Цэцэгчин пионер

Би багадаа нийгмийн идэвх сайтай байжээ. Улсын хэмжээний том том хуралд тогтмол оролцдог, гадаад дотоодын том том дарга нарт цэцэг өгдөг пионер байв. Юуны тухай ямар хурал байсныг харин мэдэхгүй. Том хүмүүс аавдаа загинуулсан хүүхэд шиг томоотой сууж байдаг байсан. Хүүхдүүд биднийг улаан бүчээ дэврүүлээд, цагаан цамцаа өмсөөд, цагаан хормогч зүүгээд, бүрээгээ үлээгээд бөмбөрөө дэлдээд яваад орохоор жигтэйхэн юм болно. Зарим нь нойрноосоо цочиж сэрээд сандлаасаа уначих шахна. Зарим нь санаа алдаад болдогсон бол буцаад хүүхэд болохсон гэж цаанаасаа атаархсан янзтай биднийг харна. Зарим нь бүүр уйлна гээч. Багшаас асуусан чинь баярын нулимс гэсэн.

Хүн баярлахаараа бас уйлдаг гэнээ. Жоохон байхад хүүхдүүд өвдөх, ичих, харамсахаараа л голдуу уйлдаг байсан. Манай ангийн Чинзүрх хичээл тарангуут намайг дагаад зодоод уйлуулаад байдаг байсан. Их муухай хүүхэд. Үс зулгаана, хөл гишгэнэ, чернил хагална. Ээждээ хэлсэн чинь тэр хүүхэдтэй нэг ярина гэж амалсан. Харин нэг өдөр сургууль дээр ээж ирчихсэн тэр мууд чихэр өгөөд, толгойг нь илээд ангийнхаа найзыг битгий шоглож бай миний хүү гээд зогсож байсан. Хүүхдүүд шоолоод би ичээд уйлах шахсан. Бүр миний хамгийн дуртай арван нэг хорийн “барбарис” чихрийг өгөөд байхдаа яахав дээ. Өвдөөд юм уу, ичээд хүн уйлдаг байгаа биз дээ. Эмээд эрхэлж дийлэх гэж хааяа худлаа уйлдаг байсан л даа. Гэхдээ нулимс гарч өгөхгүй нь ядаргаатай. Манай байрны Цэцэнбилэг зараа тэжээдэг байсан чинь алга болчихоод бас уйлсан. Харамсаж гашуудахаараа бас жинхэнээрээ уйлдаг юм билээ. Хуралд суудаг том хүмүүс удаан суугаад бие нь хөшиж өвддөг, эсвэл юунаас ч юм их ичдэг, юүнд ч юм их харамсдаг байсан байх аа.

Цэцэг өгдөг хүүхэд болоход амархаан. Пионерийн ордны үлгэрийн танхимд очоод Дагийраз гуайн морин хуур татаад сайхан тууль хайлах, гоё үлгэр ярихыг сонсоод сууж байхад болоо. Дарга нар орж ирээд энэ жижигхэн биетэй, тэр том хацартай, тэр том нүдтэй гээд сонгож авна. Би ааруул хүлхэж байсан чинь намайг том хацартай гээд цэцэгчин болгочихсон. Ёстой нөгөө сраз майор гээчээр шууд гадаадын том даргад цэцэг өгөх болвой. Нэгдүгээр ангид байсан уу, хоёрдугаар ангийн эхний хагас жилд байсан уу санахгүй байна. Ямар ч байсан пионер болж амжаагүй байлаа.

Хичээл таслуулаад, бэлтгэлд гаргачихлаа. Тасалсан хичээлээ том хацарт өөрөө дараа нь ойлгож нөхөж авах учиртай. Сургуулийн захиргаатай яриад албан ёсоор хичээлээс чөлөөлчихөж байгаа юм. Пионер биш нь хамаагүй ээ, нэг их гоё союз галстук олоод зүүлгэчихлээ. Нэг өтгөн хөмсөгтэй хятад хүний зураг үзүүлээд хаанаас гарч ирэх, хэзээ гүйж очих, цэцгийн баглаагаа барингуутаа ёслох, дараа нь хөөрхөн инээх гээд зааж өгсөн. Би ингэж анх цэцэгчин болохдоо Хятадын Мао даргын дараах том хүн, төрийн зөвлөлийн дарга Жоу Энь-Лайд цэцэг барьсан юм. Хамгийн сүүлд манай Ардын Их Хурлын дарга агсан Ж.Самбуу гуайн далан насны ойд цэцэг өргөсөн шиг санаж байна. Бие томроод хацар шуугдаад аяндаа түрэгдсэн. Анги ахиад хичээл олшроод хүндрээд ирэхээр албан ёсоор таслаад байх сонирхолгүй болчихно. Шугам шиг жагсаад, цэрэг шиг ёслоод гар хөлийн дасгал хийгээд дээрээс нь ядарч өлсөж байхад инээмсэглэ гэж загинуулж байснаас чартаа дээс тоглоод, бөмбөг хөөгөөд гүйж явах нь хөгжилтэй.

Түүхэн үйл явдал, хурал, дарга, цэцэг бүгдийг баримтжуулаад зураг авах нь ойлгомжтой. Өргөгдсөн цэцэг барьсан бяцхан гарын эздэд тэр зургийг хэрэг болгож өгөхгүй нь бас ойлгомжтой. Надад лав намын хуралд бат илэрхийлэл илэрхийлж байгаа пионерүүд, том дарга нарт цэцэг өргөж байгаа хүүхдүүдийн зураг байдаггүй байв. Цэцэгчин пионер байснаа ч таг мартчихаж. Сая нутагт очиход нэг найз маань гэртээ урилаа. Зургийн цомог үзүүлж байснаа хоёр гурван зураг өгөхөд л улаан галстуктай бага насаа эргэж санасан. Тэр анд маань Монголоос гадаадад суугаа элчин сайдын яаманд ажиллаж байсан. Элчингийн сурталчилгааны зургийн фондоос миний багийн зургийг таниад сэмхэн шуучихаж. Өчнөөн олон жил хадгалсан юм одоо эзэндээ очиг гээд өгсөн юм. Би сахилгагүй үл бүтэх этгээд байж дээ. Зураг дээр Цэдэнбал, Жоу Энь-Лай гэсэн хоёр том даргын дунд хэдхэн мөч хүндэтгэл үзүүлээд хүн шиг зогсож чадахгүй өлмийгөө огсойлгоод яажийгаад байж байгаагий нээ. Цэцгийн баглаа нь яасан үзэмжгүй жул юм. За энэ ч яахав. Харин энэ дарга нар ямар хэргээр уулзсан юм бол?

Насаараа хөөгөөд юун айлчлал болсныг тодруулах гэж оролдов. Энд түүхийн олигтой номгүйн учир таамаг төдий зураг гарч байна. Орос Хятад хоёр илт сөргөлдөөд харилцаа нь муудчихсан байсан үе. Орос Хятадын аль аль нь Монголыг өөрсдийн нөлөөнд байлгах гэж элдвээр оролдож ах дүүгийн тусламж, амьд ажиллах хүч харамгүй илгээж байсан үе.

Тэр үед Хятадын эдийн засаг нь төдийлөн бэхжээгүй, өөрсдөө Оросоос тусламж авдаг байсан атлаа манайд 160 сая рублийн буцалтгүй тусламж олгож байсан нь сонин. Жоу Энь-Лай 1960 онд Монголд айлчлан 200 сая рублийн хөнгөлөлттэй зээл өгөхөөр болсон байдаг. Манайд тавиад оны сүүлч, жараад оны эхээр гэрээгээр олон хятад ажилчид ажиллаж байсан. Дараа тэднийг албадан гаргасан. 1961 онд манай улс НҮБ-д гишүүнээр элссэн. Монгол Хятадын хилийг нарийвчлан тогтоох хилийн гэрээ хэлэлцээр хийгдсэн. Тэгэхээр энэ зураг Цэдэнбал, Жоу Энь-Лай нар гарын үсэг зурсан хятад ажилчдын асуудал, хилийн хэлэлцээр, гадаад худалдааг зохицуулсан уулзалт, буцалтгүй тусламж үзүүлсэн айлчлалын аль нэгний баримт байх. Дашрамд дурдахад арын эгнээнд зүүн талаас хоёрт байгаа эрхэм бол тухайн үедээ төрийн эргэлт гаргахаа шахсан Цэнд дарга шиг.