийн тоо улам нэмэгдсэн.

Улаанбаатар хот бол дөрвөн уулын дунд байрлалтай цаашдаа хаяагаа тэлэх боломж хязгаарлагдмал хот билээ. Иргэдийн шилжих хөдөлгөөний дүнд хотын хүн ам огцом өсч, хот гадагшаа тэлэх бус дотогшоо улам шигүү давчуу болсоор оршин суугчдынхаа тав тухыг алдагдуулсан хүний амьдрах орчин улам муудаж байгаа. Орон нутгаас шилжин ирж байгаа айл өрх газар нутгийн хүрэлцээгүйгээс үер усны гамшигт автах аюултай газар, өндөр хүчдэлийн шугам дор, газар дорхи бохир цэвэр усны шугам сүлжээний дээр, оршуулгын газрын ойр орчим зэрэг хаа дуртай газраа зөвшөөрөлгүй бууж хашаа байшин, гэр хорооллыг үүсгэж байгаа нь нэг талаас эдгээр хүмүүсийн амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөд аюул учирч болзошгүй аюултай, нөгө талаас хот байгуулалтын бодлогод саад учруулж байна. Бий болсон энэ байдал байгаль орчныг бохирдуулан, гэрэл цахилгаан, цэвэр усны хангамж, эрүүл мэнд нийтийн тээврийн үйлчилгээнд багагүй хүндрэл бэрхшээл учруулж байна. Улаанбаатар хотын гэр хороолол ямарч төлөвлөгөөгүй, зохицуулалтгүй өргөжин тэлсээр байгаа билээ.

Гэр хорооллын ядуу өрхүүд төлбөрийн чадваргүйгээс хүйтний улиралд Туул голын бургас, Богд уулын модыг түлшинд хэрэглэж, байгаль орчинд нөхөж баршгүй хохирол учруулсаар байна. Хамгийн анхаарал татсан асуудал бол нийслэлд агаарын бохирдол, утаажилт ноцтой хэмжээнд хүрч, хүн амын хэт бөөгнөрлөөс байгаль орчин ихэд бохирдож, хүний эрүүл мэндэд нөлөөлөх хэмжээнд хүрлээ. Улаанбаатар хотод ердийн галлагаатай 80 мянган пийшин хүйтний улиралд 400 мянган тонн нүүрс хэрэглэж 15 мянган тонн хорт бодис агаарт цацдаг, 50 мянга гаруй автомашин 60 мянган тонн шатахуун хэрэглэж, 60 мянган тонн хорт хий гаргадаг байна.

Ургамалын физиологч МУИС-ын багш профессор Цэндээхүү, ЖЭМР компаны зөвлөхөөр 1996 оноос ажиллаж байгаа ургамал зүйч эрдэмтэн Маньбадар гуай нар түүхий эд олборлолт, дэлхийн дулаарал, хөрсний эвдрэл зэрэг нь ургамалд хэрхэн нөлөөлдөг талаар сонирхолтой зүйл ярьлаа. Насаараа эрдэм шинжилгээ судалгааны ажил хийсэн, их дээд сургуулиудад багшилж байгаа эрдэмтэд ЖЭМР компанитай хамтарч ажилласны дүнд онолын мэдлэгээ практикт баталгаажуулах боломжтой болсондоо талархал илэрхийлж байлаа.

Үг хэлсэн хүн бүр хамтарч ажиллахад эвсэг, мэргэжлийн ямар ч салбарын асуудлыг богино хугацаанд түргэн ойлгож аливаа юмны голыг олж хардаг, хэн хүнд урам хайрладаг гээд Оюуныг магтаж байсныг дэлгэрэнгүй бичвэл хэдэн хуудас гарна. Магтаалд угийн дургүй тэрээр "энэ бүхэн надад хамаагүй ээ, байгаль өөрөө тийм олон талтай цогц баялаг юмаа" гэж байв. Нэрт орчуулагч, редактор Г.Амар гуай "цаг үеэсээ түрүүлж яваа хүн" гэсэн үг сэтгэлд ойр буусан. Хувиасаа нэмж хэлэхэд "их мөрөн дөлгөөн, эрдэмт хүн даруу" гэсэн үг түүнд яг таарна. Хэдхэн сарын өмнө найз нөхөд нь бэлэглэж байж түүнийг хүчээр гар утастай болгосон гэж байгаа, гэрт ажилд утас байхад шаардлага байхгүй гээд гар утасгүй л байлаа. Компаны захирал бүсгүйчүүл алба юм шиг булган дээл өмсөж, очир алмаас шигтгээтэй ээмэг бөгж зүүдэг хачин ёс манайд бий. Оюунд булга эрдэнэс аль нь ч байхгүй. Байгаль өөрөө тийм олон талтай баялаг гэдэг шиг тэр өөрөө ховор тохиолдох очир эрдэнэ дээ.