Өрнөдийн орнуудад "аппликац" хэмээдэг зээгт наамал буюу торгон зураг манайд эртнээс хөгжиж ирсэн уламжлалтай. Монголчуудын урладаг зээгт наамал нь "аппликац"-тай дүрсүүдийг эсгэж өрж наадаг талаараа л төстэй. Зээгт наамал зээглэдэг, шигтгээ чимэг суулгадаг, хатгамал саа зэрэг олон төрлийн үйлээр бүтдэг өвөрмөц хийцтэй бүтээл.
Төв Азийн нүүдэлчин түмний ахуй амьдралтай нөхцөлдөн үүссэн торгон зураг нь нүүдэлд авч явахад тохиромжтой авсаар хөнгөн зай бага эзэлдэг, уран зураг шиг эвхэж нугалахад сэвтэж өнгө будаг нь хуурч ховхордоггүй зэрэг нүүдлийн соёлын хэв шинжийг өөртөө агуулсан байдаг. Торгон зураг түүхэн хөгжлийн урт замыг туулахдаа урлан бүтээх арга ухаан, ур чадвар болон хэрэглэдэг материал нь үргэлж шинэчлэгдэн өөрчлөгдсөөр улам баяжин төгс боловсронгуй болсоор иржээ.
Эртний хүмүүс эсгий, арьсан материалаар хийсэн хувцас эдлэл хэрэглэж ирсэн. Арьс эсгийн хувцас эдлэлийг хээлж
чимэглэж ирсэн нь наамал урлагийн эхийг тавьжээ.
Монголчууд эсгийг хээлэхдээ зээгтэй зээггүй хээ чимгийг хийдэг эртний уламжлалтай. Гэрийн дээвэр, эсгий үүд, өрхний зах, ширмэл ширдэг, хаяавч, тохош зэргийг зээглэж, хээ гарган гоёмсгоор ширж ирсэн. Одоог хүртэл хэрэглэсээр буй олон угалзтай гутал, эмээлийн гөлөм, дөрөөний ширний товгор хээ зэрэг нь гоёл наамал явсаар урлал болсны жишээ.
Ноён уулын булшнаас олдсон Хүннүгийн (м.э.ө-III зуунаас м.э-I) үед хамаарагдах 2,6х1,95 метр хэмжээний ширмэл ширдэг монголын нутагт амьдарч байсан эртний нүүдэлчин түмний гоёл чимэглэлийн урлагийн дурсгалт зүйлээс нэн эртнийд зүй ёсоор ордог. Төв хэсэгт нь тасралтгүй үргэлжлэх усан хээг ширж, тойруулаад тэмцэлдэж байгаа есөн хос өмьтдыг уран зохиомжтойгоор ширлэн дүрсэлжээ. Адгуус амьтан араатны амь өрссөн тэмцэл, эрч хүчийг ийнхүү гаргасан эл бүтээл гоёл чимэглэлийн хүрээнээс аль хэдийн хальж утга төгөлдөр ширмэлийн бүтээлийн хэмжээнд хүрсэн байна. Эл ширдэг дэх дүрсийг бүтээсэн арга барил, дүрс дүрлэгдэхүүнээ гурамсан зээгээр хүрээлсэн байдлыг тунгаан ажихуйяа монголын торгон зураг манай эриний эхэн үед үүссэн гэх үндэслэлтэй.
Хүн төрөлхтөн бүс барааг хийдэг болсноор наамал урлал шинэ шатанд хөгжих үндэс тавигджээ. Асар майхан, гэрийн дотор хөшиг, гэрийн бүрээст ялгарах өнгийн бөсөөр хээ угалз тавьдаг, улмаар цам майдарын хувцас, бурхны хөрөг дүрийг наамлын урлалаар зээгтэй зээггүй оёж бүтээдэг болов.
Монголын феодалын түрүү үеийн Жужан улсын хаанаас Тоба улсын хаанд сувдаар хэлхэж бүтээсэн бурхны хөргийг бэлэглэж байсан тухай эртний түүхийн тулгуур бичигт тэмдэглэсэн байдаг. Энэ нь монголын торгон зурагт бүтээлээ төрөл бүрийн эрдэнийн чулуугаар чимдэг арга манай эриний Y-YI зууны үед үүссэн болохыг харуулсан нэгэн чухал баримт юм. Нөгөөтэйгүүр Төвд оронд бурхны шашин YII зууны үеэс дэлгэрч, тэр үед л бурхны хөрөг урладаг болсон бол, монгол аймагтан аль хэдийнээ Y-YI зууны үед бурхны хөрөг дүрийг урлан бүтээж ирснийг гэрчилж байна. Тухайн үеийн нүүдэлчин аймгууд "монгол" хэмээн нэрлэгдэж байгаагүй нь мэдээж.
Шивээсэн хамгамалаар голлосон зээгт урлал, гурамсан зээгт урлал, хялгасан зээгт урлал, дан наамлаар бүтсэн урлал (эсгэмэл наамал) гэх мэт дотор нь ангилж болно. Үүнд зээглэх, эсгэх, наах гэсэн нэр томъёо бол зөвхөн үйлдвэрлэн бүтээх арга талаас нь дамжлагын зөвхөн нэг хэсгийг тодотгон заасан үг билээ. Хэрэглэсэн материал, хийж бүтээсэн арга барил, бүтээсэн ур ухаан, урлаг төгс байдлыг харгалзан үзвэл "торгон зураг" нэр томъёо илүү нийцтэй.
Торгон зургийг торгон дээр өнгийн будгаар зурсан уран зурагтай хольж хутгаж хараахан болохгүй. Зээгт наамал нь гар урлалын түвшингөөс хальж мэргэжлийн чимэглэлийн урлагийн хэмжээнд хүрснийг "торгон зураг" хэмээх нэр томъёогоор тодотгохыг хичээв. Зээглэж нааж бүтээсэн энэ урлал нь зохиомж, утга агуулгаас гадна зургийн дагнаас, зураасыг уран чадварлагаар ашиглан нарийн аргаар урлаж бүтээсэн байдаг.
Дэлхийн улс үндэстний зураг урлал бүхэн өөрийн гэсэн өвөрмөц шинж, дэг жаягийг уламжлан хөгжүүлж ирсэн байдаг. Дорно дахины уран зураг өрнийхийг бодвол бэлгэдэл зүйг илүү агуулсан, өнгийн шийдэл дүрслэх арга барилын хувьд ч нэн өвөрмөц. Голлох зүйлээ томоор авч, бусдыг жижгээр тойруулан авах маягаар зохиомжлон урладаг нэгэн өвөрмөц арга байдаг нь шашны урлагт нэн түгээмэл хэрэглэгдэж иржээ.
Монгол зурагт хол ойрын алслал хэрэглэдэггүй. Дүрс байрандаа байж, зураач харин шувууны нислэгийн өндөрлөгөөс ойртон очиж дүрсэлнээ гэсэн үг. Ийм аргаар зурсан зургийг харааны олон цэгийг хосолсон гэж нэрлэдэг аж. Монгол зураг өнгийн өвөрмөц шийдэлтэй. Үндсэн өнгийг илүү эрхэмлэдэг учраас цэвэр тод, өнгөлөг, цоглог харагддаг. Өнгийн бэлгэдлийг уран зурагт хэрэглэсэн цөөхөн урлагийн нэг билээ. Завсрын өнгийг дагнаас маягаар хэрэглэж орон зайн ухагдахууныг илэрхийлдэг онцлогтой. Монгол зураг нь зураасанд дулдуйддаг хамгийн зурааслаг урлагийн нэг. Зураас нэгэн үе бүдүүрч, нэгэн үе нарийсан алслах зэрэг уран нарийн хэм хэмнэл нь сонин донж төрхийг илтгэх агаад хэлбэр дүрсийн орон зайг илтгэх хэрэглүүр болдог өвөрмөц онцлогтой.
Торгон зураг монгол зураг хоорондоо нарийн шүтэлцээтэй. Торгон зургийг бүтээхэд зураачийн гаргасан хар зургийг үлгэр болгон тохирох өнгийн торгомсог материал сонгоно. Сонгосон материалын ялгарах өнгийн зохицолдоо, хоршилоор зургаар илэрхийлэх ёстой овгор товгорыг гаргах ба эзэлхүүний дүрслэлийг илэрхийлнэ. Дашрамд дурдахад хээтэй торго онцгүй, пүүсүү мэтийн нягт нэхээстэй цулгуй торгийг голдуу хэрэглэдэг.
Торгон зургийг хийх технологийг товч дурдахад: хар зураг гурван хувь гаргах, торгоо цардах, эсгэх, дүрсийн хөвөөг нугалж наах, дүрсүүдээ өрж зураг үүсгэх, зээглэх зэрэг юм.
Зээг тавина гэдэг ньторго, хоргой мэтийн зөөлөн эдээр эсгэсэн зохиомжийн дүрслэгдэхүүний хэвийг алдагдуулахгүйн тулд хэрэглэдэг нэг ёсны бэхэлгээ юм. Зээг өөрөө тухайн дүрсийг тодруулж өгдөг. Өөрөөр хэлбэл өрж байрлуулсөн дүрсүүдээ ар дэвсгэр дээр тогтоож зээглэдэг. Наамлын урлал торгон зургийг бүтээх аргын нэг онцлог нь олон салангид хэсгээс бүрдэх эд ангитай бөгөөд нэг нь нөгөөгийнхөө аль нэг ирмэгийг дарж байрладаг.
Торгон зургийг торгон хоргой мэтийн гоёмсог эдээр бүтээдэг тул зээгийг мөн торгон, алт мөнгөн утсаар хийдэг уламжлал тогтжээ. Зөв солгой эрчээр гурван хэсгийн нийлүүлж томсон утсыг гурамсан зээг гэдэг. Зээглэх дүрсийнхээ том жижгээс болж нэгээс хорин нэгэн (1,3,5,7,9,12,15,18,21) ширхэг торгон утсыг олог цөөнөөр давхарлан томж, бүдүүн нарийн янз бүрийн зээг тавьдаг. Зээгний өнгө дүрсний өнгөнөөс ялгагдахуйц өөр, бараандуу байхаар сонгож авдаг. Туслах чанарын жижиг дүрсэнд нарийнаас нарийн зээгийг түүхийрүүлсэн утсаар тавьдаг. Торгон утас ширхэглэн задлахыг утас түүхийрүүлэх гэдэг байна. Адууны уртын хялгас торгон утсаар ороож зээглэхийг хялгасан зээг гэдэг.
1.зүүн дээд талд: "Дорждагдан", 180х105, Дүрслэх Урлагын музей (ДУМ)
2.дунд баруун талд: "Цогт охин тэнгэр Лхама", 139х119, ДУМ
3.доор зүүн гарт: "Манзушири", 100х73, ДУМ
4.доор баруун гарт: "Пагва лам" 156х112, ДУМ
Ү.Дашням. Д.Гангаа "Торгон зураг" номноос авав.
Төв Азийн нүүдэлчин түмний ахуй амьдралтай нөхцөлдөн үүссэн торгон зураг нь нүүдэлд авч явахад тохиромжтой авсаар хөнгөн зай бага эзэлдэг, уран зураг шиг эвхэж нугалахад сэвтэж өнгө будаг нь хуурч ховхордоггүй зэрэг нүүдлийн соёлын хэв шинжийг өөртөө агуулсан байдаг. Торгон зураг түүхэн хөгжлийн урт замыг туулахдаа урлан бүтээх арга ухаан, ур чадвар болон хэрэглэдэг материал нь үргэлж шинэчлэгдэн өөрчлөгдсөөр улам баяжин төгс боловсронгуй болсоор иржээ.
Эртний хүмүүс эсгий, арьсан материалаар хийсэн хувцас эдлэл хэрэглэж ирсэн. Арьс эсгийн хувцас эдлэлийг хээлж
чимэглэж ирсэн нь наамал урлагийн эхийг тавьжээ.
Монголчууд эсгийг хээлэхдээ зээгтэй зээггүй хээ чимгийг хийдэг эртний уламжлалтай. Гэрийн дээвэр, эсгий үүд, өрхний зах, ширмэл ширдэг, хаяавч, тохош зэргийг зээглэж, хээ гарган гоёмсгоор ширж ирсэн. Одоог хүртэл хэрэглэсээр буй олон угалзтай гутал, эмээлийн гөлөм, дөрөөний ширний товгор хээ зэрэг нь гоёл наамал явсаар урлал болсны жишээ.
Ноён уулын булшнаас олдсон Хүннүгийн (м.э.ө-III зуунаас м.э-I) үед хамаарагдах 2,6х1,95 метр хэмжээний ширмэл ширдэг монголын нутагт амьдарч байсан эртний нүүдэлчин түмний гоёл чимэглэлийн урлагийн дурсгалт зүйлээс нэн эртнийд зүй ёсоор ордог. Төв хэсэгт нь тасралтгүй үргэлжлэх усан хээг ширж, тойруулаад тэмцэлдэж байгаа есөн хос өмьтдыг уран зохиомжтойгоор ширлэн дүрсэлжээ. Адгуус амьтан араатны амь өрссөн тэмцэл, эрч хүчийг ийнхүү гаргасан эл бүтээл гоёл чимэглэлийн хүрээнээс аль хэдийн хальж утга төгөлдөр ширмэлийн бүтээлийн хэмжээнд хүрсэн байна. Эл ширдэг дэх дүрсийг бүтээсэн арга барил, дүрс дүрлэгдэхүүнээ гурамсан зээгээр хүрээлсэн байдлыг тунгаан ажихуйяа монголын торгон зураг манай эриний эхэн үед үүссэн гэх үндэслэлтэй.
Хүн төрөлхтөн бүс барааг хийдэг болсноор наамал урлал шинэ шатанд хөгжих үндэс тавигджээ. Асар майхан, гэрийн дотор хөшиг, гэрийн бүрээст ялгарах өнгийн бөсөөр хээ угалз тавьдаг, улмаар цам майдарын хувцас, бурхны хөрөг дүрийг наамлын урлалаар зээгтэй зээггүй оёж бүтээдэг болов.
Монголын феодалын түрүү үеийн Жужан улсын хаанаас Тоба улсын хаанд сувдаар хэлхэж бүтээсэн бурхны хөргийг бэлэглэж байсан тухай эртний түүхийн тулгуур бичигт тэмдэглэсэн байдаг. Энэ нь монголын торгон зурагт бүтээлээ төрөл бүрийн эрдэнийн чулуугаар чимдэг арга манай эриний Y-YI зууны үед үүссэн болохыг харуулсан нэгэн чухал баримт юм. Нөгөөтэйгүүр Төвд оронд бурхны шашин YII зууны үеэс дэлгэрч, тэр үед л бурхны хөрөг урладаг болсон бол, монгол аймагтан аль хэдийнээ Y-YI зууны үед бурхны хөрөг дүрийг урлан бүтээж ирснийг гэрчилж байна. Тухайн үеийн нүүдэлчин аймгууд "монгол" хэмээн нэрлэгдэж байгаагүй нь мэдээж.
Шивээсэн хамгамалаар голлосон зээгт урлал, гурамсан зээгт урлал, хялгасан зээгт урлал, дан наамлаар бүтсэн урлал (эсгэмэл наамал) гэх мэт дотор нь ангилж болно. Үүнд зээглэх, эсгэх, наах гэсэн нэр томъёо бол зөвхөн үйлдвэрлэн бүтээх арга талаас нь дамжлагын зөвхөн нэг хэсгийг тодотгон заасан үг билээ. Хэрэглэсэн материал, хийж бүтээсэн арга барил, бүтээсэн ур ухаан, урлаг төгс байдлыг харгалзан үзвэл "торгон зураг" нэр томъёо илүү нийцтэй.
Торгон зургийг торгон дээр өнгийн будгаар зурсан уран зурагтай хольж хутгаж хараахан болохгүй. Зээгт наамал нь гар урлалын түвшингөөс хальж мэргэжлийн чимэглэлийн урлагийн хэмжээнд хүрснийг "торгон зураг" хэмээх нэр томъёогоор тодотгохыг хичээв. Зээглэж нааж бүтээсэн энэ урлал нь зохиомж, утга агуулгаас гадна зургийн дагнаас, зураасыг уран чадварлагаар ашиглан нарийн аргаар урлаж бүтээсэн байдаг.
Дэлхийн улс үндэстний зураг урлал бүхэн өөрийн гэсэн өвөрмөц шинж, дэг жаягийг уламжлан хөгжүүлж ирсэн байдаг. Дорно дахины уран зураг өрнийхийг бодвол бэлгэдэл зүйг илүү агуулсан, өнгийн шийдэл дүрслэх арга барилын хувьд ч нэн өвөрмөц. Голлох зүйлээ томоор авч, бусдыг жижгээр тойруулан авах маягаар зохиомжлон урладаг нэгэн өвөрмөц арга байдаг нь шашны урлагт нэн түгээмэл хэрэглэгдэж иржээ.
Монгол зурагт хол ойрын алслал хэрэглэдэггүй. Дүрс байрандаа байж, зураач харин шувууны нислэгийн өндөрлөгөөс ойртон очиж дүрсэлнээ гэсэн үг. Ийм аргаар зурсан зургийг харааны олон цэгийг хосолсон гэж нэрлэдэг аж. Монгол зураг өнгийн өвөрмөц шийдэлтэй. Үндсэн өнгийг илүү эрхэмлэдэг учраас цэвэр тод, өнгөлөг, цоглог харагддаг. Өнгийн бэлгэдлийг уран зурагт хэрэглэсэн цөөхөн урлагийн нэг билээ. Завсрын өнгийг дагнаас маягаар хэрэглэж орон зайн ухагдахууныг илэрхийлдэг онцлогтой. Монгол зураг нь зураасанд дулдуйддаг хамгийн зурааслаг урлагийн нэг. Зураас нэгэн үе бүдүүрч, нэгэн үе нарийсан алслах зэрэг уран нарийн хэм хэмнэл нь сонин донж төрхийг илтгэх агаад хэлбэр дүрсийн орон зайг илтгэх хэрэглүүр болдог өвөрмөц онцлогтой.
Торгон зураг монгол зураг хоорондоо нарийн шүтэлцээтэй. Торгон зургийг бүтээхэд зураачийн гаргасан хар зургийг үлгэр болгон тохирох өнгийн торгомсог материал сонгоно. Сонгосон материалын ялгарах өнгийн зохицолдоо, хоршилоор зургаар илэрхийлэх ёстой овгор товгорыг гаргах ба эзэлхүүний дүрслэлийг илэрхийлнэ. Дашрамд дурдахад хээтэй торго онцгүй, пүүсүү мэтийн нягт нэхээстэй цулгуй торгийг голдуу хэрэглэдэг.
Торгон зургийг хийх технологийг товч дурдахад: хар зураг гурван хувь гаргах, торгоо цардах, эсгэх, дүрсийн хөвөөг нугалж наах, дүрсүүдээ өрж зураг үүсгэх, зээглэх зэрэг юм.
Зээг тавина гэдэг ньторго, хоргой мэтийн зөөлөн эдээр эсгэсэн зохиомжийн дүрслэгдэхүүний хэвийг алдагдуулахгүйн тулд хэрэглэдэг нэг ёсны бэхэлгээ юм. Зээг өөрөө тухайн дүрсийг тодруулж өгдөг. Өөрөөр хэлбэл өрж байрлуулсөн дүрсүүдээ ар дэвсгэр дээр тогтоож зээглэдэг. Наамлын урлал торгон зургийг бүтээх аргын нэг онцлог нь олон салангид хэсгээс бүрдэх эд ангитай бөгөөд нэг нь нөгөөгийнхөө аль нэг ирмэгийг дарж байрладаг.
Торгон зургийг торгон хоргой мэтийн гоёмсог эдээр бүтээдэг тул зээгийг мөн торгон, алт мөнгөн утсаар хийдэг уламжлал тогтжээ. Зөв солгой эрчээр гурван хэсгийн нийлүүлж томсон утсыг гурамсан зээг гэдэг. Зээглэх дүрсийнхээ том жижгээс болж нэгээс хорин нэгэн (1,3,5,7,9,12,15,18,21) ширхэг торгон утсыг олог цөөнөөр давхарлан томж, бүдүүн нарийн янз бүрийн зээг тавьдаг. Зээгний өнгө дүрсний өнгөнөөс ялгагдахуйц өөр, бараандуу байхаар сонгож авдаг. Туслах чанарын жижиг дүрсэнд нарийнаас нарийн зээгийг түүхийрүүлсэн утсаар тавьдаг. Торгон утас ширхэглэн задлахыг утас түүхийрүүлэх гэдэг байна. Адууны уртын хялгас торгон утсаар ороож зээглэхийг хялгасан зээг гэдэг.
1.зүүн дээд талд: "Дорждагдан", 180х105, Дүрслэх Урлагын музей (ДУМ)
2.дунд баруун талд: "Цогт охин тэнгэр Лхама", 139х119, ДУМ
3.доор зүүн гарт: "Манзушири", 100х73, ДУМ
4.доор баруун гарт: "Пагва лам" 156х112, ДУМ
Ү.Дашням. Д.Гангаа "Торгон зураг" номноос авав.
7 comments:
Eej ih sonirholtoi yum bichsen baina. Torgon zurgiin niitleldee hed heden zurag havsargaval yamar bol. Unshij biahad zarim neg ygiin utgiin medehgyi yum baina lee: jishee ni "өрхний зөх", "тохош" geh met.
Anu
PS: Omnoh bichlegee yaagaad avchihsan yum be?
Sain bna yy egch mini?
Ta torgon zurag zurdag uu? Tiim heden zurag havsargaval uul ni nad metiin maliin dozoor taria tariulj gereesee hamraa ch tsuhuilgadaggui hund hachin sodon bh bolov uu
Neeree bi gertee bga bish olon nom unshij bgaa.
Anu:Zurag havsarganaa. Manlai oldohgui gaduur alga bolood. Bi ooroo chadah bish."өрхний зөх",zah gedgiig hajuugiin useg balbaad buruu shivsen bna. Tohosh emeel door baidag shd. Uran saihni argaar bichij uzeh geed bolsongui ee, braklav.
Perle Deppsu:Minii duu bie ni gaigui yu. Zurag havsarganaa. Torgon zurgiig uran oyodolchin uilchid buteedeg, egch bol chadahgui ee, hooson onoldono. Dandaa shashni urlagiin zurag bolohoor tailbar heregtei shig. Daraagiin bichlegt gants neg zuagt tailbar oruulj bas tavinaa.
За тэр миний санасан яг таарав. ха ха Санаад байхдаа яахав дээ. Хүрээ цамыг уншиж бна. Маш сонирхолтой ном бна лээ. Одоо торго зураг. Ганга ч яах аргагүй залууст хэрэгтэй зүйл бичих юм даа. Хийсэн бүтээсэн юмтай байх сайхан юм. Одоо ер нь зээгт наамал тэр дундаа өөрийн тань тодорхойлсоноор торгон зураг урладаг хүмүүс бий юү? Орчин үеийн ийм урлал бас л үнэ цэнэтэй хэвээрээ биздээ?
Bum-Erdene: Dashnyam DUM-d nasaaraa ajillasan urlag sudlaach-aav maani daa. Torgon zurag yamar unetei baidgiig medehgui. Unetei materialaar tiim chimhluur ajiltai yum bodvol unetei biz ee. XVII-XIX zuund orgon hiij baisan. Odoo ch hiiseer urlasaar baigaa.Norolhoo, Lyuna, Tsermaa, Uranchimeg geed mundag uran uls baisan. Dandaa nert zuraachdiin avgai nar. Urchuudiin horoond urland iim chigleleer dagnasan urchuud bii. Mon Gandan hiidiin dergedeh Buddin urlagiin surguulid burhanch Puravbatiin gariin shavi nar tsamiin umsgul yag yos jayagaar ni sergeen bosgoson. Tsamiin huvtsas ter chigeeree hoomol zeegt naamal shuu dee.
Ta chini ih goyo nom bichsen yum baina shd. Dahiad zunduu olniig bichiheer beldej baigaa baih tee?
Manai urlag ch mundag shuu.
Sain uu, Tanii blog ih goyo blog baina. Bi orchin tsagiin gar urlaliig ih sonirhdog. Bas ulamjilalt gar urlaliig orchin tsagiin gar urlaltai hosolj hugjuulehiig husdeg. Ene talaar mongol hiih yum ih baigaa bolohoor tantai holbootoi baij hamtarah yumsan gesen bodol uuriin erhgui turluu. Mun tanii torgon zurag nomiig olj avch unshihiig husch baina. Gaduur ene nom er haragddaggui yum Yaj olj avah ve.
Tand amjilt husiye. Mun tsaashdaa holbootoi baihiig husj baina.
Tsetsgee
Post a Comment