Зүтгүүр толгой

"Танай монгол залуучууд техник сэтгэлгээ сайтай тун сэргэлэн. Би олон жил гадныханд англи хэл заасан, танай монголчууд шиг хэл түргэн сурдаг улс хараагүй." гэж гадны хүн монголчуудыг магтахыг сонсоход таатай. Тэр багшид, "манайд жолоо мушгидаг хүн бүр ойр зуурын засвар өөрсдөө хийчихдэг. Тэр ч байтугай үйлдвэрлэхээ болиод сэлбэг нь олдохоо байсан ямар ч тоног төхөөрөмж, машин техникийг арга эвийг нь олоод ажиллуулаад байдаг болохоор "монголчлох" гэсэн хэлц хүртэл байдаг" гэж эхлээд, "аман зохиолын баялаг уламжлалтай, эртнээс дээдсийн захидал, зарлиг тушаалыг шүлэглэсэн хэлбэрээр голдуу үйлддэг байсан, далд ёгт санаатай дуугаар хайртууд сэтгэлээ илэрхийлдэг байсан, одоо ч захын хүн толгой холбож яриад, зүйр цэцэн үгээр мэтгэлцэх бол энүүхэнд" гээд монголчуудаа магтаад тэрүүхэндээ додигор царайлмаар санагдлаа. Гэтэл тоног төхөөрөмж, машины юүг нь солиод яагаад ажиллуулчихдаг талаар барин тавин жишээ татаж чадахгүй тул үнэмшилгүй сонсогдоно гээд, улмаар монгол тийм эрдэмтэн дэлхийд данстай тийм нээлт хийсэн, тэр нь үйлдвэрлэл үйлчилгээнд ингэж нэвтрээд, эмчилгээнд тийм хувьсгал хийсэн гээд тооччихож чадахгүй болохоор, "тийм шүү манайхан техник сэтгэлгээ, ой тогтоолт сайтай" гээд цагаан магтаал хөврүүлээд байхад арай болмооргүй санагдаад хэлээ хазаад чимээгүй боллоо. Дараа нь хүнээс сураглахад манайд дэлхийд тухайн монгол эрдэмтний нэрээр нэрлэгдэж явдаг аргачлал, технологи, тухайн оны шилдэг эрдэмтдийн нэрийн жагсаалтанд ордог эрдэмтэн ч байдаг юм билээ.

Чехийн зурагтаар шинжлэх ухааны нээлт хийсэн, үйлдвэрлэлд, шинэ зүйл нэвтрүүлсэн эрдэмтэн мэргэдээ алдаршуулдаг "Ческа хлава-2009" гэдэг нэвтрүүлэг үзсэн санаанд оров. Нийгмээ урагш татаж авч явдаг сэхээтнүүдээ зүтгүүрийн толгойтой зүйрлэн тэдний хийж бүтээж буйг өндрөөр үнэлж байгаагийнн илэрхийлэл. Оюутан, аспирант, докторант нарын эхлэл санаачлагыг ч зохих ёсоор үнэлж ахмад эрдэмтэд гарч ирэн шагнал гардуулан урам хайрласан бол, хүүхдийн өмөн үү өвчний эмчилгээнд хувьсгал гаргасан эрдэмтэнд хамгийн нэр хүндтэй, дагалдах мөнгө нь үнэхээр өндөр (0,5 сая доллар) шагналыг ерөнхий сайд нь өөрөө гардуулж буйг харахад сайхан байв. Хөгшин Европт бүх юм жил сарын өмнө урьдаас төлөвлөгдсөн, тогтсон журмын дагуу аажуу тайвуу ч яв цав хийгдэдэг. Манайд аливаа асуудлыг алга эргүүлэх хооронд асар хурдан шийддэг, өнөөдөр шийдээд маргаашнаас нь хэрэгжүүлэх гэж оролдог. Эрээн цаасыг бор цаасаар дамнуулан явсаар, элдэв аргаар ажлаа дөхүүлдэг нэг хэсэг байнаа. Ихэнх тохиолдолд засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагуудын ажил өөр хоорондоо уялдаа холбоо муутай, энгийн хүмүүст хэцүү санагдлаа.

Монгол Улсад үйлдвэрлэгдсэн, чанартай барааг хууль ёсоор экспортод гарган тээвэрлэх гэсэн тохиолдолд Гарал үүсэл, Чанарын гэрчилгээтэй байж гаалийн бичиг баримт бүрдүүлнэ. Гарал үүслийг баталгаажуулдаг, хотын төвд "өндөр яаманд" байсан Худалдаа Аж Үйлдвэрийн танхим цэнгэлдэх хүрээлэнгийн хавьд Жаргалан хэмээх хотхонд ганган орд бариулж өрх тусгаарлаад, автобусаар зорчдог ард хүрэхэд хэцүү болчихож. Чанарын Гэрчилгээ олгодог, хотын зүүнтээ американ дэнжид байсан Үнэ Стандартын Хорооноос чанар хариуцдаг хэсэг хүмүүс хотын баруун хязгаарт Таван Шард нүүгээд, хүн олоход бэрхтэй газар очоод нуугдчихаж. Хөдөө гадаанаас ирсэн энэ нүүдэл суудлыг мэдэхгүй хүмүүс байгууллагын хуучин буурин дээр очиход шинэ хаяг заагаад өгөх хүнгүй, зүг чиг баримжаа гаргах цаасны өөдөс ч байхгүй нь эгдүүтэй. Алдуул адуугаа хайж байгаа хүн шиг Таван Шарыг тав тойрч, байгууллагын жижүүр болгохыг шалгаав. Олсонгүй, хэн ч мэддэггүй. Таньдаг мэддэг хүмүүсээс утсаар лавлавал ихэнх нь импортоор гаднаас бараа оруулдаг, экспортлогч нь өдрийн од шиг аж. Арай гэж экспорт хийдэг хүний утас олон , зүг чигтэй болж аваад нэргүй гудамжаар хар баримжаагаар явсаар арай гэж нэг олов. Экспортод гарч байгаа бүтээгдэхүүн гаргахад шаардлагатай энэ хоёр бичгийг олгодог байгууллагууд яагаад хотын хоёр захад арваад км зайтай байрладаг юм? Санаснаар болдогсон бол Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхимын том шинэ байрны ганц өрөөнд Чанарын гэрчилгээ олгодог гурван авгай сууж байдаг сан бол, ажил бүтээхэд арай дөхөмтэй байх байлаа.

Эрдэмтдийн тухай ярьж байгаад баахан хадуурчихлаа. Ганц хоёрхон бичиг олж авахад ийм хэцүү байгаа юм чинь дэвшилтэт шинэлэг санааг хүнд ойлгуулаад, түүнийг санхүүжүүлэх хөрөнгө мөнгө гаргуулахад амаргүй нь ойлгомжтой. Төр ч юм уу, хувийн том компани ойлгоод нийгэмд ашигтай төсөлд хөрөнгө зардал гаргалаа гэхэд хэрэгтэй хүндээ, хүрэхэд хир хол ямар бартаатай зам туулах бол? Улсын төсвөөс цаад утгаараа монголын үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах, дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөх чадвартай болгох, гадагш гардаг бүтээгдэхүүний төрлийг олшруулах л гэж судалгаа шинжилгээ гэсэн оюуны хөдөлмөрт хөрөнгө оруулалт хийдэг, эрдэмтэн судлаачид олон төсөл хэрэгжүүлж, шинэ бүтээл гаргадаг. Харамсалтай нь жил болгон бүртгэгдэн шинэ бүтээлийн патент авдаг олон сайхан санаанууд цаасан дээр л хоцордог. Шинжлэх ухааны байгууллагууд юм хийж байгаа хүмүүсээ алдаршуулж олны танил болгомоор, бүтээлээ сурталчилж, үйлдвэр үйлчилгээ эрхэлдэг хүмүүсийн сонорт хүргэмээр шиг. Сонорт нь хүргэдэг байж болох, эрх зүйн орчин, салбар хоорондын ажлын уялдаа холбоо, харилцан мэдээлэл солилцох механизм муугаас шинэ санаа амьсгаа авч амьдралд хэрэгжтэл хуучраад үр ашиггүй болчихдог байж болох. Мэдлэг шингэсэн бүтээгдэхүүн өндөр үнэлэгддэг цаг үед амьдарч байна шүү дээ. Зүтгүүр толгой гэсэн шагнал их сайхан, авч хэрэгжүүлмээр эд юм билээ.

Давшиж хамгаалахуй

Юм ховор байхад тортой мандарин бариад явж байгаа хүнээс "наадах чинь хаана гарч байна" гэж хүн асуух ердийн үзэгдэл байсан. Асуусан асуулгасан аль нь ч юм бодохгүй, бүгд ижилхэн хомс хэрэглээтэй байсан. Зөвхөн хэрэглээ ч биш үзэл бодол, итгэл үнэмшил адил хомс гөлгөр байх ёстой. Аймгийн, хотын, байгууллагын намын хороонд ард олны үзэл бодлын цэвэр ариуныг чандлан хариуцдаг тул өөрийн өчүүхэн толгойд харвасан санаа, элдэв юманд шүүмжтэй хандсан бодол, социалист үзэл сурталд тэрс үг унагаж болохгүй арга хэмжээ авахуулдаг байлаа. Тэгэхээр хувийн нууц гэж байх ёсгүй гэсэн балмад үзэл давамгайлсан, хүмүүс нь бие биеэ шиншлээд сурчихсан, асуух асуухгүй юм шалгаасан хүний дотор хүн рүү өнгийсөн, түүнийгээ олонд зарлахыг ёс зүйн хэвийн хэм хэмжээ гэж ойлгодог тийм нийгэм байлаа. Одоо хувийн нууцыг хуулиар хамгаалсан ХҮНЛЭГ, АРДЧИЛСАН нийгэм байгуулж байна.

Гэтэл хүмүүс энэ сэтгэлгээнээсээ салаагүй байна. Хорь гучаад насны ардчилал, хүнлэг ёс гэж байдаг тухай хар нялхаасаа сонсож ийм шинэлэг сэтгэлгээ үзэл бодолд өлгийдүүлж өссөн залуус дунд ч энэ зан байсаар байна. Хүн болгоны олонд нээлттэй байх хүрээ өөр өөр, тэр хүний хувийн асуудал. Тэр хүрээгээ уул нь тухайн хүн өөрөө тогтоодог баймаар. Хүнд ямар хоол иддэг, хоолны мөнгөө яаж олдог, мөнгөний хэмжээ ямар, ямар ажил эрхэлдэг, ямар шашин шүтдэг, улс төрийн үзэл баримтлал ямар гээд бусдад зарлаад баймааргүй юм байдаг. Ер нь хүн өөрөө яриагүй юмыг асуух онцгүй. Хавдар судлалын эмнэлэгт танилтайгаа таарлаа гэхэд, цаад хүн өөрөө танд дотносож ямар шинжилгээ өгсөнөө, ойр дотны хэн нэг нь ямар хүнд өвчин туссанаа дэлгэж ярихгүй л бол хүнийг асуугаад шалгаагаад байх жудаггүй.

Урлаг, уран баримал, уран зохиолын тухай ярилцахаар тохиролцоод гоо сайхан тал рүү жингүйдэж байтал, "чи яагаад гадаадад байдаг" гээд хувийн чанартай юм асуухад, "миний яагаад тэнд байх хэнд ч сонин биш, хамгийн гол нь нийгмийн ямар ч ач холбогдол байхгүй ээ" гэж дотроо бухимдсан ч, асуултад дөрлүүлэн хариулж байхын оронд "ямар юм олж хараад ямар харьцуулалт хийснээ ярья" гээд "хүүхэд залуусыг төлөвшүүлэхэд уран зохиол үлэмж нөлөөтэй, манай орны арван жилд хичээлээс гадуур заавал уншиж танилцах ёстой уран зохиолын харьцуулсан тоог АНУ, Орос, Чехийн сургуулийн насны хүүхэд ямар зохиол уншдаг талаар харьцуулалт хийн яриад, сэтгэлгээний цараатай боловсрол өндөр иргэд хичнээн олон бол бол улс орны хөгжил дэвшилт хичнээн чухал билээ." гэж үргэлжлүүлээд, "ийм боловсролтой сэтгэлгээний цараатай залуус хүүхэдтэй улсын иргэд харийн оронд сурах, жуулчлах, юм үзэх, амрах гэж л түр явахаас ингэж олноор "ажлын хүч" болон харь оронд зовохгүй байгаа" гэж төгсгөн хэлэх гэсэн зүйлээ өөрөө хүчээр оруулж давших маягаар хамгаалалт хийдэг байж гэж бодлоо.

Зам зуур Москвад онгоц хүлээх чөлөөнд л орос хэлээр хэл залгуулах далимд танилцсан, үйлдвэрт ажиллаж байгаад нутаг буцаж байгаа хүмүүсийн ярианаас тэдний амьдралын талаар гадарлахаас, тэр олон хотоор яваад сурвалжлага хийсэн биш, энэ талаар орон нутгийн байгууллагуудаар яваад судалгаа хийсэн биш, нутаг нэгтнүүдийнхээ хувь заяагаар тоглодог "ажилд зуучлагч" этгээдүүдтэй уулзаж үзээгүй бибээр мэдэхгүй сэдвээр ээрэгдэн, хэлэе ярья гэсэн зүйлийн талаар ганц ч үг унагааж чадаагүй харамссан тул үүнийг хэлхэж сууна.

Б.Ринчэн "Шүлэг орчуулах эрдэм"

Он лайн сайтууд, блогууд уншиж байхад шүлэг найраг сонирхдог, олон хэлнээ түүнийгээ уншдаг залуус олон болсон нь анзаарагддаг. Тэдгээр залуус үе үехэн өөрсдийн болон таалагдсан шүлгээ гадаад хэлэнд орчуулах, гадаад хэлнээс таалагдсан шүлэг дууны үгээ монголчилж тавьсан нь бас харагддаг. Шүлэг найргийн орчуулгын тухай хааяа нэг нийтлэл, дурсамж нийтлэгдэх тоолонд халуун мэтгэлцээн өрнөдөг нь, шүлэг тэрлэдэг олон залуус шүлэг орчуулах гэж оролддог болохыг бас гэрчилнэ. Шүлэг орчуулах гэдэг амаргүй, ёстой ид залуу насны гал дөлөөр бадарч шүлэг найргийн хөг аялгууг мэдэрч чаддаг залуу улсын л хийдэг ажил. Цаад эх зохиолоо хөгжмийн зохиолд уусан орох шиг сэтгэлээсээ мэдрэх, мэдэрсэн хэмжээгээрээ тэр хөг аялгууг нь монгол эгшигт уянгалтал судсыг олон эгшиглүүлэх хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Цаад зохиолчын хэлсэн санааг тэр бүтэц хэмжээг алдагдуулахгүйгээр утга төгсөөр монгол хэлнээ гаргах хэрэгтэй шиг байгаа юм. Монгол хэлэнд огт байдаггүй харь бүтэцтэй, нүдэнд наалдацгүй, чих зүсэм сонсголонгүй бол уншигчдынхаа сэтгэлийг догдлуулахгүй. Орчуулгын гол зорилго уншигчийн санаанд хүрэх байдаг. Монгол хэлнийхээ хөг аялгууг мэдэхгүй бол монгол уншигчийн зүрх сэтгэлд яаж хүрэх билээ.

Хүний нутагт гар доор нь монгол ном тэр бүр байдаггүй болов уу, Ринчен гуай шиг төгс орчуулга хийхэд амаргүй ч, утга санааг гаргах явцдаа нэг тиймэрхүү юм өвгөн эрдэмтэн хэлж байж билээ гээд тархиныхаа мухарт хийчихсэн байвал хэрэг болж магад гээд их бичгийн хүн Б.Ринчен гуайн орчуулгын тухай "Марк Твений минь Махы нь идэж дээ" номны 139-147 талд буй "Шүлэг орчуулах эрдэм" нийтлэлийг бүтнээр нь орууллаа, болгооно уу.

Б.Ринчэн "Шүлэг орчуулах эрдэм"

Дөчөөд жилийн өмнө би оросоос ганц нэг шүлгийн орчуулга хийх гэж оролдож байлаа. Тэгэхдээ орос шүлгийн бүтцийн тухай мэддэг боловч монголоор орчуулахдаа ганцхан санаагий нь л буулгахаас биш, цаад шүлэг зохиосон яруу найрагчийн шүлэглэлд хэмжээ нь ямар байсан байна, европ ёсны шүлэгт шад бүрийн төгсгөлийн үгийн сүүлийг холбодог эр эм холбоц гэх мэтийг монгол болгож орчуулахдаа монгол шүлэгт огт хамаагүй юм шиг, ер нь санаагий нь л чадлынхаа хирээр аятайхан буулгахаас бусад нь огт хамаагүй юм шиг боддог байлаа. Бусад гадаадын хэлээр шүлэг бараг үздэггүй, үзсэн ч сайхан шүлэг байна гэхээс ямар бүтэцтэй шүлэг байна, тэрний нь бусад хэлэнд орчуулахдаа яаж орчуулдаг байна гэдгийг анзаардаггүй байж билээ. Тэгтлээ дэлхийд нэр гарсан шүлэглэлийг орос, герман, англи гурван хэлээр үзэхэд хэмжээ байдлыг нь яг хэвээр нь орчуулж байхыг үзэвч монголоор бас чингэж болох юм ухаан санаанд ордоггүй байна.

Гучаад оны үеэс Хуушаан (Боржигон Нацагдоржийг бид Хуушаан гэж тэр үеийн монгол уншигч олонд их алдартай Жийдаан Хуушаан гэдэг архинд дуртай нэг зохиолын баатрын нэрээр нэрлэдэг юмсан) бид хоёр Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн дуун ухааны тасагт нэг тасалгаанд хоёулаа сууж ажиллахдаа Пушкиныг орчуулж үзэхээр санаа нийлж, үдшийн шөнөөр орчуулсан ганц нэг шүлгээ өглөө нь Хуушаан авчраад би орос эхий нь барин, Хуушаан орчуулсан нооргоо, гартаа харандаа барин дуудаж, зарим мэдэхгүй үгээ онгорхой үлдээснийг нөхөн, энэ санаа нь арай буусангүй, тэр үг арай таарахгүй байна гэж өглөөний чимээгүйд жинхэнэ албан ажлаа эхлэхийн өмнө хагас цагийн буюу нэг мөчийн төдий ном нийлж суудаг асан. Хуушаан европ шүлгийн зохион байгуулалтыг германаар мөн үзсэн тул, Брокхаусын герман товч нэвтэрхий толь дэргэдээ тавиад хэлэлцэж суухдаа бид монголоор Пушкиныг орчуулахдаа уг орос шүлгийн хэмжээ байдал нь ямар болохыг шүүж, хоёулаа нэр томьёоны комиссын гишүүн боловч шүлгийн нэр томьёо шаардах хүн тэр үед гараагүй бөгөөд хоёр биендээ түүнийг тогтоох хэрэг ч үгүй, орос герман, аль ч аманд буюу санаанд орсон нэрээ хэрэглэн хэлэлцэхдээ, тэр хорей, ямбын зэрэг европ шүлгийн хэмжээг монгол шүлэгт тааруулж болох уу, үгүй юү?
гэж ярилцдаг байлаа. Чингэхдээ монгол үсгээр бичих, уншин дуудах хоёр зарим зүйлд нийцэхгүйд яаж тааруулж, европ шүлгийн хэмжээг зохицуулах вэ? гэдэгтээ хоёулаа арга ухааны нь олдоггүй. Монгол шүлгийн тогтолцоог судалсан зүйл байхгүй. Монгол ардын аман зохиолын шүлгийн тогтолцоог судалсан зүйл бас байдаггүй. Өөрсдөө бид тэр үед судалж чадаагүй, дэмий л сайхан шүлэг байна гэж утгын сонин, үгийн сайхан гоёы нь мэдэвч, чухам юундаа тэр нь байна гэдгийг нарийн шинжиж чадаагүй. Хуушаан хэмжээгий нь үгийн тоогоор тааруулахдаа нүдээр үзэх бичигт үгийн урт богино нь бичигт ойролцуу харагдах үг сонгон бичдэг байлаа. Чингээд уншин дуусахад заримдаа бичсэн хэлбэрээс дуудах хэлбэр нь богино болж, ухагаан гэж бичсэнээ ухаан гэх мэтэд, тийм үг нэг мөр шүлэгт олон ороод, нөгөө мөрт тийм үг үгүй байлаа. Мөрийн урт богино адилгүй болдог байж билээ.

Хуушаан бид хоёрын анх шүлгийн учры нь олох гэж оролдож, орос хэлнээс Пушкины зэрэг яруу найрагчийн шүлэг орчуулан нийлж байсан тэр цагаас хойш гуч гаруй жил болж, энэ завсар орос хэл, бас бус зарим нэгэн европ хэлнээс шүлэг орчуулдаг хүн ч олон боллоо. Боловсрол нь ч нэмэгдлээ.

Зохиолын орчуулга бол ямар уншигчид зориулсан байдаг бэ? гэвэл тэр зохиолын хэлээр буюу нэгэн хэлэнд орчуулснаар нь уншиж чадахгүй уншигч хүнд мэддэг хэлээр нь буулган хөрвүүлж өгдөг зорилготой юм шүү дээ. Өөр хэлний зохиолыг гагцхүү өөрийнхөө эх хэлээр уншин үзэгчийн дунд янз бүрийн боловсролтой хүн байх нь түмэн зүй. Сая бичиг үсэгтэй болоод ном бүрээс сонин юм, урьд мэдээгүй юм олж үздэг уншигч ч бий. Өндөр боловсролтой их юм үзсэн хүн бий. Гэвч тэдгээр уншигч гагцхүү өөрийнхөө эх хэлээр унших тул утгы нь сонирхохоос цаад хэлэнд тэр сонин сайхан зохиол нь ямар байгааг, шүлгийн хэмжээ байдал зэргийн яруу найргийн онцлог нь юу байгааг мэдэхийн арга байдаггүй тул гагцхүү орчуулагчийн "амаар будаа иддэг байна".

Олон улсын шүлэг зохиолыг монгол хэлэндээ буулгаж байгаа манай орчуулагч нар маань одооны манай хөгжлийн энэ байдалд, дан ганц энгийн уншигч олныг үйлчлээд зогсохгүй, эх хэлнээсээ өөр хэл мэдэхгүй нэгэн хэсэг манай яруу найрагч нөхдийн мэдлэгийн хүрээг өргөжүүлж, бусад улсын нэртэй сайхан уран бүтээлтэй танилцуулан сэтгэхүйн хүрээгий нь өргөжүүлэх маш чухал үүргийг гүйцэтгэж байгаагаа бодох цаг боллов шүү. Өнөөдөр яруу найрагч болох асан гэж хүсэн бодож явдаг ирээдүйн яруу найрагчийн дур сонирхол, уран авьяас, гоо зүй уран сайхны хүмүүжилд их чухал үүрэгтэйгээ бас давхар бодох цаг боллов шүү! Түүнийг шүүн бодоод ирэхэд, өнөөдөр хүртэл хэрэглэсээр ирсэн орчуулгын маань дадсан хэдийн хэвшил болсон энэ гуч гаруй жилийн маань арга дадал цаашид хэвээрээ хэрэглэх арга дадал уу? Уншигч олны хөгжил шаардлаганаас хоцрогдож байгааа арга болчихов уу гэж бодууштай болж ирлээв шүү! Дадсан замаараа сурсан дуугаа дуулаад явах нь амар боловч ашиг тус нь ямар байна, нөхөд орчуулагч минь? гэж бодохын хамт орчуулгаар маань гадаадын зохиол уншиж, амаар маань будаа иддэг уншигч олондоо цаад улсын яруу найраг шүлэг зохиолд байдаг аргын тухай хэлж өгвөл тус болох асан болов уу гэж европ зүгийн шүлгийн бүтэц байдлын гол зүйлээс энд дурдахыг хүснэм. Тэр европ зүгийн шүлгийн бүтэц зохиолын арга нь монголоор шүлэг бичихэд бас хэрэглэж болох бөгөөд манай шүлгийн хэлбэр байдлыг нь баяжуулахад ч нэмэр болох зүйл гэж бодном.

Хориод жилийн өмнө шүлэг бичихдээ нэг мөр шүлгийг гурван зэрэг шатлан тасалж, шинэ маягаар бичдэг нэг зохиолчоос та шүлгээ ингэж бичихдээ ямар ухаантай байна? гэж сонирхон асууваас Маяковский тэгж бичдэг шүү дээ гэж хариулсан билээ. Тэгээд цааш нь мохоон асуухад нэг мөрийг хэд таслан шатлан бичихэд шүлэг болдог юм гэхэд нь сонинд гардаг зөвлөлтийн мэдээлэх товчооны шуурхай мэдээ аваад, тэгвэл таны тэр аргаар энэ мэдээг цөмий нь шүлэг болгож орхиход тун амархан юм шив дээ, гэхэд Маяковскийн шүлгийн гаднах хэлбэрийг нүдээр үзээд шатлан цувуулсан байдал нь бичиг мэдэхгүй хүний нүдэнд ч гэсэн үзэгдэх боловч чингэж шатлан цувуулдагт орос хэлний зүйн тогтол, зөв дуудахуйн журам, орос хэлний өргөлтийн хуулийг Маяковский яруу найргийнхаа хэлбэр байдалд шинэ сонин аргаар хэрэглэсэн ухаан нь орос хэл уншин гадарлах төдийгүй идэвхгүй мэдлэгэндээ хязгаарлагдсан учир сайтар ухаарч чадахгүй, гагцхүү янагуухи хэлбэрийг нь дууриаснаар шинэ хэлбэр нээлээ гэж бодож байсан түүний нь тэр гаднах хэлбэрий нь зарим манай шүлэгчид дуриасан бололтой гэж би зарим тийм маяг хэлбэрээр мөр таслан бичсэн шүлгийг үзэхдээ боддог болж зохиогчоос нь чингэж бичсэнийхээ ухаан онолы нь асуумаар санагдаж, сэтгэлд сэв ордог боллоо.

Манайд Олег цэцний дуулал гэх мэтийн аятайхан үзэгдэх шүлгийн орчуулга бий. Гэвч олон улсын орчуулгын зарчмын үүднээс үзэхэд тийм орчуулганд цаад зохиогчийн санаа нь байхаас шүлгийн зохион байгуулалт, бүтэц нь байхгүй санаанаас бусад орчуулагчийн зохиол бөгөөд уг зохиолчид падгүй зүйл гэхэд үл болох газар үгүй.

Орчуулагчийн тэр үеийн орос хэлний мэдлэг нь утга санаагий нь ухаарахаас цаашлаагүйн учир орос шүлгийн ёс журмыг цаад зохиогчийн адил мэдэх хэмжээнд хүрээгүйн холбогдол үүнд бас байгаа хэрэг. Өнөөдөр бид яруу найргийг орчуулан монголчлоход орчин үеийн яруу найргийн орчуулганд тавьдаг шаардлагыг зуун хувиар тавих хэмжээндээ хүрсэн гэж бодох ёстой хөгжлийнхөө шатанд хэдийнээ хүрсэн байна.

Дэлхийд алдартай яруу найрагчийн уран бүтээл шүлгийг бид монгол уншигчдаа өргөн толилуулахдаа орчин үеийн боловсон улсын тэр мэт зүйлд хэрэглэдэг бүхий л аргыг нэгэн адил хэрэглэх ёстой "цээндээ" хүрлээ.

Пушкиныг орос эхээс нь монгол болгохдоо, Хейнеэг германаас монгол болгохдоо, Анте Аллигерийн Тэнгэрлэг жүжиг (оросоор Божественная комедия хэмээн орчуулжээ. Италиар Дивина комедиа хэмээмүү. Комедиа гэдэг үг нь угтаа грек хэлнээс латин хэлэнд орсон үг. Монголчилбол яг "Жүжиг" шиг үг, франц хэлнээ XIY зууны үеэс Оресм гэдэг хүн анх анх комоди хэмээн латинаас хэрэглэжээ. Орос хэлэнд XYIII зууны үед оржээ) эртний грекийн Хомерийн Илиад, Одессе зэргийн даян дэлхийд нэр гарсан шүлэглэл зохиолыг орчуулж монгол утга зохиолын санд оруулахдаа манай орчулагч нар эрдэм чадлаар олон улсын сайцуул орчуулагтай мөр зэрэгцсэн байдлаа харуулж, олон улсын нэгэн адил, бас тэдгээр нэрт шүлгийн санаанаас нь гадна хэлбэрий нь, тэгэхдээ Маяковскийн шүлгийн хэлбэрийг гагцхүү нэг мөр шүлгийг гурав дөрөв тасалсны төдий яангуухийн байдлыг харсан үзэгдэл төдийхний хэлбэрээр бус, тэдгээр зохиолын хэлбэрийн чанар зорилы нь монгол хэлэндээ яг буулгах орчуулгын эрдэм эзэмших хэрэгтэй байна.

Шүлэглэл зохиолыг монгол болгохдоо, баян элбэг үгтэй зохиолыг монгол болгохдоо маш баян монгол хэлнийхээ үгсийн сангийн эрднээс цаад зохиолын сайхан үгтэй чадал санаа эн чацуу үг хэрэглэхээс гадна, бас уг зохиогч нь цаад хэлнийхээ үгийн сангаас сонгон хэрэглэсэн үг нь судрын хэлний үг байвал, монгол судрын хэлнээс түүнтэй дүйх сайхан үг сонгон олж, номын хэлнээс хэрэглэсэн үг байвал монгол номын хэлний зохих үг шигшин шилэн сонгож хэрэглээд, бичгийн хэлний үг хэрэглэсэн байвал монгол бичгийн хэлний үг хэрэглэж, хар үг хэрэглэсэн газар мөн түүний амт санаа дүйх хар үг тэнсэн олж хэрэглээд эх зохиолын хуучин үгий нь монгол хэлнийхээ хуучин үгээр тааруулаад уншигчийнхаа үгийг баяжуулан мэдлэгий нь агуу болгохын үүднээс тайлбар зүүлт зүүх газар нь зүүн тайлбарлаж, оюуны нь амыг нээж өгөх хэрэгтэй байна. Энэ бол сайн зохиолчийн сайхан зохиолын санаагий нь монгол уншигчдаа хүртээл болгохдоо цаад уг зохиолч хүн нэрд гарсан зохиолоо бичихдээ ямар зүйлийн үг хэрэглэж, тэр сэтгэлд ургасан санаагаа илэрхийлсэн байдлы нь монгол орчуулгадаа толилуулах үүрэгтэй байна.

Шүлэг гэдэг зохиол бол бас үг найруулга нь жирийн үргэлжилсэн үгийн зохиолоос өөр тул, монгол уншигч олныхоо өмнө соёлын харицлага хүлээсэн шудрага журамт орчуулагч хүн орчин дэлхий нийтийн уран орчуулгын арга хэрэглэх үүрэгтэйгээ агшин зуурч хэмээн үл умартах аваас биеийн алжаахыг үл бодон цаг хүчин үлэмжхэн орохыг үл хэмнэн, гагцхүү сайхан зохиолыг монгол болгохдоо зэрэмдэглэхгүйг нэнд хичээж, уг эх хэлнээ тэр шүлгийг ямар хэмжээ байдалтайгаар зохиосон бол тэр бүхий л байдлыг монгол хэлэндээ бас буулгаж, уншигч олондоо тэр яруу найрагчийн сайхан зохиолын санаагий нь сайхан үгээр нэвтрүүлэхийн хамт монгол орчуулгандаа монгол сайхан яруу гоё үгийг нь бас цаад зохиолд ямар байдал хэлбэртэйгээр найруулсанчилан найруулж, шүлгийн шад гэж шүлгийн нэгэн мөрийг нэрлэдэг юм нь хэдэн үеэр бүтсэн байвал монгол орчуулганд мөн тэр үеийн тоотой яг ижил зохион байгуулалттай байх ёстой Жишээ нь, нэг шад арван үе, дараачийн шад найман үе, түүний дараачийн шад арван үе, дараах нь найман үе байвал монгол орчуулганд тэр бадаг шүлэг бас л уг эх шүлгийн бадаг шадын хэмжээтэй яг адил байх хуультай. Тэр эх шүлгийн хэмжээнээс илүү дутуу байвал орчуулагч хүн эх зохиол, цаад яруу найрагчийн зориуд хичээж тааруулсан хэмжээ хэвийг эвдэж, яруу найргийн нэг аргыг гээн хаяж, монгол уншигчдаа тэр нэг онцлогийг нь мэдэгдсэнгүй. Уран сайхны нэг хэлбэр байдлыг хаясан болно. Зураачаар жишээлбэл: ямар нэг нэртэй зураачийн зургийг хуулан буулгахдаа өнгө будгаас нь дур мэдэн хаясан лугаа адил зүйл болно.

Үеийн тоог шад бадагт нарийн тулгахад монгол хэлнээ үл болох зүйл, таарахгүй зүйл гэж байхгүй. Хүн төрөлхтний хэлний нэгэн адил хэл бөгөөд авьяас их билигт эртний их соёлын уламжлалт монгол ардын хэлний баялаг нь үнэхээр гайхан бахдамаар тул хэдэн мянган жилийн тэртээх грек, латины одоо хүртэл европ түмнийг гайхуулдаг зохиолоос эхлэн, орчин үеийн улс түмний ямар ч сайхан зохиолыг буулгахад хүний цээжинд л төрдөг ухаан санаанд л ордог бодол хүсэл, эрцэл эрмэлзэл бүхнийг баясах юманд магнай тэнийм, хорсох юманд гол харламаар илэрхийлж чадах хэл шүү. Манай ардын сайхан хэл, манай баялаг сайхан бичгийн хэл! Орчуулах эрдэм төгөлдөр орчуулагчийн авьяас дээр чадал мэдлэг боловсрол хэрэгтэй ажаам.

Үеийн тоо хэмжээгий нь андахгүй буулгахад уг эх зохиолд тэр тоо хэмжээ бүхий үеэр бүтсэн шад тутам өргөлттэй, өргөлтгүй үеийн найруулга зохион байгуулалт ямар байна гэж судлан таньж, шинжин олоод монгол хэлнээ түүний нь буулгах ёстой. Тэр үеийн зохион байгуулалт өргөлт бүхий үе, өргөлтгүй үеийн дэс дараа нь ямар байгааг танин мэдэхдээ тус тус хэмжээ нь европ зүгийн шүлэгт эртний грек, латин соёлын хүрээний бүх улс түмэнд нэгэн адил хэрэглэддэг, үүнээ монгол олондоо тэдгээрийн нэг байгуулалтын тухай би дараа бичсүгэй. Үүнд орчуулагч хүн тэдгээр шүлгийн хэмжээ найруулгыг монгол хэлнээ буулгахдаа өргөлттэй, өргөлтгүй байдал нь монгол шад дотроо цаад эх шүлгийн яг дэсээр болгоход монгол хэлний өргөлтийн байдал тохирч өгөхгүй нэг зүйлийн бэрхдэл тохиож болох газар байж болно. Чингэхэд орчуулагч хүн байвал грек, латин соёлын хүрээний улсын шүлгийн тоо хэмжлийг латин хэлний шүлэгт журам болсон аргыг хэрэглэн, өргөлтийн оронд урт эгшиг, өргөлтгүй үед ерийн эгшигт үе хэрэглэвэл цаад эх зохиолын шүлэг болгон хэрэглэсэн хэмжээний зарчим журмыг ширхэгийн зөрүүгүйгээр монгол хэлнээ буулган найруулж болох байна. Үүнд өргөлттэй үе буюу түүнтэй чанар нэг үздэг урт эгшигт үеийг энд хэвлэлийн дөхмийг бодон (-) ийм тэмдгээр тэмдэглээд, өргөлтгүй үе буюу түүнтэй чанар нэг гэж шүлэгзүйд үздэг ерийн эгшиг үеийг (x) гэж тэмдэглэн нэгэн шүлгийг эх хэлэндээ ийм үеийн зохион байгуулалттай гэж үзвэл монгол болгож орчуулах хүн түүний шад бадгийн зохион байгуулалтыг яг л тэр үеийн байдал зохиолтой адил болгон найруулж болох нь
-х-х-х-
-х-х-х-
-х-х-х-
-х-х-х-
Европ зүгийн шүлэгт үгийн сүүлийг холбох үзэгдэл бий. Монгол шүлэгт толгой холбодог байна. Монгол орчуулганд европын сүүл холбосныг толгой холбож ч болно. Тэгэхдээ эх шүлгийн сүүл холбосон журмы нь бас монгол уншигчдаа толилуулан уг яруу найргийн бас нэг арга барил нь болох тул түүнийг үзүүлж, зохиолын онцлог сониныг нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, нэгдүгээр хоёрдугаар шад, гуравдугаар дөрөвдүгээр шад холбоцтой бол, түүний нь эвдэн өөрчилж болохгүй. Салаавчилж, нэгдүгээр гуравдугаар, хоёрдугаар дөрөвдүгээр шад холбоцтой бол түүнийг үзүүлэн холбох ёстой. Хэрэв нэгдүгээр дөрөвдүгээр шад хоёрдугаар гуравдугаар шадтай холбоцтой бол орчуулгандаа мөн нэгдүгээр дөрөдүгээр шадыг толгой, хоёрдугаар гуавдугаар шадыг толгой холбох зэргээр уг шүлгийн байдлыг үзүүлэх хэрэгтэй.

Шад дунд арван үеэр бүтсэн шад бол дөрөвдүгээр шад тавдугаар шадын хооронд цэглэж завсарлах цэглэл байдаг ёс бий. Тийм цэглэх цэглэлийг бас уудлан олж монгол орчуулгандаа яг л тэр цэглэл байдаг газар цэглэх үүрэгтэй болно.

Шүлгийг орчуулсан орчуулганд энэ мэт байдлыг анхаарч, эх зохиолын бүтэц байдлыг монгол орчуулганд тусган үзүүлэхийг оролдсон монгол орчуулга монгол орчуулга одоохондоо дээрээ өдрийн одноос цөөхөн байгаа нь яруу найргийн эдгээр онцлогийг цаад шүлэг зохиолд танихуйц сайнаар тухайн гадаад хэлийг эзэмшиж сурч чадаагүйн нэгэн зүйл, өөрийнхөө ард түмний сайхан хэлийг тийм хэмжээ зарчим хэрэглэх бүрэн бололцоотойг танихуйц сайн судлан эзэмшээгүй бас орчуулахдаа аль болох амар хялбархан биед зовлонгүйг гол болгож сурсны муу зуршил тэргүүтнээс болж ирсэн хэрэг. Одоо ардын соёл, боловсрол нийгэм тэгш сайхан болж байхад үнэхээр учраа мэдсэн, одоо цагийн соёл боловсролын цээнд хүрсэн яруу найрагч орчуулагч хүн, урьдын боловсрол нимгэн орчуулагч нарын дадсан хэвшлийг соёл өрнөсөн цагт үргэлжлүүлж болохгүй болсныг мэдэж шадын шагналд дуртай орчуулагчинцарын дур зоргоор болгож болохгүйг хэвлэлд нь "редактор" гэж харь үгээр хачирхан сүр бадруулах дуртангууд эрхлэн гаргахдаа эрхэлсэн хүний харицлага уншигч олны өмнө бий гэж шүлгийн орчуулганд орчин үеийн цаг эринд зохилдсон бөгөөд одоо цагийн олон улс, нийтийн журамлан хэрэглэдэг боловсон орчуулгын шаардлага тавьж, сайн шүлгийг саар шүлгэнцэр болгож орчуулдаг замд хориглох тэмдэг босгож, ёстой яруу найргийн авьяаст өндөр боловсролт орчуулагчдыг эрэн хайж, чадлыг нь улам нэмэгдүүлэхийг ч бодох цаг болж, эрдэм их чадалтай яруу найргийн авьяаст орчуулагч ч захаас аван замаас үргэлж байдаггүй тул хайн олж, хайрлан хүмүүжүүлж, улсын наадамд, аймаг сумын ардууд дөрвөн хэлтэй болгоноо сойдоггүй, сонгон олж сорин шилж, эрийн гурван наадамд оруулдаг айргийн тавын тоонд хүргэх гэж мэрийдэгтэй адил шүлгийн орчуулганд сэтгүүл хэвлэлийнхэн бас анхаарал тавьж, сайн зохиол гутаан орчуулахгүйг хичээгүүштэй боловсролын хэмжээнд бид хэдийн хүрээв шүү! Иймд уншигч олонд европ зүгийн шүлгийг монголоор орчуулахад ямар ямар зохион байгуулалт хэмжээ журам байдгаас гол тоймтой хэдэн зүйлийг таниулах нь шүлгийн орчуулга үзээд ямар шаардлага орчуулганд тавих ёстой вэ? гэдгээ мэдэхэд нь хэрэгтэй, бас муу орчуулгыг хаах нэг зүйл болж, нөгөө талаар монголоороо шүлэг бичих дуртай бөгөөд шүлэг найргийг сонирхох хүнд хэрэг болъюу.

Хүсэлтийн хариу

Soronzon блогийн (Ч.Болдын) хүсэлтээр цамын тухай бичлэгүүдийн холбоосыг орууллаа.

"Цам гэж юү вэ?"
http://ganga-cz.blogspot.com/2007/10/blog-post_26.html
"Цамын үүсэл"
http://ganga-cz.blogspot.com/2007/10/blog-post_31.html
"Цамчинг сонгох"
http://ganga-cz.blogspot.com/2007/11/blog-post_14.html
"Цамын баг"
http://ganga-cz.blogspot.com/2007/11/blog-post_16.html
"Цамын өмсгөл"
http://ganga-cz.blogspot.com/2007/12/blog-post_10.html

Бичлэг хүйстэй юү?

Дээр "Хэлгүй хүний тэмдэглэл" бичлэгтээ http://ganga-cz.blogspot.com/2007/12/blog-post_12.html , япон хэлэнд эр эм хүйсийг үгэнд зааглах төдий бус, ярьж бичиж байгаа хүн эр эм гэдгээ илтгэхээр, энэ хэл мэдэхгүй хүн хүртэл энэ ялгаа нь мэдрэхээр байдаг тухай дурдаж байсан. Япон эмэгтэй хүн илүү зөөлөн аядуу илэрхийлэлээр, хүндэтгэлийн үгс түлхүү хэрэглэн, үгийн төгсгөлийг сунжруулан дуудаж уянга оруулан ярьдаг гэж сонссон. Япон хэл мэдэхгүй би бичгийн хэлэнд яаж бичээд эр, эм хүн бичсэнийг шууд ялгахаар байдаг талаар юү хэлэхэв. Тэр хэлний онцлог, уламжлал соёл юм даа.

Үйл үгийн төгсгөлөөр нь өгүүлэгчийг мэдэж болох, зохиогч өөрөө өгүүлэгч хэлбэрээр бичээгүй тохиолдолд ямар хүйстэй хүн бичээд байгааг тэр бүр ялгахгүй. Зарим судалгаанд эрэгтэй эмэгтэй хүнийг нэг нь Ангараг, нөгөө нь Сугар гарагаас ирсэн мэт шал өөр сэтгэлгээтэй бараг биоллогийн өөр төрөл зүйлд хамаарагдах бодьгал мэтээр бичсэн дэгсдүүлэлт байдаг ч, адилхан хүн л юм хойно хүний амьдралд тхиолдсон үйл явдал, амьдралын эрээн бараан, сэтгэлийн хөөрөл баясал болон уй гунигийг үгээр илэрхийлэхэд хүйсийн ялгаа нэг их илрэхгүй болов уу гэж боддог байлаа. Гэтэл хүмүүсийн бичлэгээр хүмүүс тэр бичигчийн нас хүйсийг тогтоох гэдэг хувьдаа таамагладаг нь ажиглагддаг. Би ч гэсэн хүний бичсэн зүйлийг уншихдаа, өөрөө ч анзааралгүй, за энэ ч эмэгтэй хүн байна. Ийм юмыг лав эрэгтэй хүн хэлж таарна гэх шиг зурвасхан бодоод өнгөрдөг. Заримдаа таасан, заримдаа алдсан байдаг. Тэгэхээр бичлэгт бас хүйс байдаг мэт.

Нууц нэрээр бичдэг, зураг хөргөө ил тавьдаггүй зарим зохиолчын эр эмийг ялгахад бэрх шиг. Энүүхэн блог ертөнц дотроос жишээ авахад, "Хар хулангийн бөгж" хэмээх гайхам тууж зохиогч "Nirunzu" http://nirunzu.blog.banjig.net/ би хувьдаа эр хүн гэж бодоод байсан чинь залуухан охин байж ч магад болоод явчихлаа. Хэрэв авьяаслаг зохиолч, сэтгүүлч Х.Болор-Эрдэнэтэй http://bolor7erdene.blogspot.com/, http://bolor-erdene.blog.banjig.net/нүүр тулан уулзаж залуухан бүсгүй гэж мэдээгүй бол, амьдралын гашуун үнэнийг ийм далд давхар утгаар нэлээн юм үзсэн егзөр эр л хэлнэ гэж бодмоор. Илүү дутуу сул үггүй, сургамжтай, заавал юм бодогдуулдаг түүний өгүүллэгийн үгийг "омгийн ахлагч", "хот айлын ахлагч", үгүй ядаж өрхийн тэргүүнээс сонсож явсан уламжлалт сэтгэлгээ нөлөөлсөн байж болох, аль ухаалаг боловсролтой сүрхий охид залуу бүсгүйчүүдийг хэлж барахав. Сайхан уянгалаг шүлэг тэрлэдэг залуу Аманжинкаг http://amanjinka.blog.banjig.net/олон блогчид эмэгтэй гэж эндүүрдэг. Мөн гайхам шүлэг, өгүүллэг бичдэг Цэцэнсодыг өөрөө эрэгтэй гэдгээ хэлэхээс өмнө ганц би биш нэлээд олон уншигч эмэгтэй гэж боддог байлаа. Idea http://addidea.blogspot.com/хэмээх алдарт блог хөтөлдөг сэтгүүлч охин миний нас ,хүйсийг зарлаагүй бол олон хүн намайг бас эрэгтэй гэж андуурдаг байсныг далимд хавчуулчихъя. Зарим эрчүүд бүр шил юм хувааж ууна, Шилийн Богдын оройд хийморь лундаагаа хамтдаа сэргээнэ гэж тангараглаад зугаатай байсан гээч. "Ээж ээ" гэж эндүүрэхээс наагуур "эгч" гэж дуудуулсаар удсан саяхан хүртэл, алс холын австралийн нэг блогчин "эрэгтэй гэж бодож байсан эмэгтэй юм байна" гэж их л урам хугарсан янзтай уулга алдсныг бодоход, дал мөрөн дээр алгадаад эр улс шиг хээгүй андалдах санаатай байсан юм болов уу, зайлуул.

Манай монгол хэлнээ эрэгтэй эмэгтэй хүн ялгаатай бичдэг уламжлал, арга барил ямар байдаг юм бол? Хэл судлалын улс мэдэх байх даа. Уншигч та юү бодож байна? ,

Гэр бүлийн хүчирхийлэлд эрчүүд

Гэр бүлийн хүчирхийлэл гэхээр харгис бүдүүлэг эр нөхөрт хөөрхий буурай дорой эхнэр хүүхдүүд өртдөг гэсэн түгээмэл ойлголт байдаг. Гэтэл зарим эрчүүд бас гэр бүлийн хүчирхийлэлд хэлмэгддэг гэнэ. Эндхийн өдөр тутмын сонинд гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн, цагдаа шүүхт хандсан эрчүүдийн тухай нийтлэл гарчээ. Гэр бүлтэй эрсийн хэдэн хувь нь үүнд өртсөнийг Чех, Герман, Голландыг харьцуулан харуулаад, манай энд арай цөөхөн, тэнд илүү ч гэх шиг тоо бас байна. Германд ийм нийтлэл гарвал Германд гайгүй хажууд их гэх байсан юм байгаа биз. Хамгийн гол нь ийм асуудал нийгмийн судалгааны хэмжигдэхүүн болсныг харахад, бас ч гэж газар авч байгаа гай аж. Энд эрчүүд гэр бүлийн дийлэнхи орлого олдог, ялангуяа залуу эрчүүд ажиллаж, хүүхэд гаргасан залуу эхчүүд гэртээ суудаг тул энэ нийтлэлд ажил хийж ядраад ирсэн нөхрөө амраахгүй элдвээр зовоодог жишээг түлхүү дурьджээ. Нийтлэлд сэтгэл мэдрэлийн согогтой, нөгөө хүн ямар байхаас үл хамаарч, хажуу дахиа тамлан зовоож таашаал авдаг мэдрэлийн гажигтай этгээдүүдийн талаар авч хэлэлцээгүй, би ч ийм хүмүүсийн тухай яриагүй болохыг онцлон тэмдэглэе.

Том биетэй авгай дорой багахан нөхрөө зодоод уйлуулаад, нөгөө нэг аймаар бүсгүй нөхрөө хутгалж шархдуулаад хамар айлын улс цагдаа дуудсан тохиолдол бол мэдээж өдрийн од шиг цөөхөн ч байдаг л юм байна. Иймэрхүү юм, гэр бүлийн хүчирхийлэл гэсэн нэр хаяггүй болохоос, манайд аль социализмын үед байсныг саналаа: Туранхай шавилхан нөхрөө аяга тагш юм татаад, арай хэтрүүлээд ирэхээр нь, бөөрөнцөг түлхдэг булиа авгай жаахан хүүхэд шийтгэж байгаа юм шиг, өвдгөн дээрээ хөндлөн хаяж байгаад хондлой дээр нь таван салаа боов буулгадаг зуршилтай байв гэнэ. Дараа нь энэ тухай эхнэр нөхрийн хэн нь ам алдсан юм бүү мэд, гадуур тархаж, ах дүү найз нар дооглосоор, шавилхан эр санаагаар унасаар байгаад тэнтгэр авгайдаа хайртай ч салсан гэх.

Дээрх жишээ бол онцгой ховор тохиолдол. Ихэвчлэн эрчүүд илүү шөрмөслөг, илүү бяр чадалтай байдаг. Тэгэхээр байгалаасаа сулхан биетэй эм хүн эр хүнийг яаж хүчирхийлдэг нь сонин! Хүмүүн гэгч бие, хэл, сэтгэл гурвын дунд оршдог бодьгал. Тэгэхээр эхнэрүүд хэл амаар доромжилж сэтгэл санаагаар гутаах, уран нарийн аргаар эрчүүдийг байж суух аргагүй болтол нь, элдэв муу үйл хийх хүртэл тарчлаадаг хүчирхийлдэг гэнэ. Хамгийн түгээмэл дайралт нь гэр бүлээ тэжээх чадваргүй, од болох эсвэл даргаар тодрох чадалгүй, эцэстээ бүр чалхгүй гэж загинадаг гэнэ. Гэр бүл салсан тохиолдолд хүүхэдтэй нь уулзуулахгүй, эцэгт нь дургүй болгох, эцгийн эсрэг хүүхдээ турхирдаг гэнэ.

Гадны хүний дэргэд нөхрөө зандрах, ямар нэг юм хийж чадахгүй эсвэл мэдэхгүй гэдгийг бусдад тавлан дуулгах, доош хийх тохиолдол жижиг дунд бизнес эрхэлдэг эмэгтэйчүүдэд бол энүүхэнд. Талх боовны цех ажиллуулдаг, эмэгтэй хүний хувцас зардаг багахан лангуунд эм хүний мэдрэмж ухаан илүү орж мэдэх, гэхдээ бараа татах, ядаж аюулгүй байдал тал дээр эр хүнтэй хүч хавсарахад хэрэгтэй атал "мэдэхгүй юмандаа хушуу бүү дүр, дуугаа тат!" гэж зандчих нь хамтарч ажилладаг амьдардагаа аль ч талдаа тэвчишгүй харьцаа. Эвгүйцлээ, улайлаа, уурлалаа, тэвчлээ, дэлбэрлээ. Эцсийн дүнд зодсон эр буруутаж саатуулагдан, зодуулсан эм нэг хэсэгтээ ажлын чадваргүй болоход талхны цех хаагдана, хувцасны лангуу эзгүйрнэ.

Эхнэр нөхөр юунаас ч юм ам мурийж, нуруу нуруугаар хоёр тийш хараад их л муу унтаж. Биеийн хүчний ажилтай нөхөр нь маргааш өдөржин ажиллаад ядарчаадн ирэхэд, өчигдөр муухай үгээр дайруулсан эхнэр идэж чаддаггүй халуун ногоотой хоолыг зориуд хийгээд өмнө нь тавихад, нойр муутай хоноод ажилдаа ядарсан эр дүрс хийн уурлаж, тавагтай хоолыг эхнэрийн толгойн дээр буулгана, эсвэл нүүр лүү нь цацна. Толгой хага, нүүр түлэнхий. За яахав, хэт хурц жишээ татсан байж болох. Гэхдээ л хайр халамжаа сайхан цай хоолоор гаргадаг шигээ, дургүйцэл эсэрүүцлээ хүүхнүүд хийдэг хоолоор их илэрхийлдэг, ялангуяа хэрүүл хийж тачигнаад байдаггүй аядуу зантайчууд. Нөхөр хоёр орой дараалан донхойвол, авгай дөрвөн орой хамгийн дургүй хоолыг өмнө тань тавьж хамрыг тань сөргөөнө дөө.

Баруунд хөл бөмбөг, хоккей, манайд бөх морь үзэхэд эрчүүд авгайгаа хань татахгүй явчихна. Авгай концерт, театр үзэхээр явахад нөхөр сүүдэртэйгээ үзүүлмээр байдаг юмуу, ганцаараа явахаас эвгүйцдэг үү, нөхрөө ийм юманд хамт явна шүү гээд сар долоо хоногийн өмнөөс сануулсаар байтал нөгөөх нь мартаад, залхуураад, сонирхолгүй болоод, ядраад ч юмуу хамт явахгүй. Эмэгтэй хүнд хувцаслалт, олонд яаж харагдах нь гээд тухайн үзвэрээс авах таашаалтай ямар ч хамаагүй зүйлс чухал. Маргааш нөхөр ажлаас ирэхэд авгай байхгүй, найз хүүхнийдээ дэмий ярьж шөнө дөл болтол сууж ирээд, нэг их нууцлаг царайлж хаана байснаа хэлэхгүй. Зэрлэгдүү нь гар хөлөөрөө асуудал шийдэхээр оролдож, боловсондуу нь битүү шанална.

Хангалуун амьдралтай хос байна. Авгай нэг өдөр "улаан бүс моодонд орж, миний тийм нэг нарийхан улаан судалтай палаж санаж байна уу, улаан бүс бүслэвэл шинэ шиг болчихно гэхээр тэр дурласан бүсийг аваад өгчээ. Хоёр хоноод бүс сондгойроод байна ижил өнгийн цүнх авья гэвэл нөхөр дургүйцжээ. Авгай долоо хоног дуугаа хураахад, нөхөр аргагүй цүнх авч өгөв. Хэд хоноод өнгө дагуу гутал авмаар байна гэсэнд, өвөл зуны, задгай битүү өсгийтэй, өсгүйгүй, шөвгөр дугуй хошоортой гээд жаран хөлт шиг олон гуталтайг нь мэдэх нөхөр одоо илүү дутуу юманд үрэх мөнгө байхгүй гэжээ. Нөхөр нь цайны ганц, өдөр тутмын хоёр, өвөл зун, спортынх нийлээд цөөхөн хэдэн гуталтай. Гэрийн хоол унд муудсаар хэд хоноход хөргөгч хоосроно. Чи гэр зуур байж хоол ундаа цуглуулахгүй гэвэл, манайх мөнгөгүй юм чинь гэжээ. Энэ бол ганц жишээ, нөхөр овоо мөнгө олдог байж болно. Гэхдээ тэр хүнд ажлын цар хүрээгээ өргөжүүлэх, хуримтлал үүсгэх гээд өөр зорилго төлөвлөгөө байж болноо доо. Нөхрийн мөнгө санхүүд хэт оролцохыг бас гэр бүлийн хүчирхийлэлд тооцдог юм байна.

Европт эрчүүд хэлмэгдээд гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөө л биз бидэнд ямар хамаатай гэх нэгэн байж болох. Хүчирхийлэл хүчирхийллээ өдөөдөг! Хавтгайрч буй дэлхийд хамрын ханиаднаас эхлээд хамаг юм амархан тархаж байгаа цагт юмыг яаж мэдэх вэ гээд тэрлэлээ. Эцэст нь М.Билигсайхны шүлгээр бичлэгээ өндөрлөе:

Эрчүүдээ өмөөрч бичсэн нинжин сэтгэлийн шүлэг

Эр нөхрөө та нар хааяа ч болов өршөө
Эрлэгт явахас нь өмнө ханийн жаргал эдлүүл ээ
Эр нөхөр чинь үгүй бол гэрийн чинь зай эзгүйрнэ
Эрдэмт хөвүүд нь үгүй бол төрийн чинь зай эзгүйрнэ
Эр цэрэг чинь үгүй бол эх орон чинь эзгүйрнэ
Халуун залуу насыг нь
Хамтарч элээснээ бод оо
Хайры галзуу дурлалд
Хамт элэгдсэнээ болгоо
Өөрийг чинь эх болгосон
Эрийн тэнгэр шүү дээ тэр чинь
Үрийн чинь эцэг болсон
Хүний дээд шүү дээ хөөрхий
Эр нөхрөө та нар хааяа ч болов өршөө
Эрлэгт явахас нь өмнө ханийн жаргал эдлүүл ээ
Хичнээн жил амьд явахаа мэдэж болдоггүй орчлон дээр чинь
Хэзээ хаана жаргана гэж хэрүүлийн алим хуваах вэ
Хазайсан газар нь тэдэнд чинь бүсгүй хайр ивээс болдог юм
Халтирсан газар нь тэдэнд чинь бүүвэй ээж нөмөр болдог юм
Уул шиг юм гэж дандаа битгий давар
Үүл шиг нүүгээд явчихдаг юм
Ус шиг уян гэж дандаа битгий самар
Уур шиг дэгдээд явчихдаг юм.
Төгөлдөр их урмыг нь бүр хугалчих юм бол
Төрсөн шигээ тэд нар чинь уруугаа хараад уначихдаг юм
Дээл бүсэн гоёлтой дээрээ малгай хийморьтой
Андынхаа дэргэд цовоожиж
Аавынхаа харцанд томоожиж
Янагийн сэтгэлд нялхардаг эрчүүдийг
Янжинлхамууд минь өршөө
Олон олон авааль гэргий та нараасаа
Олон олон аавын хөвүүдийг
Өмөөрч бичсэн шүлгийг минь өршөө
Өөрсдөө та нар нөмөрт нь жаргаа
Эр нөхрөө та нар хааяа ч болов өршөө
Эрлэгт явахас нь өмнө ханийн жаргал эдлүүл ээ
Эр нөхөр чинь үгүй бол гэрийн чинь зай эзгүйрнэ
Эрдэмт хөвүүд нь үгүй бол төрийн чинь зай эзгүйрнэ
Эр цэрэг чинь үгүй бол эх орон чинь эзгүйрнэ
Эр нөхрөө та нар хааяа ч болов өршөө
Эрлэгт явахас нь өмнө ханийн жаргал эдлүүл ээ

Н.К.Рерих “Их Улаан баатар” зураг

Оросын их зураач Николай Константинович Рерихийн бүтээсэн долоон мянга гаран зурагт дорнын сэдэв давамгайлдаг. Түүний уран бүтээл дэлхийн олон оронд байдгийн нэгэн адил Монголын тухай буюу монголын хөрсөн дээр амилсан бүтээл цөөнгүй. Монголын Дүрслэх Урлагын Музейн сан хөмрөгт буй Рерихийн хэд хэдэн бүтээлээс Төв Азийг судлах эрдэм шинжилгээний аяллын \1925-1928\ явцад 1927 онд зурсан “Их Улаан баатар” \165х125, шороон будаг, холст\ зургийг толилуулья.

Энэ бүтээл бурхны домог зүйгээс сэдэвлэн зурсан, монгол зургийн арга барилийг санагдуулам сонирхолтой бүтээл. Монголд бурхны шашин нэвтрэхээс өмнөх үеийн уран зурагт зоригт баатруудын туульс, дээдэс язгууртны ан хоморго, ердийн нүүдэлчин малчдын амьдрал ахуйгаас сэдэвлэсэн зураг зонхилж байв. Рерих монгол зургийн уламжлалаар зургийн төв хэсэгт морьтон байрлуулсан хэдий ч энэ нь монголын үлгэр домгийн баатар биш, Шамбалын орны эзэн Догшин Рэгдэндагва буюу бурхны шашны дүр. Зураач зургийн ар талд өөрийн гараар “Шамбалын Догшин хүрдэт хаан Рэгдэндагва” гэж төвдөөр бичиж үлдээсэн байдаг.

Зураач Монголын хууль тогтоох дээд байгууллага Ардын Их Хуралд энэ бүтээлээ бэлэг болгон дурсагжээ. Тэр үеийн тогтмол хэвлэлийн нэг “Улаанбаатарын мэдээ” сонинд хэвлүүлсэн захидалдаа: “Орчин цагийн далбаан дор монголын ард түмэн гэрэлт ирээдүйгээ цогцлуулж, эрх чөлөөний Их Морьтон монголын уудам талаар давхиж байна. Баатарлаг түүхт өнгөрсөн үеэ хуяг дуулга туг мяндараар илэрхийлсэн морьтон хүмүүний гэрэлт ирээдүйг билэгдэнэ. Нийгэм журам, мэдлэг боловсрол нэгдэх цаг ирнэ. Адуу мал багширна. Богд уулын оройг урьд хожид үзээгүй нялх өвс бүрхэн, тал нутаг нилэнхүйдээ ногоорчээ. Айл гэрт аз жаргалын гэгээ татжээ. Сайхан Морьтны дуудлага аянга мэт ниргэлж байна. Ази тивийн цэцэглэн мандалтын үед урлагын бүтээл, номыг хамгийн эрхэм бэлэгт тооцдог байлаа. Азид сайн цаг дахин айсуй. Монгол Ард Улсын Засгийн Газарт өргөн барьсан “Их Улаан Баатар” зургийг минь хүлээн авна уу” гэж бичиж байв.

Рерихын захидал дахь гэрэлт ирээдүй гэсэн тодотгол зургийн санааг илтгэнэ. 1921 оны ардын хувьсгалын дараа Монгол орон социализм байгуулах зам сонгож, хүмүүс нийгэм журмыг өөрчлөх үзэл санаа, гэрэлт ирээдүйд итгэж байв. Хүн амын дийлэнх шашны мухар сүсэгт автагдсан, бичиг үсэгт тайлагдаагүй тэр цагт Маркс Ленины харийн сургааль мэдээж ойлгомжгүй байв. ХХ зууны эхээр жирийн ард олонд ихэд гэгээрсэн бодь сэтгэлтэн орших Шамбалын орон бол аз жаргалын билэг тэмдэг, „Хүмүүний мөрөөдлийн орон“ Шамбалаас ирсэн номын сахиус Рэгдэндагва бол есөн бүрийн дайсныг дарагч шинэ эрин үеийг хамгаалагч, ирээдүйг төлөөлөгч буюу ирээдүй цагийн бурхан Майдартай эн чацуу байжээ. Н.К.Рерих энгийн олонд зургаа ойлгомжтой болгох үүднээс агаар мандал, эх дэлхий, газар доорх гурван ертанцөд зоргоор явдаг гурван нүдэт номын сахиусаар ирээдүйг билэгдсэн нь зураачаас гадна сайн сэтгэл зүйч болох нь харагдана.

Монгол зурагт шороон будгаас гадна \алт, мөнгө, зэс, төмөр, оюу, номин, тана, шүр, сувд зэрэг\ үнэт эрдэс есөн эрдэнэ хэрэглэж ирсэн, одоо ч хэрэглэдэг уламжлалтай. Зургийн дэвсгэрт авсан гол өнгөөс шалтгаалан, улаан бол мартан, хар бол нагтан гэж ангилдаг. Зураач зөвхөн нэг өнгөөр тэр өнгийн нарийн ялгаан дээр ажиллан зураасын нарийн ураар дүрсийг тодруулдаг. Монголын эртний бурханчид бийрээр ямар гайхамшигт уран дүрслэл бүтээж байсныг „Бадамсамбуу“ \Дүрслэх урлагын музей, 192х144, алтадмал мартан\, „Махагал“ \Богдын музей, 168х78, нагтан\ бүтээлүүдээс харж болно. Бурхны шашны улааны урсгалын том төлөөлөгч Бадамсамбуу зөвхөн улаан өнгөөр мартан зургаар бүтээгдсэн бол сөрөг хар хүчийг ялан дийлэгч догшин сахиус Махагал хар буюу хар хөх давамгайлсан нагтан зургаар бүтээгджээ. Өнгийг утга санаа билгэдэл зүйтэй уяалдуулан нарийн бодож сонгодог нь харагдаж байна.

“Их Улаан баатар” зурагт есөн эрдэнийн үнэт будаг хэрэглээгүй ч ерөнхийдөө улаан өнгө давамгайлж, мартан зураг мэт болжээ. Цэлмэг хөх тэнгэрт гал хээр морьтой “улаан морьтон” дүүлнэ. Морьтой холбогдох үг хэллэгээр баян тансаг монгол хэлэнд морьны зүс, явдал, нас хүйсийг ялгасан өчнөөн хэллэг бий. Ялангуяа морины зүс тодорхойлсон олон үг хэлц байдаг. Зурган дээрх моринд галын дөлийн туяа туссан тул ямар зүсмийн болохыг тодруулж хэлэхэд төвөгтэй. Үүл хүртэл ягаавтар туяатай. Урд талаар нисэх тагтаа болов уу гэмээр шувууд улаанаар будагджээ. Ихэвчлэн цагаанаар дүрсэлдэг гэр болон сүм хийд улбар шар өнгөтэй. Бурхны шашны тигээр улаан өнгө аз жаргал, баяр баясгаланг билгэддэг. Өнгөрсөн зууны хориод онд Монголд улаан армийн оролцоотойгоор улаан хувьсгал ялсан. Зургийн нэр “Их Улаан баатар”. Нийслэл хотын нэр бас Улаанбаатар. Николай Константинович улаан өнгийг зүгээр нэг сонгоогүй нь ойлгомжтой.

Хотын нүүрэн талд гол гэрийн өмнө ардын төлөөлөгчдийн “Их Хуралдай” чуулж байна. Хуралдагсдын хоёр талд төрийн туг босгожээ. Энхийн цагаан, дайны үеийн хар туг бий. Эрт дээр үеэс монголчууд дайн тулаанд төрийн хар туг сүлд ивээн тусалдаг хэмээн итгэж ирсэн. Хар туг нэг ёсондоо өвөг дээдсийн, эх орончийн сүнс шингэсэн шүтээнд тооцогддог. Зөвхөн хар туг зурган дээр байгаа нь нийгмийг бүхэлд нь өөрчлөх, шинэ хүнийг төлөвшүүлэх нь хүнд хэцүү урт удаан үргэлжлэх үйл явц буюу дайн тулаан гэж үзэж болно гэсэн санааг Рерих илэрхийлсэн болов уу гэж санагдана.

Зургийн доод хэсэгт нийслэл Улаанбаатар хотыг дүрсэлжээ. Гэтэл Дамдинсүрэн, Жүгдэр зэрэг монгол зураачдын бүтээлд бүгдийг нарийвчлан жижиг эд анги, чимэглэлийг хүртэл гаргасан байдлаар Өргөө хот дүрслэгдсэн байдаг бол Рерих Улаанбаатар хотыг “Өндөр Жанрайсаг” и “Бат-Цагаан Өргөө” зэрэг онцлог хэдхэн барилга сүм хийдээр төлөөлүүлэн гаргажээ. Монгол уран зургийн нэг онцлог нь яв цав дүрслэл, нарийн бичлэг бөгөөд гэрийн байршил, хотын ерөнхий төлөв ертөнцийн зүг чигтэй тохирсон байдаг. Рэрихийн сонинд бичсэн захидалд Богд уулыг дурдсан, уулын ерөнхий дүрс нугачааг харахад зурган дээр Богд уул зурагдсан мэт. Номин, ногоон, цэнхэр, ягаан, ухаа бор зэрэг өнгийг ер бус гоёор зохицилдуулан уул нурууг зурж, ямар нэг хэмжээгээр эзэлхүүнтэй овгор товгор мэт болгожээ.

Улаанбаатар хот Богд уулын ар хормойд байдаг, монголчууд гэрээ урагш харуулан барьдаг заншилтай. Зураг дээрх гэр хийгээд хот нэлэнхүйдээ уулын өмнө талд мэт болжээ. Рерих бодит газар оронг монгол уламжлалт зургийн харьцангүй билэгдэл утгаар дүрсэлдэг аргаар зурсан бололтой. Монгол зурагт газар орны дүрслэл зөвхөн зургийн үйл явц өрнөх дэвсгэр болдог. Өрнөдийн хүн ийм зураг хараад яагаад ижил газар оронг дүрслээд байдаг юм бол гэж гайхмаар аль ч уул ижилхэн гурвалжин дүрсээр зурагдана.. Эдгээр бүдүүвч тойм төдий гурвалжин-уулууд зургийн талбайг олон нэгжид хуваана. Нэг нэгж-уулын энгэрт ан гөрөө хийж буйг харуулж, нөгөөд нь хурим болж буйг харуулах жишээтэй.

Монголын хавтгай зургийн ийм аргад эзэлхүүн болон гэрэл сүүдэр үгүй, түүнийг зураас өнгөөр ялгадаг онцлогтой. Уламжлалт монгол зурганд эзэлхүүн овгор товгорыг гэрэл сүүдрээр бус өнгийн ялгаагаар, нарийсч бүдүүссэн зураасаар гаргадаг аж. Рерихийн зураг монгол хавтгай зургийн аргаар бүтээгдсэн хэдий ч угалзалсан үүл, галын дөлийг монголын их зураачид шиг нарийн гаргаагүй, эзэлхүүнийг гэрэл сүүдэр ашиглан гаргасан байна.

Зургийн дээд хэсэгт үүлэн дунд “Маш Дарагч” \төвдөөр “Шинду Намбар Номбо”\ бурхны номын биет дүрс очир суудалтай, харанхуй мунхагийг тас цавчигч илд барьсан байдлаар бурхны тигээр зурагдсан. Энэ бурхны хөрөг, гурван мэлмийтэй догшин дүртэй харьцангүй томоор дүрслэгдсэн морьтон, угалзалсан үүл болон галын дөл сэлт нь бүхэлдээ бурхны шашны тигийн дагуу зурагдсан шашны урлагыг санагдуулна. Нарийн ажиглавал тиг эвдсэн зүйлс бий. “Маш Дарагч”-н хоёр талд тиг ёсоор нар сар байх учиртай, үүний оронд Рерих жижигхэн таван хошуу зурсан байна.

Номын сахиус голдуу гурван мэлмийтэй догшин дүртэй байдаг бол Рэгдэндагва хоёр мэлмийтэй, амирлангуй дүртэй дүрслэгддэг цөөхөн номын сахиусын нэг билээ. “Шангад” (сансар дахь бурхадын орон, 60х81 хэмжээний усан будаг) танк зураг дээрх Рэгдэндагва ихэд энхийн царайтай, хар хөх зүсмийн морьтой, жад барьсан байдлаар дүрслэгдэсэн байхыг Дүрслэх Урлагын Музейд харж болно. Заримдаа Рэгдэндагвын морийг хонгор зүсмийнхээр зурдаг. Шашны дүр бүрийг тогтсон тигийн дагуу зурж, гарт барьсан зэр зэвсэгийн бариул дээр билэгдэл утгыг илэрхийлдэг очир, чандмань, гавал зэрэг тухайн дүрийг тодруулах чимэг шигтгэдэг билээ.

Харин Рерихын Рэгдэндагва гурван мэлмийтэй догшин сахиус дүртэй бөгөөд зүүн гартаа дайсны зүрх, баруун гартаа жадтай байдлаар зуржээ. Ээтэн гутал, яах аргагүй монгол баатрын хувцас, шашны билэгдлийн чимэггүй ердийн бариултай андуурах аргагүй тахир монгол сэлэм, сэлэмний хуйн угалз чимэг бас монгол нь танигдахаар ажээ. Монголчууд эртний уламжлалт ардын урлагтай байсан тул бурхны шашныг өөриймсүүлж дүрслэхдээ гаднаас авсан зүйл тун цөөн билээ.

1970 онд хэвлэгдсэн “Социалист Монголын дүрслэх урлаг” номондоо И.Ломакина “Их Улаанбаатар” зургийн шашны учир холбогдлыг дурдаагүй байдаг. Ленинградад үзсэн Рокуэл Кент, Святислав Рерих нарын бүтээлийн тухай шагшин ярихад, Дүрслэх Урлагын музейн ажилтан аав маань Святислав Рерихын эцэг Николай Рерихын энэ зургийг үзүүлж бурхны шашинтай хэрхэн холбогдох талаар тайлбарлаж өгч билээ. Тэр үед шашны урлагын тухай ярих бичих хориотой, шашны суртал нэвтрүүлэг гэж үздэг байлаа. Бурхны шашны бурхад, догшид сахиусыг дүрслэн үүссэн XYIII зуунд хөгжлийнхөө оргил үед хүрсэн зээгт наамал хэмээх торгон наамал зургийн талаар бичсэн “Торгон зураг” номондоо аав маань эртний урчуудын нэг ч бүтээл дээр тайлбар хийгээгүй байдаг. Ийм л цаг үе байв.

Бурхны шашин дэвшил хөгжил авчирч байсан тухай Ю.Н.Рерих хэлэхдээ: “XYI зуунд төвдийн буддизм Монголд нэвтрэхдээ Энэтхэг, Хятад, Төвдийн соёлын их салхи өмнө нь уйгаруудын авчирсан сургаалийн эртний хэлбэрийг түрэн зайлуулж, XYII- XYIII зуунд Монголд эрчимтэй хөгжсөн яз уран зохиолд төвд, самгарьд хэлний онцлог сонгодог монгол бичгийн хэлэнд тусгалаа олж байв. Нэмж хэлэхэд Монгол өөрөө эртний соёлтой, ардын урлаг өөрийн билэгдэл утга бүхий хээ угалз чимэглэлийн урлагтай байсан. Энэ уламжлал монгол зураг дүрслэх урлагт тусгалаа олсон байдаг.”

Монгол орон дэлхийн хамгийн хоцрогдсон буурай орны нэг байхад Рерих манай орноор аялсан юм. ХХ зууны эхэнд шарын шашин соёлын үр хөгжил дэвшил авчирагч байхаа больсон төдийгүй хорьдугаар зууны соёл иргэншил хөгжил дэвшлээс хүртэхэд чөдөр тушаа болж, нийгмийн хөгжлийн хүлээс болон хувирсан байлаа.

Залуу ардчилагчид “Бид Оросын их гүрний жийргэвч бүс байсаар ирсэн, одоо ч хэвээр. Хүйтэн дайн л биднийг дундад зуунаас орчин үе рүү үсрэхэд нөлөөлсөн” гэдэг. Монголчууд баахан оросжиж өөрөөр хэлбэл европжсон нь үнэн. Ингэхдээ өөрсдийн унаган төрх, сэтгэлгээний онцлогоо алдах дөхсөн нь бас л үнэн. Хүний мөс чанар муудаж, нийгэм замбараагүй байгаа нь сэтгэлийн ба тархины хоосролын илрэл.

Монгол орон гурван том шашны (бурхны, лалын, загалмайтны), гурван үндсэн соёл иргэншлийн (энэтхэг-хятадын, араб-түрэгийн, европ-вавилоны) уулзвар зааг дээр оршиж ирсэн нь манай түүхийн савчааг нөхцөлдүүлж байв. Николая Константинович Рерихын “Урлаг соёл бүх хүн төрлөхтөнг нэгтгэх хүчтэй, олон салаа мөчиртэй үндэс суурь нэгтэй мод лугаа ижил” гэсэн үг зуун жилийн өмнөх шигээ одоо ч ач холбогдолтой хэвээр байна.

Дэлхий дахин нээлттэй болсон өнөө цагт дотоодын компаниуд хулчийхгүй шүү

Б.Уянга

Оюутолгойн гэрээний төслийг хэлэлцэж буй энэ халуухан өдрүүдэд мэргэжлийн хүмүүс санал, бодлоо илэрхийлсээр байгаа билээ. Тэдний нэг болох МУИС-ийн Газарзүй-геологийн факультетын дэргэдэх Геологи-минералогийн тэнхимийн багш, доктор, профессор Ж.Бямбатай уулзаж гэрээний төслийн талаар санал бодлыг нь сонссон юм.

-Та Оюутолгойн гэрээний төслийг эсэргүүцэж байгаа хүмүүсийн нэг. Тодорхой баримтад тулгуурлан шалтгаанаа тайлбарлахгүй юу?
-Энэ удаагийн төсөл нууцаар цөөхөн хувиар тараагдсан учраас ямар төсөл байгааг нь сайн хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ өмнөх төсөлд нь маш олон ноцтой зөрчил байсан. Энэ төсөл бүхэлдээ Монгол Улсыг цөлмөж Африкийн ард түмэн шиг ядуу зүдүү, өлсгөлөн гуйланчлалын байдалд оруулж болохуйц төсөл болсон байна лээ. Гадаадын нэг компанийн эрх ашгийг нэгд, улсынхаа эрх ашгийг хоёрт тавьсан төсөл. Гэтэл Оюутолгой бол манай улсыг наад зах нь 100 жил хангалуун сайхан амьдруулж чадахуйц нөөцтэй газар. Энэ төслийг батлавал Бороо гоулдын түүх шиг бид хоосон хоцрох аюултай. Үүнийг би баримтад тулгуурлаж ярья. 1962 онд НҮБ 1803 тоот тогтоол гаргасан байдаг. Үүнд шинээр тусгаар тогтнол олсон болон хөгжиж буй орнуудын ард түмэн эх орныхоо газар нутаг, эд баялгийг захиран зарцуулах эрхтэй гэсэн утгатай. Мөн Дэлхийн худалдааны байгууллагын Маракашийн гэрээ гэж бий.

Тэр гэрээнд Монгол Улс нэгдэн орсон байдаг. Гэрээний ерөнхий утга нь хөгжиж буй болон ядуу буурай орнуудад өндөр хөгжилтэй орнуудын байгууллагууд хөрөнгө оруулалт, хамтын ажиллагаа явуулахдаа тухайн орноос нь хөнгөлөлт эдэлж болохгүй гэсэн утгатай юм.

Гэтэл манайх наад зах нь 68 хувь хөнгөлөх асуудал тавиад байгаа биз дээ. Ингэж болох уу. ДХБ гэрээний гишүүн орнуудыг сайн хянадаг юм билээ. Нэг жишээ ярихад, манай нийслэлд оёдол, сүлжмэлийн бүтээгдэхүүн хийж АНУ-д экспортлодог байсан гадаадын олон үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулдаг байсныг хүмүүс сайн санаж байгаа байх. “Монголд үйлдвэрлэв” гэсэн шошгоор гаргахад маш их хөнгөлөлт эдэлдэг байсан нь тэдэнд ашиг авчирдаг байсан. Тэр үед Дэлхийн худалдааны байгууллагаас манай ЗГ-т хоёр, гурван удаа энэ үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг зогсоохыг шаардаж бичиг ирүүлж байсан. Одоо яригдаад байгаа энэ “Рио-Тинто” компанийн үйл ажиллагаанаас болж Африкт иргэний дайн хүртэл гарч байсан гашуун түүх байдаг юм шүү. Түүнийг нь одоо сануулахаар “Бид тэр үед туршлагагүй байсан юм” гэж хариулдаг гэнэ лээ. Тэгвэл одоо туршлагатай болчихоод Монголыг цөлмөх гээд байна уу гэж асуумаар байна. Энэ төслийн бас нэг ноцтой юм нь техник, эдийн засгийн үзүүлэлт гаргаагүй байж гэрээ хийх гээд байгаа аюултай зүйл байна. Ухаандаа ямар бүтээгдэхүүн гаргаж, улс орны эдийн засагт ямар нэмэр өгөх вэ гэсэн асуултууд хоосон хэвээр байна. Гэтэл С.Авирмэд “Айвенхоу Майнз”-ын бичиг баримтуудыг харж байгаад л тэр үзүүлэлтүүдийг тооцоод гаргачихсан байгаа. Бүх тооцоог нь маш сайн нарийн хийсэн байгаа. С.Авирмэд яг энэ мэргэжлээр Канадад мэргэжил дээшлүүлж байсан хүн шүү дээ. Монголын стратегийн түүхий эдтэй бараг бүх ордын техник, эдийн засгийн үзүүлэлтийг тооцсон байдаг.

-Олон түмний дунд Оюутолгой “Бороо гоулд”-ын гашуун түүхийг давтах вий дээ гэсэн болгоомжлол их байх шиг байна. Түүх давтагдахгүй гэх баталгаа бий юу?
-Ер нь “Айвенхоу Майнз” дэндүү даварч байна. Тухайлбал, Өмнөговь аймагтай тэнцэх хэмжээний газар авна, нэмж авах шаардлага гарвал Засгийн газарт мэдэгдэнэ, харин Засгийн газар татгалзах эрхгүй гэж тусгасан байсан. Цаашилбал үйлдвэрийнхээ хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх шаардлага гарвал зөвхөн Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яаманд мэдэгдэнэ, харин тус яам татгалзах эрхгүй. Тусдаа бие даасан гаальтай байна, түүнд нь монголын нэг ч гаалийн ажилтан орох эрхгүй гээд маш олон заалтууд тусгасан байсан. Арай дэндүү. Мөн тэдний байгуулсан дэд бүтцийг манай тал ашиглавал тэдэнд төлбөр төлөх заалт оруулсан байсан. Түүнээс гадна УИХ-аас бидний саналд тохируулж хуулиа гарга гэсэн тулгалт тавьсан гэсэн. “Бороо гоулд” онгоцоор хамаг алтаа ачдаг байсан. Тэгэхэд манай гаалийн нэг ч ажилтанг онгоц руугаа оруулдаггүй байсан гэдэг. Ерөнхийдөө “Бороо гоулд”-ын түүх давтагдаж байна гэхэд хилсдэхгүй болохоор энэ төслийг хэрхэвч зөвшөөрч болохгүй. Ер нь “Айвенхоу Майнз” алс холын Канад руу алт, зэсээ зөөхгүй нь ойлгомжтой. Эхний 3-4 жилд ойрхноор нь Хятад руу зөөж таарна. Тэгээд “авдар доторх”-оос нь хангалттай юмаа авчхаад хятадуудад зарчихаад гараад явна гэсэн хардлага бидэнд бий.

-УИХ-ын гишүүн Л.Гүндалай “Тэр муу “Айвенхоу Майнз”-ыг өшиглөөд гарга” гэж хэлсэн байдаг. Энэ компаниас өөр хөрөнгө оруулчих компани дэлхийд байгаа биз дээ?
-Дээрх бүгдийг үндэслээд ер нь “Айвенхоу Майнз”-ыг оруулах шаардлага юу байгаа юм бэ гэдэг асуулт өөрийн эрхгүй төрнө. “Рио-Тинто” энэ хоёр дэлхий дээр цорынх нь юм уу. Гадаадын олон компаниуд манай ЗГ, УИХ-д хандсан гэнэ лээ. Тэгээд ч “Рио-Тинто”, С.Баяр нарын хэлсэнчлэн Оюутолгойд таван тэрбум бус 2-3 тэрбум ам.доллар л байхад хангалттай байдгийг би Латин Америк, Европын олон компаниудын сайтаас харсан. Тэр хөрөнгийг нэг дор биш цувуулж гаргаж болно. Тиймээс дотоодын хэдэн компани нийлээд аль аль компанийхаа гадаад сувгуудыг ашиглан энэ зэргийн хөрөнгийг гаргачих чадал байгаа гэдэгт би бат итгэж байна.

-Хөрөнгийг нь манай хэдэн компани босголоо гэхэд дэд бүтэц, тоног төхөөрөмж, мэргэжлийн хүмүүс нь байхгүй гэж ярьдаг. Үүнийг яаж шийдэх хэрэгтэй вэ?
-Тухайлбал, төмөр замыг шийдэх бүрэн боломжтой. Ач холбогдолтой хэдэн цэгүүдээр (Оюутолгой, Тавантолгой гээд) дайрсан маршрут зохион төмөр зам тавих хэрэгтэй. Тоног төхөөрөмжийн тухайд “Айвенхоу Майнз”-д байгаа гэж бодож байна уу. Байхгүй. Зэс олборлолтын тэргүүний технологи ашиглан тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэдэг “Отто компу” гэдэг Финляндын компани байдаг. Тэндээс худалдаж авна. Эрдэнэт үйлдвэр ч энэ компанийн төхөөрөмжүүдийг ашигладаг. Манай дотоодын компаниуд гэрээ хэлэлцээр хийгээд тэрийг нь янз бүрийн нөхцөлөөр (хямд үнээр, зээлээр г.м.) авч болно. Хулчийхгүй шүү. Дэлхий ертөнц нээлттэй болсон цаг шүү. Монгол Улс үндэснийхээ мэргэжилтнийг ашиглахгүйгээр хэзээ ч хөгжихгүй. Геологич, металлургич, химичид гээд энэ ордыг ашиглах, ажиллуулах бүх талын мэргэжлийн хүмүүс манай улсад байгаа. Социализмын үед мэргэжлийг нь эзэмшсэн чадалтай сэхээтэн зөндөө байна. Яагаад энэ хүмүүсийнхээ үгийг сонсохгүй байгаа юм бэ. Яахав, Оюутолгойг ашиглах үед эхний ээлжинд 10-20 мэргэжилтэн гаднаас урьж ажиллуулах хэрэгтэй болох байх. Хэдэн жилийн дараа тэднийг нутаг буцааж ганц нэгийг нь үлдээж болно шүү дээ. Түүнчлэн Оюутолгойг ярихдаа зөвхөн алт, зэсний тухай яриад байна. Гэтэл хажуугаар нь хүхэр, мөнгө, молибден, төмөр, магадгүй никель гээд олон дайвар элементууд байгаа. Тэрнийг яах тухай асуудал ерөөсөө яригдахгүй байна. Миний бодлоор Оюутолгойн ордыг түшиглээд химийн үйлдвэр байгуулах хэрэгтэй. Хүхэр бол химийн үйлдвэрийн “талх” нь бөгөөд газар тариалангаас арвин ургац хураан авахад хамгийн их үүрэгтэй элемент юм.

-”Айвенхоу Майнз”, “Рио-Тинто” компаниудад татгалзлаа гэхэд Оюутолгойн ирээдүйг ямар маягаар шийдэх ёстой гэж та үзэж байна вэ?
-Гурван л арга байна. Оюутолгойг үндэсний компаниуд нийлж авах нэг арга. Мөн дэлхий даяар томоохон нээлттэй тендер явуулах хэрэгтэй. Аль эсвэл анхнаас нь Хятадын компаниудад өгөх сүүлчийн “ядарсан” арга байна. Өөрөөр хэлбэл, хэзээ нэгэн цагт хятадын нэг компанийн мэдэлд очих нь үнэн л юм бол гуравдагч этгээдийн оролцоогүйгээр өөрсдөө хятадын хамгийн сайн нэг компанитай нь гэрээ байгуулчих хэрэгтэй гэж бодож байна. Хөрш зэргэлдээ орнууд учраас хэл амаа олоод байх байлгүй.


Пүрэв, 2009 оны 7-р сарын 16 "Нийгмийн толь"

Ориг брэнд

Даяармонгол сайтад Францын Louis Vuitton брэнд Монголд дэлгүүрээ нээсэн тухай нийтлэл http://dayarmongol.com/index.php?option=com_content&task=view&id=3687&Itemid=1 гарчээ. Бараг жилийн өмнө бичиж байсан Ориг брэнд нийтлэлээ дахин орууллаа.

Би нэг удаа Ленинтэй уулзсан юм гэж өвгөн партизан хөөрдөг шиг, би нэг удаа Монголын томоохон бизнесүүдийн дунд орж үзсэн юм. Нугасны муухай дэгдээхэй шиг л нугдайгаад сууж байв. Нэрийг нь санадаггүй Ориг ч билүү Полог ч билүү нэг дэгжин эр өдөж байгаа юмуу, онгирч байгаа юмуу цагаа мултлаад миний өмнө тавив. Би гайхаад өөрийн цагтай тулгаж харвал хэний ч цаг түрүүлж хожигдсон юм алга. Дэгжин эр рүү гайхсан харц илгээвэл. “Ямар брэндийн цаг вэ?” гэнэ. Шууд шалгалт авдаг юм байна. Мэдэхгүй юм чинь 'мэдэхгүй ээ' л биз дээ.

Энгэрийн халааснаасаа нэг их гоё үзэг гаргаад ирлээ. Бас нөгөө брэндээ асуух байх гээд асууж амжихаас нь өмнө толгой сэгсэрлээ. Тэгээд болоогүй ээ. Пиджакаа тайллаа. Одоо яах бол гэж айх шиг болов. Пиджакны дотуур халаасан дээр байгаа шошгыг зааж “энэ бол Pierre Cardin гэдэг франц брэнд” гэлээ. Цаг үзэг нь ямар ямар брэнд ч гэлээ мань мэт цочом үнэтэй юм дуулдсан, мартаж орхиж. Ашгүй цааш нь цамц, тэлээ, оймс, дотуур хувцасны брендийн хичээл заасангүй.

Оригийн авгай Чуг ч билүү Гуг ч билүү гоолог биеийн үзэсгэлэнг тодруулсан бие нь цухуйх ч гээд болих гээд байх шиг энд тэнд нь цоорхойтой тийм нэг секси бариу хар цамцтай. Хонины хорголын чинээ том том олон өнгийн эрдэнэсийн чулууг хэлхсэн этгээд чамин хийцтэй сондортой. Ёстой хүн болгон ангайж нүд унагамаар дагина. Цагтаа балетчин явсан гэсэн. “Брэнд эдлэж зиндаа заах хэрэгтэй, ядаж чамин зүүлт, тод будалтаараа хүний нүдэнд өртөхөөр стильтэй байхгүй бол бизнес түншүүд тоож харахгүй дээ” гэлээ. Монголдоо л толгой цохих том компаны захирлууд нь харин брэнд мэддэг үгүй нь мэдэгдэхгүй даруухан чимээгүй байснаа, алиа хошин юм ярьсан шиг сэдэв өөрчилсөн.

Хүнд заавал хүний нүдэнд тусч анхаарал татах шаардлага бий гэж үү. Тогос шувуу шиг болж хүний анхаарал татдаг хүмүүс дотоод хүнтэйгээ мөнхийн зөрчилтэй байдаг юм биш биз. Тэр үдэш хүмүүс элдэв юм шалгаагаад, өөрийн бодлоо тулгаад байгаа нь надад сонин биш байсан. Би хүрэн поло цамцтай, хар судалтай бор өмдтэй, харин чимэг зүүлт маань хүний нүдэнд тусахааргүй жижиг, будаггүй мэт будалттай байсан. Энэ бол миний стиль гэж хэлж болно. Яагаад гэвэл иймэрхүү бүдэг бадаг байхад надад эвтэйхэн, биеэ барихгүй чөлөөтэй байдаг. Ориг багшид ёстой хэлэх үг олдоогүй. Мөрөн дээр толгой байхад болдог юмаа гэлтэй биш. Том бизнесүүд сайн муу элдэв аргаар толгой тархиа ажиллуулж байж л дээш гарсан байгаа. Тэнэг хүн л мөнгө хийчихэв гэж. Ямар аргаар яаж бэлжсэн нь надад ямар хамаа байхав. Жилийн эргэлт нь сая саяар тоологддог, тогтчихсон бизнестэй бол шатахуун их иддэг үнэтэй жийпээ унаад, хөлөөс толгой хүртэл нул брэнд эдлээд пологтоод явж байхад болохгүй гэх газаргүй, ёстой дур мэдэж.

Францын дээдсийн хүрээлэнгийн хувцаслалтыг XYII зуунд европын орнууд загвар болгон дуурайж байснаас өөрийгөө илэрхийлэх арга хэлбэрийг моод гэх болжээ. Ориг багш, түүний эхнэрийн хувьд аль болох үнэтэй хүний нүдэнд тусах содон том юм моод юм байна. Тэгэхээр тэд гадна дотно хоёр тал нь зөрчилддөг ч улс байж болох. Моод гээч юу юм? Хэмжээс, загвар, арга, заавар гэсэн олон салаа утгатай “modus“ хэмээх латин үгний “mode” хэмээх франц хувилбараас улбаатай, гоо сайхныг цаг үед илэрхийлэх гэсэн утгатай, зөвхөн хувцаслалт дээр ч биш уран зураг, барилга архитектур, урлаг, үс засалт, бичих арга, биеэ авч явах байдал гэх мэт хүний амьдралын өргөн хүрээг хамарсан ойлголт.

Гадаад төрх хувцас гоёл сэлтээрээ онцгойрох гэдэг шинэ зүйл ч биш. Хүмүүний түүхэнд үргэлж байсан. Дээр үед хүнийг хувцсаар хэн нь ноён, хэн нь хиа, хэн нь охин, хэн нь эхнэр гэдгийг шууд хэлж болохоор байв. Одоо ч хувцаслалт тухайн хүний нийгэмд эзлэх байр суурийг заадаг хэвээр байгаа. Арай нуугдмал, улаан цайм биш гэх үү. Чөлөөтэй, хэн ч хаанаас юугаа ч аваад өмсч болно. Гэхдээ 250 мянгаас сая долларын үнэтэй даашинзыг Саудын Арабын баячуудын авгай л авахаас энгийн борчууд тийм үнэтэй эд байдгийг мэдэх ч үгүй. Орчин үед дээдсийн хүрээлэнгийнхэн хүн авах боломжгүй үнэтэй, эсвэл ганцхан хувь хийсэн давтагдашгүй загвар өмсөж ялгардаг.

Нийгмийн гарал, эрхэлдэг ажлаар өмсдөг хувцас нь өөр өөр байх үед хоргой торгон дээлийг сурвалжит дээдэс өмсдөг байсан бол, одоо цэвэрлэгч цэцэрлэгч гээд толгойтой болгон нь өмсдөг болсон. Торон хар оймсыг янханууд л өмсдөг байсан бол одоо хамаагүй болж хэн дуртай нь өмсдөг болсон. Гадуур өмсдөг "дотуур хувцас" моодонд ороод нийтээрээ мөр цээжээ гаргадаг болсон. Энэтхэг зэрэг халуун орны моод хавтгай дэлхийд тархаж халуун хүйтнийг тоохгүй хүйсний нүхээ гаргаад гүйлддэг болоо шив. Араб эрчүүдийн шалханаг өмдийг англи авгай өмсөөд моодолж ч байх шиг ер нь хавтгайдаа чөлөөтэй хэн юу дуртайгаа өөртөө тохируулаад өөрийгөө илэрхийлээд явахыг моод гэдэг болжээ.

Инээмсэглэл

Би яарч яваад нэг ахайтанг мөргөхөд хагас алхамын зайд зог тусав. Бид нүүр тулж, харц мөргөлдөв. Хүйтэн хямсгар царай, дэгжин хувцас, дээгүүр харц гээд ихэмсэг оршихуйн төгс загвар гэмээр нэгэн байна. Төгс ихэмсэг маань гэнт инээмсэглэв. Ингэнэ чинээ бодоогүй би балмагдан алмайрав. Балмагдах багадна, үнэндээ цочирдсон. Нэг тийм өвөрмөц инээмсэглэл огцом гарч ирээд, бүр огцом дуусчихсан. Түүний зөвхөн уруул хажуу тийш сунаад, шүднийхээ нь талыг харуулаад, яах ийхийн зуургүй буцаад агшчихсан. Над руу инээмсэглэсэн хүн аль хэдий нь төв царайтай болчихсон тул хариу ялдамсаж инээмсэглэх завдал болсонгүй. Хариу инээмсэглээгүй, хэрэгтэй үед зохилтой нүүрний хувирлыг гаргаж чадаагүй бибээр буруутай ч юм шиг, бүдүүлэг ч юм шиг.

Инээмсэглэл хүний баяр хөөрийн илрэл, хүнд хандах найрсаг сайхан сэтгэлийн илэрхийлэл болохоор сэтгэлийн толь болсон нүд инээмсэглэлд заавал оролцох ёстой шиг. Үнэн сэтгэлээсээ инээмсэглэж байгаа хүний нүднээс нь дулаан илч, гэрэл гэгээ цацрах шиг, эерэг энергийн ойлго, сайн бүхний гэрэл гэгээ бусдыг бас илбээд авах шиг, болдог болохоор харахад тааламжтай байдаг. Хүмүүс аяндаа даган хариу инээмсэглэдэг.

Ахайтны нүд хүйтэн хэвээр. Түүний сэтгэлийн утас огт доргиогүй нь илт. Бид огт танихгүй улс. Баярлах догдлох үндэс байхгүй. Дургүйг нь хүргэсэн, санал огт таарахгүй хүнтэй ч ахайтан инээмсэглэж байгаад ойлголцон ярьж чадна гэдэгт итгэлтэй байна. Түүний хувьд дадал болсон "ажил хэрэгч", "жижүүрийн" гэх энэ инээмсэглэл сэтгэлийн хөдөлгөөн, оюун ухаанаас үл хамааран байж л байдаг эд. Мэргэжлийн ур чадвар, харьцааны соёлынх нь салшгүй хэсэг. Олон жилийн тэртээ ийм инээмсэглэлтэй анх учраад ийнхүү цочиж билээ. Нэг бодлын зөв юм даа. "Чи, хүн дайрч унагаачих гээд хамжаарагтай явахад яадаг юм?" гэж загинаад, үг дуугүй тас ширвээд өнгөрснөөс дээр ч юм шиг.

Ажил хэрэгчээр инээмсэглээд сурчихсаан. Анхны тэр багш шиг уруул сунгах агшаах төдий биш ээ. Монголчлоод, жаахан сэтгэл дусаагаад бараг л үнэн юм шиг болгосон. Хэрэгтэй үед илбэчин шиг нүүрэндээ инээмсэглэл гуайг авчираад наачихдаг боллоо. Үйлчилгээний газарт ажилтай бибээр хүний бараа харагдав уу үгүй юү малийтал инээсээр угтана. Янз бүрийн орны орны хүмүүс янз бүрээр инээвхийлнэ. Америкчүүд бол бүх шүдээ гаргаад их өгөөмөр инээмсэглэнэ хайрлана. Тэр нь бас түргэн алга болно. Японууд нүүрэндээ инээвхийлэл арай удаан байлгана. Орос ах нар инээвэл инээсэн шиг, үгүй бол үгүй, шулуухан улс. Нэг өдөр хэдэн ази ороод ирэв. Монгол уу, оросын бага ястан уу, хятад уу, солонгос уу ямар үндэстэн бол? Энд амьдардаг чех хэлтэй болов уу? Ямар хэлээр хэл нэвтэрдэг бол, яаж үйлчлэх билээ? Над руу ойртоод ирж байна, ашгүй манай үйлчлүүлэгч болох нь! Би ч байдгаараа инээмсэглээд л зогсож байв.
"Та манай сумын Ядмын эгчтэй, Ямпил гуайн дүүтэй төстэй юм?" гэж цэвэр халхаар мэндэлвэй.
"Сайн байцгаана уу? Өө, монгол улс байсан юм уу? Би ч солонгос халимаг хавьцаа л гэж бодож байлаа."
"Таныг учиргүй инээгээд байхаар таньдаг хүнээ андуурч байна л гэж бодлоо."
"Харин тийм ээ, үйлчилгээний соёл гээд учиргүй инээд алддаг дадалтай болоод байгаа."
" Хэдэн кроны цалинтай бэ? Өлөнгүүд дээрэлхэж байгаа биз?"
"Өлөн гэж?"
"Мэддэггүй юм үү? Дандаа хуурай идэх юм хивж явдаг болохоор чехүүдийг өлөн гэдэг шд."
"Хэлээр нь хэлцээд сурчихвал дээрэлхэхгүй ээ, хэрэгтэй үед бас хэдэрлээд авна шд. Цалин гайгүй, инээмсэглэлийн нэмэгдэлтэй."

Бурхан сэтгэл хоёрын алийг зурах

Буддын, загалмайтны, лалын болон бусад олон шашинд сүсэглэгчид бурхан байдагт итгэдэг. Бурхнаа дотроо өөр өөрийнхөөрөө төсөөлдөг. Түүнийгээ дүрсэлдэг. Дүрслэл нь ялгаатай. Хүмүүн бид бурханг олон янзаар зураад байна уу? Дэлхий дээр амьдрал хэрхэн үүссэн тухай тээр эртний түүх сургаалийг дараа дараагийн үед дамжуулсаар, үлгэр домог болтлоо олон жил яригдсан, яаж байгаль эхтэй зохицон, өөр хоорондоо эв найртай, аз жаргалтай амьдрах тухай сургасан агуу номлогчдыг бурхан гээд бодчихсон шиг. Хүмүүн бидэн шиг дүр төрхтэй бурхан гуай өөрөө бидэн дунд алхаад байгаа шиг ойлгочихсон шиг. Тухайн газар орны хүн зонтой тун төстэй бурхан "амилаад" байх нь сонин. Гэтэл гадна төрх, ахуй амьдрал, соёл урлаг, хөгжлийн түвшин, сэтгэлгээний онцлог өөр өөр хорвоогийн бүх хүмүүсийн бурхны сургааль сайн муугийн дэнс сэтгэлийн тухай өгүүлэх нь адил. Хүмүүний үйл явдал, ажил амьдрал, ёс суртахууны үнэлэмж нь буян, нүгэл гэх шалгуураар шүүгддэг нь хаана ч бас адил.
Буддын шашинд буу зэвсэг агссан, "сонгодог" утгаар байх дайсныг буруу номтон муу ёрын дайсан гэхээсээ илүү тэрхүү буруу үйлд түлхэн оруулдаг сэтгэлийн муу илрэлийг илүү цээрлэдэг, түүнээс цэрвэхийг сургадаг. Хүн гэдэг "үзэж", "сонсож", "амталж", "цэнгэж", "эдэлж" байдаг хүртэхүйн таван эрхтэнтэй нэгэн. Сэтгэл, бие болоод хэлээ дийлэхээ больж, хүртэхүйг хэтрүүлчихвэл "уур хилэн", "атаа жөтөө", "омог бардам," "харанхуй мунхаг", "шунал тачаал" гэх нүгэлд уначих гээд байдаг нэгэн.
Суудлын төлөө олох нэр
Эдийн төлөө номлох ном
Алдрын төлөө үйлдэх буян...
...Энэ ертөнцийн аль мууг өгүүлж хаа барах вэ.
Товчилбол:
Сансрын гянданд үйлээр хүлэгдэж
Мунхгийн харанхуй дотор тачаангуйгаар согтож
Уурын мэсийг бариад омгоор түлэгдэж
Атаагаар агсамнан
Гаслант зовлонгийн эвэршээлээр эмгэнэх
Амьтан бүгд хөөрхий
Зүрхэн үгүй энэ насны хавцгай дотор
Авралын чагтага тасраад
Авах гээхийн нүд тэсэрсэн
Амьтан бүгд хөөрхий. (Д.Равжаа "Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу")
Буддын шашинтан сэтгэл гэгч "зэрэглээ мэт үзэгдэвч, зүүд мэт хоосон" гээд "хоосон чанарын гайхамшигт" сүсэглэдэг. Эрт урьд цагт хүний сэтгэл дотор орших бурхныг огт дүрсэлдэггүй байв. Махан бодоос бүтсэн хүнээс бурханд өргөсөн тахил бодит зүйл тул зурганд дүрслэгдээд, бурхан өөрөө байхгүй хоосон зай үлдээдэг байв. Бүр хожуу үеийн зарим бүтээлд бурхан сахиусыг дүрсэлдэггүй энэ уламжлал үлдсэн тод жишээ бол, янз бүрийн бурхад, сахиусад зориулсан өргөл тахилыг дүрсэлдэг "Хангагч эрдэнэ" буюу "Ганзай" төрлийн бүтээлүүд билээ. Жигжид, Очирваань, Гомбо, Шалши зэрэг арван хангалд тус бүрд зориулсан ганзайнуудад бурхан сахиус өөрөө байхгүй зохиомжоороо төстэй боловч, тахилын мал амьтад өөр өөр өнгөөр будагдсан, бурхдын орших орд харш нь ялгаатай зурагддаг. Гэхдээ л хүн энэ зургийг бүтээсэн болохоор, харагдахгүй тэр бурхан сахиусыг хүнтэй адил мэт төсөөллөөс ангижирч чадаагүй нь зургаас бас харагдана. Нүүр царай харагдахгүй ч толгой байх баримжаанд титэм зүүлгэсэн, баригдахгүй бие харагдахгүй хөл дээр завилан суусан нь өмсүүлсэн өмсгөлийн нугалаас хэлбэрээр тодорно.
Бурхантай нүүр тулан уулзсан хүн байхгүй ч, гэхдээ л байдаг гэх Бурхан огт дүрслэгддэггүй байх нь үнэнд илүү ойр мэт.
Бурхан ч сэтгэлээс гарна
Буг ч сэтгэлээс бүтнэ
Буян хилэнц сэтгэлээс
Булт хоосон сэтгэл буй... (Д.Равжаа "Зүйл зүйлийн үзэгдэл")
Монголын Дулдуйтын Равжаа, Чехийн Милан Кундера, Туркийн Орхан Памук гээд агуу сэтгэгч зохиолчид бүгд сайн зураачид байсан, зураач болох уу, зохиолч болох уу гэж сонгож ядаж байсан гэдэг. Тэд амьдрылын өнгийг, сэтгэлийн олон өнгөтэй нь хамт үгээр дүрсэлж мөнхийн бүтээлээ туурвисан. Хэрвээ тэднийг үгээр бус өнгө будгаар бийрээр сэтгэлийг дүрсэл гэвэл ямар зураг зурах байсан бол?

Дүлий

Цимбала гэнэ үү тийм нэг хачин нэртэй, төгөлдөр хуур шиг хөгжим сонсов. Дээр үеийн ордны хуур гэсэн байх. Бүр хоёр хүүхэд нөхрөө чирээд гэр бүлээрээ үзсэн. Үнэндээ огт таалагдсангүй. Тийм нэг цахираа дуутай төгөлдөр дуутай биш хуур. Төгөлдөр хуур, хийлээр сонсож чихэнд хоногшсон тунгалаг уянгалаг аялгууны дуурьсах царааг тайрчихсан (техникийн хэллэгээр тархах долгионы спектр нь нарийн зурвасаар) ч юм шиг, амьсгаа авалтаа тааруулахгүй ангалзаад хоолой нь хүрэхгүй байгаа дуучин ч юм шиг, ер л тийм чамалсан мэдрэмж төрөөд болдоггүй.
Хүмүүс алга ташаад, бүр заримдаа дахиулаад байх юм. Завсарлагаанаар гараад алга болъё гэж нөгөө хэдээ ятгаад дийлсэнгүй, зааланд цөөхөн хүн байхад, "нутаг нэгт" нь хөгжимдөж байхад дуу хөгжим ойлгодоггүй бүдүүлэг харагдана эвгүй гээд гүрийгээд байдаг. Шиничиро Накано гэдэг нэг японы ганцаарчилсан концерт байв. Би ганцаараа метро, трамвай, автобус гээд олон унаа дамжиж харихаас халшраад, хүүгийн унаанд хөл дүүжлэх гээд аргагүй үлдлээ. Хүн таалагдсан хөгжим сонсоход дотор нь уусаад уйлах уярахын хооронд байдаг биз дээ. Нэгэнт дүлий бибээр энэ хөгжимд уусч чадахгүйн ойлгомжтой болсонд, унтчихгүйн тулд манай хулсан хуур, чавхдасны нэг үзүүрийг зуугаад хуруугаар дохидог аман хуур, хүний ясан ганлин дасаагүй хүнд ямар сонсогддог бол гэсэн шиг элдэв юм бодож суув.
Нээрээ, өөрийн гоо сайхнаар бахархдаг домогтой нарцис цэцэгтэй хүн гэдэг амьтан юутай адилхан. Найз нөхөд гэхэд ижил төстэй үзэл бодолтой, ойролцоо сонирхолтой улс байх, гадна төрхөөрөө төстэй улс нийлбэл ёстой заяаны ханиа олж гээд шагширах...Цагаан арьстан дутуу болсон шиг цонхийгоод, хар нь түлэгдсэн шиг харлаад, улаан нь халтар тарлан, манай шар л төгс төгөлдөр гэхээс наагуур. Шар дотроо бол монгол л хамгийн гойд гэхээс наагуур хөөрцөглөх хүн гэдэг амьтны үнэн дүр нарцис.

Лайтай

Одоо тасархай гоё юмыг “лайтай” гэдэг болчихсон болохоос, уул шугамандаа “лай” нь төвөг яршиг, зовлон гэсэн утгатай үг гэнээ. Толь бичигт (Я.Цэвэл "Монгол хэлний товч тайлбар толь) тэгэж байдаг. Би тасархай ч байсан, наалданхай ч байсан гоё, сайн юмыг "лайтай" гэхийг ихээ зөв гэж бодоод байгаа юм. Жишээ нь:

Сайн эмч гээд хүмүүс мэддэг болонгуут, амар тайван байлгахгүй өглөө үдэшгүй, бүр шөнө дунд ч хамаагүй зогсоо чөлөөгүй дуудаад, амралтгүй шогшсоор хөөрхий эмч ядаргаанд орно, унаад өгнө. Ээ хөөрхий, тэгээ юү гээд л болоо. Сайн хирург бол баталгаатай архичин юмуу, авилгач болно. Өчнөөн цаг зогсоогоороо зуун хувь анхаарал төвлөрүүлээд хүний биеийг огтолж зүсээд, эд эрхтэнг нь гаргаж нэг тавиад оруулж нэг байрлуулаад, оёж шидээд амь аврах гээд зүтгэж зүтгэж гараад ирэхэд нь шилтэй цэнхэр, дугтуйтай мөнгө угтаж байгаа юм даа. Үнэн лайтай!

Сайн тамирчин байгаад дэлхийн ч юм уу, олимпын ч юмуу аврага болчихсон бол дараагийн олон улсын чанартай уралдаан тэмцээнд шагналт байранд дөхөж очих магадлал бараг байхгүй. Ирэнгүүт нь баахан нэр цолоор, бай шагналаар дөнгөлөөд авна. Жил турш сонгууль болно. Нэр дэвшигч бүр кармааны алдартантай байж нүүр “тахлана”. Бэлтгэл сургуулиа хийж чадахгүй дарга нарын кармаанд явсаар элэгдэнэ. Үнэн лайтай!

Сайн хүлэг морь нь улсын наадамд хурдалж гүйгээд айргын тавд орсон адуучин нойртой хонохоо болино. Мал мэдэхгүй, морь танихгүй их хуралд зүүрмэглэж суудаг хэдэн балай юмнүүд, элдэв аргаар хөлжсөн шинэ баячууд тэр хурдан хүлгийн эзэн болохоор улайраад салахгүй. Сүргийн сүлд хийморь болсон хүлгээсээ салах хэцүү, хэдэн бор цаасанд нь эхнэрийнх нүд унаад үглээд байх бас хэцүү. Хон хэрээ шиг эргэлдэх хүн сүгт хүлгээ өгч салах болно. Үнэн лайтай!

Сайн бичдэг гээд шуугиад эхлэвэл, нэрд гарах гэсэн хэн хүн хэдэн бороор худалдаад авчих гээд зүтгэчинэ. Намын шугамаар, найзын гуйлтаар, танилын нүүрээр огт таалагдахгүй, бодож үзээ ч үгүй, балай солиотой санааг баараггүй эвлүүлэх болно. Юм бичиж үзээгүй, бичиг үсэгт бараг тайлагдаагүй, уншсан зүйлийнхээ талыг ч ойлгохгүй заримын амны зажлуур, шүлсний самбар болно. Үнэн лайтай!

Сайн санаад ядарч байгаа нэгэнд туслаад орхино. Энэ тухай яриа хуурай өвсөнд авалцах түймэр шиг үтэр түргэн тархаж, номхон нохой ноолоход амар гээчийн үлгэр амилна. Гуйсан хүн зөвдөж, гуйлгасан хүн буруутана. Бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй залхууд, бадар барихад мэргэшсэн мэргэжлийн луйварчинд халаасаа гөвөх албатай юм шиг аашлана. Үнэн лайтай!

Энэ жагсаалтыг хязгааргүй үргэлжлүүлж болноо. Аль ч салбарт, юунд ч цоройлсон, цоройлоогүй гэхэд юүхэн хээхэн дээр гайгүй байхад л төвөг, яршигтай болсон болоод “лай” гэдэг үгийг сайн үйлийн, сайхан гоё зүйлийг тодорхойлдог болжээ. Хэл бол нийгмийн гажуудлын толь гэдэг үнэн бололтой.

Цөлжилт

Манайхан харамсалтай нь Улаанбаатарын утаа, уул уурхайн ашиглалтын тухай улс төржсөн маргаан мэтгэлцээнд хамаг анхаарлаа хандуулаад, хүмүүн бидний амьд үлдэх эсэхэд заналхийлж , улс орныг маань бүхэлд нь сүйрүүлэх аюултай, сэм сэмхэн гэтсээр хажууд ирчихээд хаалга тогшин буй цөлжилтөд төдийлөн анхаарал хандуулахгүй байна. "Гэрэлт Цалиг" сонины эрхлэгч, сэтгүүлч, зохиолч Галаарид цөлжилтийн талаар цуврал нийтлэл блогтоо нийтлэж эхэллээ. Энэ линкээр орж уншаад, цааш нь олон уншигчтай сайтуудад байрлуулж улам олон хүнд уншуулаарай:

"Цөлжилт гэтэн айсуйг өглөө бүр сануулъя"
http://galaarid.blogspot.com/2009/06/blog-post.html

"Түйрэнгийн түйвээн"
http://galaarid.blogspot.com/2009/06/blog-post_17.html

Бид тэнэг хар масс уу?

Тэнэг хар масст юу ч шахсан яахав гэсэн шиг нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөр бараг яригдсангүй, өрсөгдөгчдийн ажил хэрэгч чанарыг харьцуулан дүгнэх боломж сонгогчдод өгсөнгүй. Үнэн худал нь үл мэдэгдэх хов живийн түвшний бие хүнийх нь (хувь хүн-личность гэдэг үг хэрэглэж төвдсөнгүй) хувьд баалсан хар бараан голдуу мэдээлэл цацаж байсан нь үнэхээр гол гонсоймоор байлаа. Энэ нь нэр дэвшигчдийг өөрийг нь гутааж, өрсөлдөгчөө доромжилж, сонгогчдоо үл хүндэлсэн байдалд орж буйг эрхбиш мэдмээр. Тэд хэрээс хэтэрсэн хар пиарыг анхнаасаа тас цохиж болоогүй юм уу? Хэн нэг нь сонгуулийн штабын нөхдүүддээ ийм ховийн хар мэдээгээр хөөцөлдөхийг тас хориглоод, эсрэг талын тийм түвшний дайралтад адилхан доош орж хариу өгөхгүй байсан бол ганцаарчилсан "хар хов" хир удаан тэсэх байсан бол? Дээдэс нь суудлаа олохгүй бол доодос нь гүйдлээ олохгүй гэдэг дээ. Уул нь тэд улс орноо хөгжүүлэх гээд жаахан ялгаатай ч нэг чиглэлд урагшлах гээд байгаа улс гэхэд бараг фронтын хоёр талд зогсож байгаа дайсан шиг байв. Ийм үл тэвчих үзэл, хүншгүй араншин, увайгүй зан дээрээсээ доошоо бидэнд, надаас чамд, чамаас түүнд гээд хажуу хавиргад хавтгайдаа халдварлаад байвал нөгөө эв нэгдэл, өсөх дэвших, хөгжих урагшлах лөөлөө болох нь гэж бодогдоод, агсан тавихгүй байж болохгүй дотор арзайгаад байна!

Монголчууд бид уул нь тайван хүлээцтэй улс даа. Гэтэл одоо юм юмхан дээр цухалдуу, хэл амаа билүүдсэн, бие биеийнхээ урмыг хугалсан, элдвээр дайрсан янзтай үг чулууддаг болж. Бүгд л шүүмжилнэ. Гэхдээ тухайн асуудалтай холбоогүй юм ярина. Ажил хийж байгаа хүн алдаж онодог. Энэ талаар сайхан зөвлөгөө өгч, ажил хэрэгчээр тус болно гэж бараг үгүй. Хүн нь ямар гэдгийг сонирхоод явчихна. Эр эм, хөгшин залуу, өндөр нам, хүзүүний нугалмай хэд, хамрын хэлбэр ямар гээд, тэр нь тухайн хүний сэтгэх чадварт нөлөөтэй юм шиг яриад явчихна. Цаашлаад төрсөн нуга жалга тодруулаад, удам судар төнхөөд, цусны шинжилгээ хийгээд үнэн "фашист" зангана. Ямар жалгад төрсөн нь ажиллах чадвартай эсвэл хүн сайнтай байдаг талаар шинэ теорем зохиохоос наагуур байх юм. Үнэндээ инээдтэй сэтгэлгээ ч тухайн гоочлуулж байгаа хүнд халгаатай л байж таарна. Бид чинь соёлт ертөнцөд , хорин нэгдүгээр зуунд амьдарч байна.

Улс төрийн хүрээнийхнээс гадна соёл урлагынхан, бас юм бичдэг улс энэ дайралтад их өртөнө. Жилийн өмнө хотын иргэн бибээр хөдөөтэй холбоотой ганц хоёр өгүүлбэр бичлэгтээ хавчуулаад алдсан бололтой гэнт дайралтад өртөж билээ. Тэр үед бичээд нийтлээгүй орхисон "Шүүмжлэх дон" ууртай бяцхан бичлэгээ хавсаргав.

Он лайн сонин, блог, вимо гээд мэдээлэл авах өргөн боломжтой болвой. Бас хүний бичиж байгааг шүүмжлэн хэлэлцэх, санаа бодлоо илэрхийлэх, мэтгэлцэх боломж гарлаа. Хүүе найз аа, чи нэг таслал хаячихсан чинь утга шилжээд байна, адуу морь хоёр анги утгатай шүү, үгээ зөв сонгоорой гэх мэт нөхөрсөг шүүмж ховор доо. Зарим хүн шүүмжилж таашаал авдаг болов уу гэмээр энд тэнд шоволзож гарч ирээд, гаргасан санаа дэвшүүлсэн асуудалд огт хамаагүй "чи битгий мэдэмхийрээд бай", "ингэж хэлэх чи ямар эрхтэй юм", "мангуу тэнэг , "мантуу толгой", "майжгий хөл", "сайргар гар" гээд хараал урсгаад чичилж зүхээд гараад явчихна. Нэр усаа хэлж чадахгүй хулчгар "аноним" нар голдуу ийм араншинтай. Аноним гээч хэн бэ. Нэрээ мэдэгдэхийг үл хүсэгч гэсэн нэг тийм романтик мэдрэмж төрүүлэм энэ үг социализм, нацизм гэх мэтийн дарангуйлагч нийгмийн үед хүний мөсгүй хутгуур матаач гэсэн эвгүй утга давхар авдаг болсон юм. Мэдсэн сонссон, уншсан үзсэн бүгдээ бусаддаа мэдүүлэх гэдэг өгөөмөр сэтгэлтэй хүнд ийм араншин байхгүй байх. Нийгмийн амьдралын төлөө бодол сэтгэлээ чилээдэг хүнээс ийм хувиа бодсон хутгуур үзэл илрэхгүй байх. Амьдралын олон өнгөөс аль гэгээнлэг, өнгөлөг талыг олж хардаг эерэг дэврүүн үзэлтнээс ийм хар энерги ялгарахгүй байх. Өөрийгөө хүндэлдэг, өрөөл бусдыг бүр ихээр дээдэлдэг хүн бусдыг доромжлохгүй байх. Тэгэхээр хүний бодол санаа, сэтгэлээ илэрхийлсэн бичлэг рүү нулимагчид бол арчаагүй атаархагчид.

Нутгийн сонин

Нутгаас зочид ирээд улс оронд маань болж байгаа үйл явдлыг "өнгөтөөр" ярьж нэг оройг сонирхолтой өнгөрөөв. Интернет сониноос, элдэв сайт, видео бичлэгээс сонгуулийн тухай мэдээ бялууртал авч байгаа болохоор энэ сэдвийг бараг хөндсөнгүй. Бид хэд хоол цайтай ширээний ард, өмнө нь зурагт албатай юм шиг асаастай ч хүн сонирхмоор олигтой юмгүй. Гэнт би үүнийг анзаарч "олон ангит кино гаргаад л олигтой үзэх ч юмгүй, манай зурагтаар гоё юм гарч байна уу" гэв. Ойрдоо ч сонгууль гээд хоёр өрсөлдөгч янз бүрээр гараад, бүр морь унаж давхиад, морь унагаж талийлгаад гэснээ, сонгуулийн сурталчилгаанаас хүмүүс залхаад завсар хооронд нь солонгосын олон ангид кино үзэж тархиа амрааж байх шив гэв.

Дээр үед "Халтар царайт" гэдэг мексикийн киног улс даяар үздэг байсан шиг, сүүлийн үед "Эхнэрийн урхи" гэдэг киног хүн бүр үзэж байна гэж эхнэр нь хэлтэл, харин тийм тэр "Авгайн хавх" гэдэг киног үзээд манай монгол авгай хүүхнүүд их эвдэрч байгаа гэж эр нөхөр нь дүгнэв. "Эхнэрийн урхи" , "Авгайн хавх" нэг кино юм байна хэхэ. Манай омог бардам зантай, ажил төрөлтэй эдийн засгийн хувьд бие даасан монгол хүүхнүүд эр нөхөр алдаж оновол шууд загинаад өөрсдөө нөхрөө хөөгөөд явуулчихдаг бол, солонгос хүүхнүүд нөхрөөсөө салахгүй гэж үхэн хатан зууралддаг, элдэв аргаар "урхиндаа" оруулдаг, тэр нь эрчүүдэд "хавх" шиг тусдаг тухай кино бололтой.

Евровидение болж өнгөрөөд норвег (белорус цагаач) залуу түрүүлээд... Манайд "гадаад дуу хэн сайн дуулах вэ" тэмцээн зурагтаар шууд нэвтрүүлсэн тухай хөөрөв. Шүүгчийн бүрэлдэхүүний тал нь монгол тал нь гадаад. Гадаадын шүүгчид хүртэл монголоор ярьмар аяддаг: жишээ "дургүй" (дуу таалагдахгүй байна), "мэдрэмжгүй" (дууг сэтгэл зүрхнээсээ дуулахгүй байна), "энэ ямар хэл вэ" (тухайн дууг дуулсан гадаад хэлний дуудлага тань цэвэр биш байна). Дуудлага муутай дууллаа гэж хүүхэд шүүмжлээд, өөрсдөө онигоонд ормоор хэдхэн үг хөгийн монгол дуудлагатай хэлчихээд, тэр гадаад шүүгчид арай олон монгол өгүүлбэр цээжилчихэж болоогүй юм байх даа гэх шиг хүнээс хүүхдээ өмөөрдөг хэрүүлч авгай царайлсан юм бодогдоод явчихлаа. Түс тас, аймаар гэдэг нь. Тэмцээнд хүчээ үзэж байгаа залууст яаж тусдаг бол?

Улаанбаатарт маань орон сууцны олон шинэ хороолол баригдаж, эхнээсээ тэнд хүмүүс нүүж орон төвхнөж байгаа гэнэ. Хог хийдэг томоо савнууд жирийж байхад лифтэн дотор оруулаад орхичихдог, үүнтэй хэн нэг нь тэмцээд, "хогийн саванд хогоо хийж бай" гээд лифтэн дотор байсан хогийн фотог хавсаргаад санамж биччихээр, фотоноос хогийн зургийг тэрүүхэнд нь огтлоод авчихаар нөгөө санамж итгэл муутайхан, хоггүй лифтийн зурагтай хамт зогсож байх жишээтэй. Тамхиа шинэхэн хивсэнцэр, хулдаас дээр унтраагаад шатаачихдаг, энд тэнд пластмас бүрхүүл товчлуур юу л харагдвал галдаад харлуулаад хорчийлгоод хаячихдаг гэнэ. Цоо шинэ байранд шүү дээ! Дээр социализмын үед нэгдүгээр хороолол, гурав дөрөвдүгээр хороололд иймэрхүү үйлдэл гардаг байв. Тэгэхэд хүмүүс албан байгууллагаас очер хуваарь болохоор үнэгүй байртай болдог байсан өөр цаг үе. Хувийн бизнес эрхэлсэн үү, амины малынхаа тоо толгойг өсгөсөн үү, гадаадад ажил хийсэн үү гээд ямар аргаар мөнгөтэй болж орон сууцтай болсон нь сонин биш. Ямар ч болсон өөрийн гэсэн орон байртай болох гэж хөдөлмөрлөж зүтгэсэн хүмүүс тэр шинэ байранд орж байгаа. Өөрсдийн хөдөлмөр бүтээлээрээ мөнгөн хуримтлал үүсгэсэн, хүний хийсэн бүтээснийг үнэлдэг хүндэлдэг улсууд баймаар!

Олон сүсэгтэн шинээр төрж буй бололтой. Шарын шашин, бөөгийн шашин, загалмайтан гээд бүгд эрчимтэй хөгжин цэцэглэж байна гэнэ. Төрийн албанд зүтгэж байсан таньдаг сэхээтэнг, дээд сургуулийн оюутан хамаатан залууг хүртэл онгод нь хатгаад зүгээр байлгахгүй бөөгөөр тодорч байдаг. Хүний биеийн анатоми физиологийг мэдэхийн дээдээр мэддэг, Анагаахын дээдийн багш Манал бурхнаа залаад маань мэгзэм уншаад, өөрийн гэсэн лам багштай, өдрийн сайныг шинжиж эм тариа эхлүүлсэн шиг явдаг болох цагт, Яармагийн дэнжийн Янжин авгай "долоон айлын тогооны хөө цуглуулж лай барцадаа зайлуулахад" гайхах юм алга даа. Загалмайтны шашинтай оронд хорин хэдэн жил байгаад энэ шашинд ороогүй атлаа, хоёр гуравхан сар нутаг явахдаа сүсэг бишрэлтэй болоод "ариун сүнсний шашинд" (загалмайтан) орчихсон нэг монгол хүүхэн гайхшрал төрүүлсэн санаанд оров. Хөөрхий эх нь талийгч болоод сэтгэл санаа гутранги үед, ах дүү хамаатан садан, анд нөхөд нь учир нь олдохгүй элдэв дом, зан үйл хийлгэсээр байгаад бөө, ламаас залхсан үед христийн сүмд бас нэг нь авч очсон гэдэг.

Эх орноо хүн ардаа боддоггүй удирдлага, хүмүүсийн ухамсар боловсролд эерэг нөлөөлдөггүй гадны соёлын хүчирхийлэлд хүн зоноо шивүүлсэн хэвлэл мэдээлэлийнхэн, хотжиж соёлждоггүй хөдөөнийхөн, хүрээ соёлоо түгээж чадахгүй өөрсдөө "хөдөөжиж" буй хотийнхон, хүмүүсийн сэтгэл оюун хямарч юунд ч итгэхэд бэлэн болж гэсэн олон бодол толгойд эргэлдэв. Өнөөгийн хэллэгээр хямрал буюу хуучныхаар цөвүүн цаг иржээ. "Хүмүүс ядуу байгаа учраас мунхаг байгаа юм биш, харин мунхаг байгаа учраас ядуу байгаа юм. Ядуурлын улмаас хүмүүс оюуны ядууралд ороод байна" гэж эрхэм ерөнхий сайд зөв хэлж дээ. Яана даа.

"Нүцгэн шөнө" англи хэлнээ

Залуу зохиолч Х.Болор-Эрдэнийн "Нүцгэн шөнө" өгүүллэг Прага дахь Олон Улсын Эмэгтэйчүүдийн Холбоо (IWAP-International Women’s Association of Prague) гэдэг төрийн бус байгууллагын дэргэдэх Гүүр буюу "The Bridge" нэртэй сэтгүүлд англи орчуулгатайгаар хэвлэгдэн гарлаа. Гадаад эмэгтэйчүүд энэ улсад найз нөхөдтэй болоход дэм болох, эндхийн түүх соёлын өвтэй танилцах, эмзэг бүлгийнхэнд туслах, өөрсдөө чөлөөт цагаа үр ашигтай өнгөрөөхөд дэм болох зорилгоор дээрх холбоо байгуулагдсан бөгөөд жил бүр хүрээгээ улам тэлж байна. Энэхүү холбооны Монгол гишүүний хувьд миний бие үе үе материал нийлүүлж байх үүргийг хүлээж, өөрийн орны тухай “Цагаан сар”, “Уяхан тэмээ ээж”, “Байгал эх уйлж байна” (Чехэд 2002 онд онд болсон үерийн тухай монгол нүдээр) зэрэг нийтлэлээ энэхүү сэтгүүлд хэвлүүлж байсан билээ. Монголын тухай хуурай мэдээ байснаас жинхэнэ зохиолч хүний бүтээл энэ сэтгүүлд нийтлэгдэж байгаагүй. Харин энэ оны таван сарын дугаарт Х.Болор-Эрдэнэ зохиолчийн “Нүцгэн шөнө” өгүүллэг анх удаагаа нийтлэгдлээ.

Naked night

Quiet, utter silence.No one sees me. My eyes bulge out and I expose my teeth.No one jeers at me. No one slanders me.

Throwing off my daily insincere mask, I strip off all my clothes. I am released at last. The truth that was concealed during the day is now wandering in the room. It laughs at me and looks down from above.

Neither fear nor shame nor forced smile are needed. Tranquillity. Unclad body. Night without falseness. Smile without hypocrisy. Freedom. More than ordinary naked freedom.

Behind this wall and on the floor downstairs there are naked people with naked souls. No shadows in the darkness.

I like it when the shadows fold into a chair or disappears under the bed.
I like a nakedness without the slightest shadow.
Naked night is lighter than day, happier than day.

The Bridge, May 2009, page 25

Ялалтын баярын нэвтрүүлэг

Дандаа хагас дутуу мэддэг хэлээр юм уншаад, зурагт үзээд, бас тэгээд тэр муу хэлээрээ "хэрүүл" хийгээд ажил амжуулаад ч байх шиг яваад байхаар үнэн залхаж, төрлөх хэлээрээ нэвтрүүлэг үзээд, ном уншаад, зад хэрэлдээд жаргах юмсан гэж бодогдох юмаа. 25 суваг нэвтрүүлэг үзэх гэхээр эхнэр хүүхэдтэй интернет булаацалдсан иргэний дайн болох гээд . Өчигдөр залуу зандан насандаа чихдүүлж байж сурсан, чихтэй үлдэхийн тулд сурахаас өөр аргагүй болсон, тэгээд ч хэдэн үг нь одоо ч тархины нэг буланд хадгалагдан үлдсэн, гайгүй мэддэг гэж хэлж болохуйц ганц гадаад хэлээрээ ялалтын баярт зориулсан орос кинонуудыг угсруулан үзлээ. Дайны хүндийг биеэр туулсан ард болохоор оросууд шиг дайны сэдвээр ийм амьдралтай кино хийдэг улс ховор доо. Харин сүүлийн үеийн зарим кино нь америкийн мөнгө хөөсөн адал явдалт киног дуурайх гээд чадаагүй, тиймхэн эгдүүтэй болсон шиг. Цэргийн парад үнэндээ аймаар санагдсан. Сүүлийн арваад жилд анх удаа ийм олон хотод (23 хотод, 30000 цэрэг, 600 гаруй техник) сүр хүчийг ингэж гайхуулав. Зүгээр үзүүлэх техник биш, жинхэнэ байлдааны техник гэж олон давтан хэлсэн дээ. Ард түмний маань эсрэг ямарч гэмт хэрэгт цохилт өгч няцаахад бэлэн гэж ерөнхийлөгч нь дэлхийн чихэнд дулгасан. Аль ч орны засгийн газар, удирдлага нь ард түмнийхээ эсрэг гэмт хэрэг хийхгүй байгаасай гэсэн бодол зурсхийсэн.

Фашистуудад 1939 онд эзлэгдээд зургаан жил болсон чехүүдийг 1945 онд оросууд чөлөөлсөн. Улаан арми Прагад орж ирэхэд үнэн сэтгэлээсээ баярласан прагачууд гудамж талбайг зай завсаргүй бүрхээд, "руда армада" гэж хашгаралдан уухайлж, түргэн зуур цааш явах учиртай танк, цэргийн хүчийг "баярын" нулимсаар саатуулж байсан тухай оросын баримтат кинонд гардаг. Орос кино үзэх зуураа реклам гарах мөчид, чехүүд юү гаргаж байгаа юм бол гээд суваг сольтол, Чехэд 68 онд оросын танк орж ирсэн тухай баримтат кино үзүүлж байх юм. Чехүүд одоо оросуудад талтай харагдчихаасаа эмээдэг болов уу гэмээр, дургүйцлээ илэрхийлэх нь мода шахуу гэмээр Орост хачин дургүй. Залуучууд нь англиар ярьдаг, хөгшчүүл нь германаар ярьдаг гэсэн ойлголт гадны хүнд өгөх дуртай. Хөгшчүүл болон дунд үе бүгд орос хэл дунд сургуульд заалгасан тул оросоор ярьдаг байх учиртай. Орос хэлтэй гэдгээ тас нууна, ойлгодог гэдгээ ч мэдэгдэх дургүй. Герман хэлтэй гээрээ боловсролтой гэж бахархана гэхэд хаашаа юм, ямар ч болсон нуухгүй. Оросын нөлөөнд орж, социализм байгуулах гэж хөгжлийн эрч суларсан, хойшоо алхсан түүхэн зурвас гэж зарим чехүүд оросуудаар чөлөөлөгдсөндөө харамсдаг. Англи, Америкийн холбоотны арми ийш орж ирэхэд ганц хуруу дутсан гээд өчнөөн юм ярьдаг. Мэдэхгүй юм даа.

Арваад жилийн өмнө эдний ардчилсан хувьсгалын-"саметова революце" арван жилийн ой болж, ерөнхийлөгч Вацлав Хавел баярын хурал нээж үг хэлээд, 68 онд улс төрийн хавчилгаас болж цагаачлан гарсан баахан хүмүүсийг шагнасан тэр нэвтрүүлэг санаанаас гардаггүй юм. Гуч дөчөөд минут илтгэл тавихдаа фашизмыг ганц хоёрхон удаа муу гэж дурдсан бол коммунизмын муу муухайн их удаан дахин дахин элдэв жишээн дээр ярьж билээ. Хэл муу мэддэг байсан ч муулалтын тэр харьцаа намайг ихэд гайхшруулж, том ажил хийж явсан боловсролтой нэгэн өвгөнтэй энэ талаар санал солилцвол: "фашизмын муу муухайг хүн төрлөхтөн мэднэ", "коммунизмын муухайг одоо л ойлгож эхэлж байгаа учраас илүү өргөлт өгсөн байх" гэж билээ. Фашизм, коммунизм хоёрыг зэрэгцүүлж нэг эгнээнд харьцуулж болох гэж үү?

Ямар багшийг сайн багш гэх?

Хүүгийн маань сурдаг сургууль хотын нөгөө захын нэг сургуульд нүүх болсон тухай саяхан мэдэв. Ирэх очиход багагүй цаг зарцуулж хүүхэд ядрах нь, халаасны мөнгө ахиухан өгөхөөс гэх шиг юм бодогдоод л өнгөрсөн. Гэтэл энэ нүүлгэн шилжилтээс болоод нэлээд хэдэн багш ажилгүй болж байгаа дуулдав. Хичээлээ тааруухан заадаг чадвар муутай багш нар солигдоход хүүхдүүд ура хашгарах шахам хүлээн авч, халагдахаар яригдаж байгаа хайртай багшаа үлдээх, хичээл заалгуулах гэж элдэв арга хэмжээ зохион байгуулахаар өөр хоорондоо ярилцаж байгаа гэнэ.

Халагдах гэж буй нийгэм судлалын багшийг хүүхдүүд өмөөрөхөөр болжээ. Эхлээд, сургуулийн захиргаанд зөөлөн аятайхан ярьдаг нэгнийгээ оруулж энэ багшийг үлдээж өгөөч гэсэн хүсэлт гаргах гэнэ. Бүтэлгүйтвэл арай хэлэмгий өөр нэг нөхөр угсруулан орж, учир шалтгааныг тайлбарлан захиралыг сэнхрүүлэхийг оролдох юм байх. Сүүлчийн шатанд хамгийн хатуу ярьж чаддаг төлөөлөгч орж захиргаанд шахалт үзүүлнэ гэнэ. Бүр болохгүй бол дэмжигч оюутнуудын гарын үсэг цуглуулж эсэргүүцлийн бичиг өргөхөөр ярилцжээ.

-“Та нараар өмөөрүүлээд байгаа тэр багшийг сургуулийн захиргаа ямар шалтгаанаар халж байгаа юм? гэвэл,

-“Хичээлээ дэндүү сайн заадаг болохоор” гэнэ.

Сайн муу олон багшийн гар дамжиж, дунд дээд сургууль төгсөөд, өөрөө арав гаран жил техникийн сургуулийн багш явсан бибээр ёстой алмайрав. Би л “нийгэм судлал” гээд дассанаараа нэрлээд байгаагаас биш философи, психологи, нийгмийн харилцааны соёл, эдийн засгийн үндэс багтсан “нийгмийн харилцааны үндэс” хэмээх хичээл заадаг дөч эргэм насны, хүүхдүүдтэй үе тэнгийн юм шиг найрсаг харьцаж чаддаг, блюз дуулдаг, ном их уншиж гэгээрсэн, тэр хэмжээгээр уран яруу сайхан ярьдаг нүдэнд дулаахан энэ багшийг захиргаа яагаад халах болсон тухай ихэд гайхан сонирхвол: Сурах бичгээс өөр юм хардаггүй, эх зохиол уншдаггүй, уншсан ч ойлгодоггүй, маргаан ярианд оролцож чадахгүй ганц нэг хүүхдэд энэ багшийн хичээл хүндэдсэн юм байх. Нүүж очих сургуулийн эрхтэн дархтан багш энэ хичээлийг давхар заах сонирхолтой юм байх.

-“Ямар ч хүнд сэдвийг энгийн ойлгомжтой, хөнгөнөөр олонхид хүргэж, ойлгуулж чадаагүй бол сайн багш гэхэд хэцүү юм байна” гэж сөрвөл,

-“Миний найз нар сурдаг өөр сургуульд яг энэ хичээлийг өөрөөр заадаг юм”

-“Өөр сургуулиудад яаж заадаг гэж?”

-“Бусад сургуульд философч гэх олон хүмүүсийг дурдаад дурдаад явчихаас, эх зохиол дээр манайх шиг ингэж ярилцдаггүй. Манай багш, нэртэй цөөн философчдын гол бүтээлийг хооронд нь харьцуулж ярьдаг, бид нарыг хооронд нь мэтгэлцүүлдэг. ”

-“Зарим юмыг дэлгэрүүлсээр, үзэх ёстой бүх юмаа үзэж амждаггүй юм биш үү?”

-“Нэртэй бүтээлгүй, хийсэн юм нь шинжлэх ухааны цаашдын хөгжилд ямар ч нөлөө үзүүлээгүй тэр олон хүний нэр ус, төрсөн газар хэнд хэрэгтэй юм? Манай багш биднийг өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, өргөн хүрээтэй сэтгэдэг болгох дээр илүү анхаардаг.”

Багшаа сонгож болдог сайхан үед амьдарч буй хүүдээ атаархах шиг болов. Сургалтын төлөвлөгөөнд баригдсангүй гэж л буруутсан бололтой. Сургалтын төлөвлөгөө дундач этгээдэд зориулагдан хийгддэг нь хэнд ч нууц биш. Бүтээлчээр сэтгэж, хүүхдүүдэд үнэхээр юм өгөх гэсэн, бүр сэтгэдэг боддог болгох гэсэн хайран сайхан багшийг ч өрөвдөв. Ийм хүн “хямрал”-д алгадуулах гэж харамсмаар юм болжээ.

Физикийн багш словак эмэгтэй ажлаас гарч байгааг дуулаад би хүртэл алга таших дөхөв. Эцэг эхийн хуралд суугаад дотроо ихэд голсон билээ. Хурлаас ирээд хүүгээсээ багшийнхаа словакаар ярихад хүүхдүүд хир зэрэг ойлгодог тухай лавлавал, чех хүүхдүүдэд манай хүнд ч хэл аялгуу нь нэг их нөлөөлдөггүй, хичээл нь өөрөө уйтгартай гэнэ. Миний арван жилийн физикийн багш бас заадаг хичээлээ хамгийн уйтгартай, хамгийн хэрэггүй, хамгийн муухай хичээл гэсэн ойлголт өгөхөөр заадаг байлаа. Ялд унаад, хүнд хэцүү ажил үүргээ аргагүй эрхэнд биелүүлж байгаа хүн шиг эмгэнэл дүүрэн царайтай, өөрөө ч физик гээч тэр лайтай юмаа ойлгодоггүй болов уу гэмээр өрөвдөм эр байж билээ. Нэг ч физикийн хууль, томъёо тодорхойлолтыг цаас харалгүй цээжээр ярьж байсныг санахгүй юм. Дээд сургуулийн орос багш авгай физикийн хууль гэдэг бидний эргэн тойронд байдаг, маш сонирхолтой бараг л адал явдалт өнгөт кино шиг хөгжилтэй зүйл гэсэн ойлголт өгөхөөр заадаг байлаа. Бид лекц сонсож байхдаа, бодлого бодох элдэв хувилбар сонгож маргалдахдаа, “Хоёр хувьсагчийн дунд хавчагдсан хувьсагчийн хөдлөх зүй тогтол” нь автобусанд орох гээд шахагдаад гарчих гээд байгаа давжаа биетэй охин хоёр том залуугийн суганд хавчигдаад зүтгэхэд орж л таарахтай адил, ховор барааны очер хэрхэн мурилздаг нь долгион тархалын хууль үйлчилж байна гэх мэтээр бодит амьдралд тохиолдох жишээ, онигоо ярин үе үе нир хийтэл инээлддэг, тэр хэмжээгээр хичээлийн сэдвээ илүү ойлгодог байсан юм.

Чех хүүхдүүдэд физик заадаг энэ словак эмэгтэй, арван жилийн дунд сургуульд бидэнд нийгэм судлал, түүхийн хичээл заадаг байсан казак багш эмэгтэйг бас эрхгүй санагдуулсан. Бүгд төв халх аялгуугаар ярьдаг хүүхдүүдэд тэрээр казак аялгаар ойлгоход төвөгтэй нэг юм бувтнаж, бид өөр хоорондоо ярьж шуугилдан чөлөөтэй бужигнаж, үймүүлж байдаг сан. Энэ хичээлээс системтэй ямар ч мэдлэг олж аваагүй нь багшийн чадвар муугаас гадна сургалтын программ утгагүй байсантай ч холбоотой. Элдэв хурлын материал, лозун цээжлүүлдэг, ямар ч задлан шинжлэлгүйгээр учир нь үл ойлгогдох юмыг хүчээр чихдэг үнэн хачин хичээл гэсэн ойлголттой арван жил дүүргэж билээ. Хүний ертөнцийг үзэх үзэл төлөвшихөд, ерөнхий мэдлэгийн цар хүрээ тэлэхэд түүх, нийгэм судлал, утга зохиол, газар зүй зэрэг нийгмийн ухааны хичээлүүд уул нь онцгой чухал гэдгийг хожуу ухаарсан. Мэдлэгийн энэхүү цоорхойгоо ихэд мэдэрдэг, тэр хэмжээгээр түүх, нийгмийн ном хирэндээ багагүй уншиж сонирхдог ч системтэй мэдлэгтэй болж чадаагүй мэт санагддаг.

Тэгэхээр ямар багш сайн гэж?

Хэрэв надаас өөртэйгөө учирсан багш нарыг сонж гэвэл, түүх, физикийн багш нарыг шууд хал гэж хариулаад, тоо, химийн багш нарт харин онц дүн тавиад хамгийн сайн, хамгийн хайртай гэх байв. Ихэнх багш нар нэг тийм саарал, сургуульд байсан ч, байгаагүй нь онц нөлөөгүй, дүн тавибал гурав, дөрвийн хооронд үнэлэгдэх байлаа. Хар саарал уу, цайвар саарал уу гэдэг нь багшийн мэдлэг чадвараас гадна, харьцааны соёл, хүнлэг чанар, ёс суртахууны хэм хэмжээ, зан араншинаар хэмжигдэх байлаа.

Ахлах ангид тооны хичээлээ дэндүү сайхан заадаг, өөрөө ч сайхан залуухан эмэгтэй манай анги даасан багш байв. Боловсон гоё хувцасладаг, үс гэзэг нь үргэлж сайхан явдаг, тайван амгалан, ялгаварлах үзэлгүй шудрага гээд ер нь аяндаа хүндэтгэл төрүүлэм эрхэмсэг нэгэн. Олон долоон үггүй, хааяа нэг сануулга зэмлэл хэлэхдээ хэнийг ч доош оруулж гутаахгүй, хүнлэг элгэмсэг атлаа жинтэй үлдэцтэй үг унагана. Никель төмрийг ногоон утсан бүрээстэй нарийн резинээр холбон дүрсэлсэн геометр дүрсийн чамин хийцийн үзүүлэнтэй тооны кабинетэд хичээллэдэг байлаа. Үзүүлэнгийн резин сугалж аваад эр эмгүй чавхайдай хийн бие биенээ харваж байтал багш ороод ирэв. Охидын сум бол цаас нарийн имэрч төмөр шиг болгосон эд, хөвгүүдийнх бүдүүн бааз, зажилсан цаасан бөмбөг. Багш, “өмхий шүлстэй бөмбөг охидын хацар үсэнд тусвал” гээд ярвайснаа, “харин ангийн даргын сум хүний нүд сохлом болж” гээд хичээлдээ орсон. Хөвгүүдийн атаман, ангийн дарга охин нэр нөлөөгөөрөө резин сугалахыг зогсоож, кабинетыг тордсон юм даг. Багшийн заасан тооны тэр олон томъёо амьдралд яг барин тавин хэрэг болоогүй ч, тооны сайн багштай байсны хаялаг юм болов уу, ямар ч байсан юм харьцуулж жиших гээд ч байх шиг, юмыг олон хувилбараар бодож үзэх гэж оролдоод ч байх шиг дадал үлдсэн шиг. Дунд ангид газар зүйн хичээл заах учиртай анги даасан багш маань ангийн биднээ хүмүүжүүлсээр хичээлийн цагийн ихэнхийг бардаг байсан бололтой. Одоо хүмүүс хажууд хааяа газар зүйгээр яриа дэлгэвэл бичиг үсэгт тайлагдаагүй эргүү төлөг царайлдаг гэж байгаа.

Химийн багш үргэлж яарах мэт түргэн түргэн алхалж явдаг, гал цахилгаан шиг эрчтэй, дунд насны өндөрдүү эрэгтэй хүн байв. Химийн хичээл ороход багш орж ирэхээс өмнө суудлаа эзлээд, дэвтрээ нээгээд, үзгээ бэлэн бариад сууж байхгүй бол болохгүй. Хаалга онгойлгоод орж ирэхдээ л бараг яриад явчихна. Илбэчин шиг туршилт хийж үзүүлээд, химийн бодис урвал энэ тэрийг үлгэр хөөрч байх шиг чөлөөтэй ярина. Хичээлийн завсар хооронд, ялангуяа төгсгөл хавьцаа уншсан номноосоо сонин хачин хавчуулаад, яг ид сонирхолтой үед нь огцом таслаад гараад явчихна. Уран зохиолын багш биш химийн багш биднийг номын амтанд оруулсан. Хичээлийн дөчин таван минут нүд ирмэх зуур өнгөрнө. Химийн дугуйлан ажиллуулна. Орох сонирхолтой хэнийг ч цааш гэхгүй, хичээлийн бус цагаар бид багшийг шаваад, тойрч эргэлдээд зөгий шиг дүнгэнэлдэж байна. Шашингүйн суртал нэвтрүүлэг хийж байгаа хувьсгалчид шиг бага ангийнхан, эцэг эхчүүдэд химийн урвалаар үзүүлэх тоглолт хийгээд бөөн хөөр баяр болдог сон. Үе үе ёжтой жуумалзаад нүдний шилнийхээ дээгүүр өнгийж хардаг нь хамгийн айхтар зэмлэл байсан юм болов уу, хүн зэмлэж хангинаж байсан юм санаанд ер үлдээгүй байх нь сонин.

Сургууль төгсөж ирээд удалгүй өөрөө багш боллоо. Анхны өдөр их ч баяртай , өөдрөг бодолтой байлаа. Онол, засвар аль алиндаа хэнийг ч урдаа алхуулахгүй “бурхан багш” дарга болоод, цагийн ачааллыг хөнгөлөх гэж, дөнгөж сургууль төгсөж ирсэн “нов ногоон” намайг түүний оронд хичээл заалгахаар болж хүүхдүүдийг шоконд оруулж билээ. "Өө" гэж урам хугарсан уулга алдалтаар ам ч нээгээгүй байхад, залуу насыг чинь, туранхай жижиг биеийг чинь шууд чамлах аймаар юм билээ. Би өөрөө тэдэнтэй бараг чацуу шахам байсан болохоор, сайн багшаасаа салаад хүүхдүүд дургүйцэж буйг залуу хүнийхээ хувьд сайн ойлгож байсан. Одоо ийм явдал болсон бол хүүгийн сургуулийнхан шиг захирал дээр орж, гарын үсэг цуглуулж, өлсгөлөн зарлахаас наагуур юм болох байсан биз. Тэр ангийн хэдэн сэргэлэн хүүхэд хагас жил орчим ээлжлэн асуулт бэлдэж багшийн чанар чансааг шалгах аргаар эсэргүүцэл илэрхийлсэн юм. Хүссэн хүсээгүй өндөр босго тавигдаж, маданд орохгүй гэж хирэндээ мачийсан, тэр хэмжээгээр их юм сурсан ч, яаж тэр настай туршлагатай хүний хэмжээнд тийм түргэн хүрэхэв дээ. Янз бүрийн багш хамт ажилладаг байв. Хүн хүний заадаг хичээл өөр болохоор хөндлөнгөөс бусдыг үнэлэхэд хэцүү. Яг ижил хичээл заадаг хүмүүсээ бага сага мэднэ. Бие биенийхээ хичээлийг нөхөж орсны дараа цааш үргэлжлүүлэн заахдаа хүүхдүүдийн байдлаар ойлгуулж чаддаг эсэх, мэдлэгийн хүрээ нь хир гэдгийг бүүр түүр гадарладаг байлаа. Яагаад зарим багшийг оюутнууд үл тоомсорлодог, яагаад арван жилд хүүхдүүд зарим багшид дургүй, зарим багшид хайртай байдаг тухай өөрийн эрхгүй боддог байлаа. Хамгийн гол нь заадаг хичээлээ багш өөрөө бүрэн дүүрэн сайн мэддэг, тэр мэдлэгээ хүнд хүргэх чадвар л багш хүний хамгийн гол шалгуур гэдгийг ойлгосон. Яхир зантай, ааш муутай үглээ ийм тийм гэж хүүхдүүд багшийг нэг их сонждоггүй. Мэдээж боловсон зөв харьцаатай, шудрага зарчимч гээд үлгэр жишээ болохуйц ёс суртахуунтай байх нь багш хүнд чухал үзүүлэлт. Гэхдээ эцсийн эцэст мэдлэг боловсрол олгож чаддаг багш л сайхан дурсамж үлдээдэг.