Хөгтэй ч хөгжилтэй ч

Метронд хоёр монгол явж байв. Билет шалгагч орж ирээд төмөр тэмдэг үзүүлж. Монгол толгой сэгсрээд үзэж, зогсоод байхаар нь гараараа цаашаа яваа, зайл гэж дохичихоод суугаад байж. Нөгөө тэмдэгээ үзүүлээд л зогсоод байх юм гэнэ. Шинэков арга тасраад энд удсан монголоо дуудаад "энэ балай чинь одон медаль шахах гээд салдаггүй ээ. Чи намайг авахгүй гээд хэлээд өгөөч" гэжээ. Нөгөөх нь "энэ чинь билет шалгагч байна шүү дээ. Чи түрүүн метронд орохдоо цоолсон билетээ үзүүлчих " гэв. Өө промсокоо л үзүүлж байхгүй юун сэнтэгтэй юм одонгоо барьж гүйгээд. Хэд хоногийн дараа мань эр трамвайнд суугаад хотын байдал цонхоор харсан шиг сайхан явж байтал, мөрөнд нь хүний гар хүрэхээр эргэж хартал нэг хүн промсок үзүүлж байна. Билетээ гаргаж харуулчихаад харж байсан юмаа үргэлжлүүлэн хараад явах гэтэл билет хараад улам уурлаад таягаа гозогнуулаад ханан дэх таягтай хүний зураг дохиод хачин. Тахир дутуугийн үнэмлэхээ үзүүлсэн юм байнаа гэж таамаглаад год үсрэн босчээ.

Гудамжаар явж байгаад яах аргагүй монгол царайтай хүнтэй таараад "сайн байна уу" гэж мэндэлвэл, "сайн" гэж байна. "Та хэзээ ирсэн бэ?" гэвэл "Улаанбаатар" гэж байна. Би ч бас Улаанбаатарынх гэж уулга алдах гэснээ, үгүй энэ хэзээ гэж байхад хаанахых гэж дууламааргүй юм гэж гайхаад, "Ирээд удаж байна уу" гэж нөгөө л асуултаа тавив. Харах царайнаас ойлгож байгаа шинж алга. "Та монгол уу" гэвэл "монгол, монгол" гээд их бахархалтай хэлэх юм. Гэхдээ монголоор ярьдаггүй нь илт. Чехээр ярих гэтэл бас л мэддэггүй ээ. Оросоор ярьсан чинь дуржигнуулж гарсан. Хөөрхий минь халимаг байсан шүү. Би урмы нь бодоод халимгууд чинь нээрээ монгол л доо. Манай Зүүн гарын улсаас тасарсан ойрдууд гэсэн чинь тийм гээд их баяртай. Танай залуус харин монголоор бараг ярихгүй юм уу гэтэл. Зарим нь ярьдаг. Ихэнх нь ярьдаггүй. Монгол хэл судалгааны хэрэглэхүүн болсон доо гэж гунигтай хэлсэн.

Хүнсээ цуглуулаад хүнсний дэлгүүрт явж байтал нэг вьетнам ирээд вьетнамаараа баахан юм шулагнав. "Чи хө ингэхэд ийм тарган төлөг хаана харсан юм" гэж монголоороо хариултал, нөгөө төлгийн нүд нь томроод нээрээ ийм төлөг байх учиргүйг ойлгов бололтой цааш холдов.

Блогчин андууддаа инээдмийн өдрийн мэнд дэвшүүлье.

Дүйнхэр-Цагийн хүрд

Манай монголчууд юүмтай бурхад гэж цээрлэн нэрлэдэг бурхдын тааллын мөчийг дүрсэлсэн "Жадар", "Ямандаг", "Дүйнхэр" зэрэг хос бурхдын олон торгон зураг байдаг. Богд хааны музейд байгаа хорьдугаар зууны эхэн үеийн нэр нь үл мэдэгдэх зураачийн хар зургаар бүтээсэн, 162х128 хэмжээний "Дүйнхэр" буюу "Цагийн хүрд" торгон зургийг толилуулж байна.

Боталла, Утай, Үржинханд, Дорждан, Шамбал хэмээх таван ариун дагшин орон байдаг гэнэ. Бурхан багш "Цагийн хүрдийг" анх Шамбалын их хаан Даваасамбууд болон бусад 96 хаадад номлосон гэнэ. Цагийн хүрдийн номлол тэр үеэс хойш өөрөөр хэлбэл Энэтхэгийн мэргэн бандида Зилубын үе 1027 оноос бусад оронд түгэн дэлгэрсэн түүхтэй.
Дүйнхэр нь цагийн хүрдний бурхан тул дүр байдал нь эргэн орших цаг улирлыг бэлгэддэг хөх, улаан, шар, цагаан өнгийн дөрвөн тэргүүнтэй, лянх суудал дээр босоо байрлалтай хос бурхад бие биеэ таалж буй зохиомжтой. Цагийн хүрдийг гадаад, дотоод, нууц тарнийн гэж гурав ангилж үзнэ. Гадаад цагийн хүрд нь чухамдаа зурхайн ухаан. Дотоод цагийн хүрд нь нэг хоногт 21600 амьсгал авахыг 12 хуваагаад нэг нэгээр эргэхтэй холбогдсон нарийн номлол, бясалгалыг багтаана. Дотоод гадаад чанар хоёул мөн чанараараа бүтээгүй боловч бурхдын лагшинд ургаж болохыг харуулсан нь нууц тарнийн цагийн хүрд юм байна.
Дөрвөн нүүрний хөх нь хавар, улаан нь зун, шар нь намар, цагаан нь өвөл хэмээх дөрвөн улирлыг бэлгэддэг. Юүм нь газар эхийг бэлгэдсэн шар өнгөтэй, дөрвөн зүг найман зовхисыг төлөөлсөн найман мутартай. Бурхад сахиусын таалсан хатанг ээж гэсэн утгатай хүндэтгэлийн нэрээр юүм гэдэг байна. Дүйнхэр өөрөө хөх улаан цагаан өнгийн олон мутартай мөр тус бүрд нь тохой хүртэл 12 мутартай агаад энэ нь жилийн арван хоёр сарыг бэлгэддэг. Тохойноос салбарласан мутар нийтдээ 24 агаад энэ нь хоногийн хорин дөрвөн цагийг илтгэнэ. Нэг хуруунд гурван үе бий. Гарын арван хурууг түүний үеийн тоогоор үржүүлбэл сард байх хоногийн тоо гуч гарна. Гучийг нийт мутарын тоо 12-оор үржүүлбэл 360 гарна. Үүн дээр дөрвөн тэргүүн, нэг бие нийт тавийг нэмэхэд 365 буюу жилийн хоногийн тоо гарна. Ийнхүү Дүйнхэр бурхны дөрвөн тэргүүн жилийн дөрвөн улирал, олон мутар нь жилийн 12 сар, бүгдээрээ цогцоороо жилийн 365 хоногийг тус тус бэлгэддэг байна.
Цогт охин тэнгэр Балдан лхам, Гартаан очирт Очирваань зэрэг догшид эр чадал илбэ шидээрээ хортон дайсанг хөнөөдөг гэж үздэг. Дүйнхэр бурхны хүч чадал нь эх, эцэг бурхад хамтдаа байж хүртэх таашаал баяслын хүчээр хорвоогийн амьдрал, ертөнцийн залгамж холбоог үүсгэж амьтны тусыг бүтээдэгт байдаг гэнэ.
Гуравдахь мэлмийн тухай домог: Эрт урьдын цагт гэнэ. Шива тэнгэр хатантайгаа тоглон зугаацаж байжээ. Хатан нь хоёр мутраараа Шива тэнгэрийн мэлмийг таглахад орчлон хорвоо хав харанхуй болжээ. Хүн амьтан туйлгүй айн балмагдаж, бүх юмны сүр сүлд хийсэн алга болох шиг болжээ. Орчлонг аврахын тулд Шива хоромхон зуур духан дээрээ гурав дахь мэлмийг бий болгосон гэх. Ийнхүү гуравдахь мэлмийг авралын нүд гэдэг нь энэ домгоос улбаатай.

Торгон зураг

Өрнөдийн орнуудад "аппликац" хэмээдэг зээгт наамал буюу торгон зураг манайд эртнээс хөгжиж ирсэн уламжлалтай. Монголчуудын урладаг зээгт наамал нь "аппликац"-тай дүрсүүдийг эсгэж өрж наадаг талаараа л төстэй. Зээгт наамал зээглэдэг, шигтгээ чимэг суулгадаг, хатгамал саа зэрэг олон төрлийн үйлээр бүтдэг өвөрмөц хийцтэй бүтээл.
Төв Азийн нүүдэлчин түмний ахуй амьдралтай нөхцөлдөн үүссэн торгон зураг нь нүүдэлд авч явахад тохиромжтой авсаар хөнгөн зай бага эзэлдэг, уран зураг шиг эвхэж нугалахад сэвтэж өнгө будаг нь хуурч ховхордоггүй зэрэг нүүдлийн соёлын хэв шинжийг өөртөө агуулсан байдаг. Торгон зураг түүхэн хөгжлийн урт замыг туулахдаа урлан бүтээх арга ухаан, ур чадвар болон хэрэглэдэг материал нь үргэлж шинэчлэгдэн өөрчлөгдсөөр улам баяжин төгс боловсронгуй болсоор иржээ.
Эртний хүмүүс эсгий, арьсан материалаар хийсэн хувцас эдлэл хэрэглэж ирсэн. Арьс эсгийн хувцас эдлэлийг хээлж
чимэглэж ирсэн нь наамал урлагийн эхийг тавьжээ.
Монголчууд эсгийг хээлэхдээ зээгтэй зээггүй хээ чимгийг хийдэг эртний уламжлалтай. Гэрийн дээвэр, эсгий үүд, өрхний зах, ширмэл ширдэг, хаяавч, тохош зэргийг зээглэж, хээ гарган гоёмсгоор ширж ирсэн. Одоог хүртэл хэрэглэсээр буй олон угалзтай гутал, эмээлийн гөлөм, дөрөөний ширний товгор хээ зэрэг нь гоёл наамал явсаар урлал болсны жишээ.
Ноён уулын булшнаас олдсон Хүннүгийн (м.э.ө-III зуунаас м.э-I) үед хамаарагдах 2,6х1,95 метр хэмжээний ширмэл ширдэг монголын нутагт амьдарч байсан эртний нүүдэлчин түмний гоёл чимэглэлийн урлагийн дурсгалт зүйлээс нэн эртнийд зүй ёсоор ордог. Төв хэсэгт нь тасралтгүй үргэлжлэх усан хээг ширж, тойруулаад тэмцэлдэж байгаа есөн хос өмьтдыг уран зохиомжтойгоор ширлэн дүрсэлжээ. Адгуус амьтан араатны амь өрссөн тэмцэл, эрч хүчийг ийнхүү гаргасан эл бүтээл гоёл чимэглэлийн хүрээнээс аль хэдийн хальж утга төгөлдөр ширмэлийн бүтээлийн хэмжээнд хүрсэн байна. Эл ширдэг дэх дүрсийг бүтээсэн арга барил, дүрс дүрлэгдэхүүнээ гурамсан зээгээр хүрээлсэн байдлыг тунгаан ажихуйяа монголын торгон зураг манай эриний эхэн үед үүссэн гэх үндэслэлтэй.
Хүн төрөлхтөн бүс барааг хийдэг болсноор наамал урлал шинэ шатанд хөгжих үндэс тавигджээ. Асар майхан, гэрийн дотор хөшиг, гэрийн бүрээст ялгарах өнгийн бөсөөр хээ угалз тавьдаг, улмаар цам майдарын хувцас, бурхны хөрөг дүрийг наамлын урлалаар зээгтэй зээггүй оёж бүтээдэг болов.
Монголын феодалын түрүү үеийн Жужан улсын хаанаас Тоба улсын хаанд сувдаар хэлхэж бүтээсэн бурхны хөргийг бэлэглэж байсан тухай эртний түүхийн тулгуур бичигт тэмдэглэсэн байдаг. Энэ нь монголын торгон зурагт бүтээлээ төрөл бүрийн эрдэнийн чулуугаар чимдэг арга манай эриний Y-YI зууны үед үүссэн болохыг харуулсан нэгэн чухал баримт юм. Нөгөөтэйгүүр Төвд оронд бурхны шашин YII зууны үеэс дэлгэрч, тэр үед л бурхны хөрөг урладаг болсон бол, монгол аймагтан аль хэдийнээ Y-YI зууны үед бурхны хөрөг дүрийг урлан бүтээж ирснийг гэрчилж байна. Тухайн үеийн нүүдэлчин аймгууд "монгол" хэмээн нэрлэгдэж байгаагүй нь мэдээж.
Шивээсэн хамгамалаар голлосон зээгт урлал, гурамсан зээгт урлал, хялгасан зээгт урлал, дан наамлаар бүтсэн урлал (эсгэмэл наамал) гэх мэт дотор нь ангилж болно. Үүнд зээглэх, эсгэх, наах гэсэн нэр томъёо бол зөвхөн үйлдвэрлэн бүтээх арга талаас нь дамжлагын зөвхөн нэг хэсгийг тодотгон заасан үг билээ. Хэрэглэсэн материал, хийж бүтээсэн арга барил, бүтээсэн ур ухаан, урлаг төгс байдлыг харгалзан үзвэл "торгон зураг" нэр томъёо илүү нийцтэй.
Торгон зургийг торгон дээр өнгийн будгаар зурсан уран зурагтай хольж хутгаж хараахан болохгүй. Зээгт наамал нь гар урлалын түвшингөөс хальж мэргэжлийн чимэглэлийн урлагийн хэмжээнд хүрснийг "торгон зураг" хэмээх нэр томъёогоор тодотгохыг хичээв. Зээглэж нааж бүтээсэн энэ урлал нь зохиомж, утга агуулгаас гадна зургийн дагнаас, зураасыг уран чадварлагаар ашиглан нарийн аргаар урлаж бүтээсэн байдаг.
Дэлхийн улс үндэстний зураг урлал бүхэн өөрийн гэсэн өвөрмөц шинж, дэг жаягийг уламжлан хөгжүүлж ирсэн байдаг. Дорно дахины уран зураг өрнийхийг бодвол бэлгэдэл зүйг илүү агуулсан, өнгийн шийдэл дүрслэх арга барилын хувьд ч нэн өвөрмөц. Голлох зүйлээ томоор авч, бусдыг жижгээр тойруулан авах маягаар зохиомжлон урладаг нэгэн өвөрмөц арга байдаг нь шашны урлагт нэн түгээмэл хэрэглэгдэж иржээ.
Монгол зурагт хол ойрын алслал хэрэглэдэггүй. Дүрс байрандаа байж, зураач харин шувууны нислэгийн өндөрлөгөөс ойртон очиж дүрсэлнээ гэсэн үг. Ийм аргаар зурсан зургийг харааны олон цэгийг хосолсон гэж нэрлэдэг аж. Монгол зураг өнгийн өвөрмөц шийдэлтэй. Үндсэн өнгийг илүү эрхэмлэдэг учраас цэвэр тод, өнгөлөг, цоглог харагддаг. Өнгийн бэлгэдлийг уран зурагт хэрэглэсэн цөөхөн урлагийн нэг билээ. Завсрын өнгийг дагнаас маягаар хэрэглэж орон зайн ухагдахууныг илэрхийлдэг онцлогтой. Монгол зураг нь зураасанд дулдуйддаг хамгийн зурааслаг урлагийн нэг. Зураас нэгэн үе бүдүүрч, нэгэн үе нарийсан алслах зэрэг уран нарийн хэм хэмнэл нь сонин донж төрхийг илтгэх агаад хэлбэр дүрсийн орон зайг илтгэх хэрэглүүр болдог өвөрмөц онцлогтой.
Торгон зураг монгол зураг хоорондоо нарийн шүтэлцээтэй. Торгон зургийг бүтээхэд зураачийн гаргасан хар зургийг үлгэр болгон тохирох өнгийн торгомсог материал сонгоно. Сонгосон материалын ялгарах өнгийн зохицолдоо, хоршилоор зургаар илэрхийлэх ёстой овгор товгорыг гаргах ба эзэлхүүний дүрслэлийг илэрхийлнэ. Дашрамд дурдахад хээтэй торго онцгүй, пүүсүү мэтийн нягт нэхээстэй цулгуй торгийг голдуу хэрэглэдэг.
Торгон зургийг хийх технологийг товч дурдахад: хар зураг гурван хувь гаргах, торгоо цардах, эсгэх, дүрсийн хөвөөг нугалж наах, дүрсүүдээ өрж зураг үүсгэх, зээглэх зэрэг юм.
Зээг тавина гэдэг ньторго, хоргой мэтийн зөөлөн эдээр эсгэсэн зохиомжийн дүрслэгдэхүүний хэвийг алдагдуулахгүйн тулд хэрэглэдэг нэг ёсны бэхэлгээ юм. Зээг өөрөө тухайн дүрсийг тодруулж өгдөг. Өөрөөр хэлбэл өрж байрлуулсөн дүрсүүдээ ар дэвсгэр дээр тогтоож зээглэдэг. Наамлын урлал торгон зургийг бүтээх аргын нэг онцлог нь олон салангид хэсгээс бүрдэх эд ангитай бөгөөд нэг нь нөгөөгийнхөө аль нэг ирмэгийг дарж байрладаг.
Торгон зургийг торгон хоргой мэтийн гоёмсог эдээр бүтээдэг тул зээгийг мөн торгон, алт мөнгөн утсаар хийдэг уламжлал тогтжээ. Зөв солгой эрчээр гурван хэсгийн нийлүүлж томсон утсыг гурамсан зээг гэдэг. Зээглэх дүрсийнхээ том жижгээс болж нэгээс хорин нэгэн (1,3,5,7,9,12,15,18,21) ширхэг торгон утсыг олог цөөнөөр давхарлан томж, бүдүүн нарийн янз бүрийн зээг тавьдаг. Зээгний өнгө дүрсний өнгөнөөс ялгагдахуйц өөр, бараандуу байхаар сонгож авдаг. Туслах чанарын жижиг дүрсэнд нарийнаас нарийн зээгийг түүхийрүүлсэн утсаар тавьдаг. Торгон утас ширхэглэн задлахыг утас түүхийрүүлэх гэдэг байна. Адууны уртын хялгас торгон утсаар ороож зээглэхийг хялгасан зээг гэдэг.






















1.зүүн дээд талд: "Дорждагдан", 180х105, Дүрслэх Урлагын музей (ДУМ)

2.дунд баруун талд: "Цогт охин тэнгэр Лхама", 139х119, ДУМ

3.доор зүүн гарт: "Манзушири", 100х73, ДУМ

4.доор баруун гарт: "Пагва лам" 156х112, ДУМ



Ү.Дашням. Д.Гангаа "Торгон зураг" номноос авав.

Цэцэгчин пионер

Би багадаа нийгмийн идэвх сайтай байжээ. Улсын хэмжээний том том хуралд тогтмол оролцдог, гадаад дотоодын том том дарга нарт цэцэг өгдөг пионер байв. Юуны тухай ямар хурал байсныг харин мэдэхгүй. Том хүмүүс аавдаа загинуулсан хүүхэд шиг томоотой сууж байдаг байсан. Хүүхдүүд биднийг улаан бүчээ дэврүүлээд, цагаан цамцаа өмсөөд, цагаан хормогч зүүгээд, бүрээгээ үлээгээд бөмбөрөө дэлдээд яваад орохоор жигтэйхэн юм болно. Зарим нь нойрноосоо цочиж сэрээд сандлаасаа уначих шахна. Зарим нь санаа алдаад болдогсон бол буцаад хүүхэд болохсон гэж цаанаасаа атаархсан янзтай биднийг харна. Зарим нь бүүр уйлна гээч. Багшаас асуусан чинь баярын нулимс гэсэн.

Хүн баярлахаараа бас уйлдаг гэнээ. Жоохон байхад хүүхдүүд өвдөх, ичих, харамсахаараа л голдуу уйлдаг байсан. Манай ангийн Чинзүрх хичээл тарангуут намайг дагаад зодоод уйлуулаад байдаг байсан. Их муухай хүүхэд. Үс зулгаана, хөл гишгэнэ, чернил хагална. Ээждээ хэлсэн чинь тэр хүүхэдтэй нэг ярина гэж амалсан. Харин нэг өдөр сургууль дээр ээж ирчихсэн тэр мууд чихэр өгөөд, толгойг нь илээд ангийнхаа найзыг битгий шоглож бай миний хүү гээд зогсож байсан. Хүүхдүүд шоолоод би ичээд уйлах шахсан. Бүр миний хамгийн дуртай арван нэг хорийн “барбарис” чихрийг өгөөд байхдаа яахав дээ. Өвдөөд юм уу, ичээд хүн уйлдаг байгаа биз дээ. Эмээд эрхэлж дийлэх гэж хааяа худлаа уйлдаг байсан л даа. Гэхдээ нулимс гарч өгөхгүй нь ядаргаатай. Манай байрны Цэцэнбилэг зараа тэжээдэг байсан чинь алга болчихоод бас уйлсан. Харамсаж гашуудахаараа бас жинхэнээрээ уйлдаг юм билээ. Хуралд суудаг том хүмүүс удаан суугаад бие нь хөшиж өвддөг, эсвэл юунаас ч юм их ичдэг, юүнд ч юм их харамсдаг байсан байх аа.

Цэцэг өгдөг хүүхэд болоход амархаан. Пионерийн ордны үлгэрийн танхимд очоод Дагийраз гуайн морин хуур татаад сайхан тууль хайлах, гоё үлгэр ярихыг сонсоод сууж байхад болоо. Дарга нар орж ирээд энэ жижигхэн биетэй, тэр том хацартай, тэр том нүдтэй гээд сонгож авна. Би ааруул хүлхэж байсан чинь намайг том хацартай гээд цэцэгчин болгочихсон. Ёстой нөгөө сраз майор гээчээр шууд гадаадын том даргад цэцэг өгөх болвой. Нэгдүгээр ангид байсан уу, хоёрдугаар ангийн эхний хагас жилд байсан уу санахгүй байна. Ямар ч байсан пионер болж амжаагүй байлаа.

Хичээл таслуулаад, бэлтгэлд гаргачихлаа. Тасалсан хичээлээ том хацарт өөрөө дараа нь ойлгож нөхөж авах учиртай. Сургуулийн захиргаатай яриад албан ёсоор хичээлээс чөлөөлчихөж байгаа юм. Пионер биш нь хамаагүй ээ, нэг их гоё союз галстук олоод зүүлгэчихлээ. Нэг өтгөн хөмсөгтэй хятад хүний зураг үзүүлээд хаанаас гарч ирэх, хэзээ гүйж очих, цэцгийн баглаагаа барингуутаа ёслох, дараа нь хөөрхөн инээх гээд зааж өгсөн. Би ингэж анх цэцэгчин болохдоо Хятадын Мао даргын дараах том хүн, төрийн зөвлөлийн дарга Жоу Энь-Лайд цэцэг барьсан юм. Хамгийн сүүлд манай Ардын Их Хурлын дарга агсан Ж.Самбуу гуайн далан насны ойд цэцэг өргөсөн шиг санаж байна. Бие томроод хацар шуугдаад аяндаа түрэгдсэн. Анги ахиад хичээл олшроод хүндрээд ирэхээр албан ёсоор таслаад байх сонирхолгүй болчихно. Шугам шиг жагсаад, цэрэг шиг ёслоод гар хөлийн дасгал хийгээд дээрээс нь ядарч өлсөж байхад инээмсэглэ гэж загинуулж байснаас чартаа дээс тоглоод, бөмбөг хөөгөөд гүйж явах нь хөгжилтэй.

Түүхэн үйл явдал, хурал, дарга, цэцэг бүгдийг баримтжуулаад зураг авах нь ойлгомжтой. Өргөгдсөн цэцэг барьсан бяцхан гарын эздэд тэр зургийг хэрэг болгож өгөхгүй нь бас ойлгомжтой. Надад лав намын хуралд бат илэрхийлэл илэрхийлж байгаа пионерүүд, том дарга нарт цэцэг өргөж байгаа хүүхдүүдийн зураг байдаггүй байв. Цэцэгчин пионер байснаа ч таг мартчихаж. Сая нутагт очиход нэг найз маань гэртээ урилаа. Зургийн цомог үзүүлж байснаа хоёр гурван зураг өгөхөд л улаан галстуктай бага насаа эргэж санасан. Тэр анд маань Монголоос гадаадад суугаа элчин сайдын яаманд ажиллаж байсан. Элчингийн сурталчилгааны зургийн фондоос миний багийн зургийг таниад сэмхэн шуучихаж. Өчнөөн олон жил хадгалсан юм одоо эзэндээ очиг гээд өгсөн юм. Би сахилгагүй үл бүтэх этгээд байж дээ. Зураг дээр Цэдэнбал, Жоу Энь-Лай гэсэн хоёр том даргын дунд хэдхэн мөч хүндэтгэл үзүүлээд хүн шиг зогсож чадахгүй өлмийгөө огсойлгоод яажийгаад байж байгаагий нээ. Цэцгийн баглаа нь яасан үзэмжгүй жул юм. За энэ ч яахав. Харин энэ дарга нар ямар хэргээр уулзсан юм бол?

Насаараа хөөгөөд юун айлчлал болсныг тодруулах гэж оролдов. Энд түүхийн олигтой номгүйн учир таамаг төдий зураг гарч байна. Орос Хятад хоёр илт сөргөлдөөд харилцаа нь муудчихсан байсан үе. Орос Хятадын аль аль нь Монголыг өөрсдийн нөлөөнд байлгах гэж элдвээр оролдож ах дүүгийн тусламж, амьд ажиллах хүч харамгүй илгээж байсан үе.

Тэр үед Хятадын эдийн засаг нь төдийлөн бэхжээгүй, өөрсдөө Оросоос тусламж авдаг байсан атлаа манайд 160 сая рублийн буцалтгүй тусламж олгож байсан нь сонин. Жоу Энь-Лай 1960 онд Монголд айлчлан 200 сая рублийн хөнгөлөлттэй зээл өгөхөөр болсон байдаг. Манайд тавиад оны сүүлч, жараад оны эхээр гэрээгээр олон хятад ажилчид ажиллаж байсан. Дараа тэднийг албадан гаргасан. 1961 онд манай улс НҮБ-д гишүүнээр элссэн. Монгол Хятадын хилийг нарийвчлан тогтоох хилийн гэрээ хэлэлцээр хийгдсэн. Тэгэхээр энэ зураг Цэдэнбал, Жоу Энь-Лай нар гарын үсэг зурсан хятад ажилчдын асуудал, хилийн хэлэлцээр, гадаад худалдааг зохицуулсан уулзалт, буцалтгүй тусламж үзүүлсэн айлчлалын аль нэгний баримт байх. Дашрамд дурдахад арын эгнээнд зүүн талаас хоёрт байгаа эрхэм бол тухайн үедээ төрийн эргэлт гаргахаа шахсан Цэнд дарга шиг.

Тагтны ариун цэвэр

Энд гурван сар дуусах гэж байхад цас ороод гэнт хүйтрэв. Монголын өвлийн хажууд энэ юу ч биш ээ, би “чамайг өлгийтэй нялх байхад чийрэгжүүлэх санаатай өвөл тагтан дээр унтуулдаг байлаа” гэтэл бага хүү: “Багтдаггүй байсан юм уу? гадаа гаргаад л” гэж алиалж байна. Хоёр сандал нийлүүлж тавиад хүү маань өдөртөө унтдаг байсан тагтны тухай нэг тохиолдол санаанд орлоо.

Манайх наяад онд нэгдүгээр хорооллын долоон давхарт урагшаа харсан хоёр өрөө байранд байлаа. Хаалга онгойнгуут гал тогооны жижиг өрөө угтана. Гал тогооны хоёр талд том жижиг хоёр өрөөтэй. Томхоныг зочдын гэх агаад шөнө болохоор гэрийн эздийн унтлага болж хувирна. Жижиг нь хүүхдийн хувцас тоглоом ном новширсон, давхар ортой, хичээлийн ширээ энэ тэрхэнтэй том хүүхдүүд байдаг өрөө. Манай байрны хамгийн тансаг хэсэг нь зочдын өрөө гал тогоог дамнасан урт тагт байсан даа.

Долоо найман орцтой есөн давхар том угсармал сууцанд амьдардаг хүмүүс байрныхнаа бараг танихгүй. Бид гэхэд ажил төрлөөр орж гардаг орцны дарга өвгөн, сонгино давс хааяа гуйдаг хамар айлын хүүхэд, хадам ээж гэртээ засвар хийлгэж байгаад танил болсон манай давхрын барилгачин эгчээс бусдыг таньдаггүй байв. Гэхдээ манай орцныхон бараг бүгдээрээ шахуу мэддэг нэг хүүхэн байсан.

Цайвар шар царайтай, төрөлхийн буржгар хонгор үстэй, лав 175-аас дээш өндөр нуруутай, мах шөл нь таарсан, дүүхэлзсэн сайхан хүүхэн бол манай орцны “од”. Нөхөр нь Польшт ч билүү, Унгарт ч билүү сургууль төгссөн инженер гэх том биетэй бор залуу. Гэхдээ эд нар гоо сайхнаараа байр орцондоо алдаршсангүй. Өглөөний 7 цаг, шөнийн 11-12 цаг орчимд тогтмол хэрүүл зодоон хийнэ. Социализмын үед орос ах нарын буцалтгүй тусламжаар баригдсан чанар муутай энэ байранд чангахан инээх, аяга таваг хагарах хүртэл бараг дуулдам дуу чимээ тусгаарлагч гэх юм бараг байхгүй юм чинь хашгирч хэрэлдэж байхад цуурайтаж өгөх нь мэдээж.

Одоогийх шиг дуртай махаа хүнсний захаас очоод голж шилж байгаад хэрэгцээний хэмжээгээр авчих биш. Юм юм заримдаг байсан цаг. Хонхорын станцын малтай айлтай халуун зунаар шахуу ярьж байж ганц бяруу идшэнд авахаар тохиров. Ажил төрөл нь тэгэж таарсан уу халуун намраар шахуу, арван сарын сүүлээр арьсанд нь боосон бярууны мах авчраад өгчихдөг юм байна. Хүйтэрч мах хөлдтөл муутгахгүй гээд тагтаар нэг мах тарааж сэврээгээд бөөн юм болов. Ашгүй нэг хүйтэрч идшээ хайрцаг саванд хийж санаа амарч билээ. Арьсы нь харин тагтан дээрээ дэлгэж тохоод хатахаар авч зайлуулах юм шүү гэж бодож байснаа, тулгар биетэй түүртэж байгаад мартаж орхиж.

Отгон хүүгээ гаргаад нялх биетэй сар болоогүй байсан үе. Нэг орой манайхан бүгд унтчихсан, би л сүү оруулах санаатай гал тогоогоор хийцтэй цай, талх печенье эргүүлсэн шиг сэрүүн явж байв. Гэнт хаалга цохиж байна. Хонх дуугаргаад хүүхэд сэрээчих вий гэж айгаад, хурдхан очоод хотынхны шалгаадаг зуршлаар “хэн бэ?” гэв. Шөнийн арван хоёр дөхөж байхад яаж асуухгүй тайлахав дээ. Хариу алга, дахиад хаалга цохиж байна.

Энэ чимээнээр сэрсэн нөхөр маань гарч ирээд арай чангаар ““Та хэн бэ? Хэнтэй уулзах гээ вэ?” гэтэл “чамтай уулзая” гэсэн эмэгтэй хүний шингэн дуу гарав. Нөхөр маань өөртэй нь холбоотой ажил гарсан гэж бодов уу, эмэгтэй хүн байна хулгайч дээрэмчин биш байх гэж тоосонгүй юу яасан үүдээ онгойлговол, яг манай доорх зургаан давхрын “од” эмэгтэй зогсож байв. Бид хоёр мэндэлж ч амжаагүй дөнгөж хэн гэдгийг харж амжтал яасан гэж санана.

Муу нөхрийг маань гэнт заамдаж гэрээс огцом татаж аваад үүд хаачихлаа. Эмэгтэй хүн ингэнэ чинээ бодоогүй хүн санаандгүй байгаад гэрээсээ хүчээр гарчихдаг юм байна. Улаан нүүрэн дээр хүн дээрэмдэнэ гээч болж байна уу, яаж байна гэх шиг бодогдоод хаалганы наанаас чих тавив. “Танайх ариун цэвэр сахьдаггүй арьс хөрстэй балиар айл” ч гэх шиг, “маргаашийн дотор авахгүй бол” гээд заналхийлээд ч байх шиг. Гэнтийн дайралтад өртсөн нойрмог, аажуу тайвуу нөхөр гуай ойлгохгүй байх шиг. Өө нөгөө тагтан дээр дэлгээстэй бярууны арьсны хэрэг босч байна л даа. Арьсаа хураагаагүй яах аргагүй бидний буруу.

Сар гаран цалгардсан заваан айлыг шөнө дөлөөр хүмүүжүүлж эхлэх гэж. Хүүхэд хөхүүлэх цаг болоод байдаг. Хүнээ алдчихаад гадаа ч биш гэрт ч биш эгдүүтэй. “Өнөөдөр нөхөр нь байхгүй, хэрэлдэх хүнгүй байж дээ хөөрхий. Юм дадал болохоор хэцүү ” гэж бодож байтал. “Хэзээ шаардлагатай цагтаа хураана даа” гэж манай өвгөн хэгжүүн байртай хүнгэнэж байна. Авгайнх нь нүдэн дээр олзлоод арван эрүү тулгаад байхаар ямар ч хүн арзайна даа. Шөнийн арван хоёр цагт арьс хөрсний асуудал шийдээд эвгүй гэдэг нь. “Од”-ын өөрийнх нь аргыг яг хуулбарлаад, үүдээ онгойлгоод нөхрөө араас нь гэнт татаж гэртээ оруулангаа “маргааш өглөө арьсны талаар ярья” гээд хаалгаа хаагаад түгжиж орхилоо.

Салдаггүй ээ. Элдэв юм орилоод гараараа балбаад, хөлөөрөө өшиглөөд хаалга эвдэх нь, хаалга маань нь нурчихвал яанаа. Бид хоёр хаалгаа дотроос нь дөрвөн гараар тулаад хамгаалалтад орсон байлдагчид шиг байж байв. Чив чимээгүй хаалгаа тулж байхдаа, “ Юун их хэрэлдэх дур вэ. Үгүй, харанхуй шөнөөр нялх хүүхэдтэй айл түйвээгээд. Энэ ч хүүхэдгүй юм шиг байдаг. Ойлгохгүй л дээ. Хар өглөө эсвэл харанхуй шөнө энэний л дуу хадаад байдаг. Ер ямар учиртай юм бол. Нөхөр нь үргэлж зовоодог, мөнхийн согтуу байдаг үл бүтэх этгээд юм болов уу? гэх шиг элдэв юм бодож зогслоо. Ашгүй “энд юу болоод байна” гэсэн дуу гарч, холдон гүйх хөлийн чимээ дуулдаад нэг юм анир тасрав.

Хаалгаа онгойлговол хажуу айлын барилгачин эгч зогсож байна. Манайхыг “тагтан дээрээ арьстай ариун цэвэрч биш айл гээд” гэж учрыг тайлбарлах санаатай хэлтэл. Чимээ аниргүй байдаг улс яагаад байр нураатал пижигнээд байгаа юм бол гэж гайхаад гэснээ, нүд нь жогтой болоод “Эд нарын хэрүүл манайд хүртэл дуулддаг гээч. Тэр муу нөхөр шиг юм нь энэ том авгайгаа эдлэсэн шиг эдлээд цатгаад өгч чаддаггүй золиг дог оо” гээд инээж билээ.

Солиотой юмны үгээр шууд авч хураагаад байх даа яахав, байж байг гэж нөхөр зөрүүдлээд, би нялх биетэй хүн тайван баймаар байна гэж тэрүүхэндээ толхилцож байж арьсаа хурааж нэг санаа амарсан. Энэ хөрш маань одоо хаана юү хийж яаж явдаг юм бол. Багтаж ядсан эрч хүч, ааг ирээ хэрэгтэй юмандаа гаргаад гялалзаад явж байж болох. Үүр шөнийн заагаар учраа дуулиан багатай ололцдог болоо болов уу яагаа бол. Амьдралаа гэж.

Хятадын аймшгийн тухай ном

Хятадын зохиолч, кино найрулагч Dai Sijie-н "Бальзак ба бяцхан оёдолчин" (Dai Sijie "Balzac and the Little Chinese Seamstress") хэмээх жилийн өмнө уншсан номыг Түвдэд болж буй үймээний талаар мэдээлэл уншиж сонсож байхдаа өөрийн эрхгүй эргэн санаж билээ. Шороон түмэн хүнтэй Хятад оронд хүний эрхийг хэрхэн зөрчдөг, хүн гэсэн эрхэм нэрийг хэрхэн гутаан доромжилдог, хүний амь нас хорхой шавьжныхаас дор үнэгүй байдаг, хятадын удирдагчид зориуд бодлоготойгоор хүний хувь заяагаар хэрхэн тоглодог тухай энэ жижигхэн номонд өгүүлдэг. Ном дэлхийн гучин найман оронд орчуулагдан гарчээ. Зохиогч Dai Sijie 1984 онд Франц руу зугатаж гараад эдүгээ хүртэл тэнд ажиллаж амьдарч байгаа. Арван долоохон настайдаа (1971-1974 онд ) зохиогч хятадын Тэнгэр уулын бөглүү тосгонд "дахин сургалтын" цөллөгөд байсан тухай номд өгүүлдэг. Хүн гайхаж цочим зүйлийн тухай хошин шог хөнгөн хэллэгээр бичсэн нь гайхалтай.
Аливаа нийгмийн гаж тогтолцоог түүний хамгийн боловсролтой давхарга болох сэхээтнүүд хамгийн түрүүнд мэдэрч дургүйцлээ илэрхийлдэг нь жам. Хятадад ч сэхээтнүүд Мао-гийн засаглалыг шүүмжилж эхлэнгүүт, тэдний эсрэг хүүхэд залуучуудыг турхирч "улаан хамгаалагчид" болгон хөөргөж дэвэргэж соёлын хувьсгал гээч хүн ойлгох аргагүй юм зохион байгуулж байсныг бид мэднэ.
Харанхуй боловсролгүй массыг ямарваа балмад үйлд турхирч болдог ч цааш чиглүүлэн удирдаж гар дор барьж байхад амаргүй. Хяналтаас гарсан залуучууд хүүхдүүдийн хандыг дарах зорилгоор "залуу сэхээтнүүдийг амьдралтай танилцуулж дахин сургах" компанит ажил Хятад орон даяар соёлын хувьсгалын дараа өрнөв. Соёл иргэншил нэвтрээгүй хүй нэгдэл гэхэд бараг хилсдэхгүй бүдүүлэг зах хязгаарын бөглүү тосгодод залуучуудыг цөлж хоёр жилийн "дахин сургалтад" хамруулжээ. Эцэг эх нь "ардын дайсан" биш хүүхдүүд бол их азтай, хоёрхон жил болоод гэртээ буцаж ирэн сургууль номоо үргэлжлүүлэх буюу ажил хийж бусдын адил амьдарч болно.
Зохиолын баатар хоёр залуу "ардын дайсан" эмч нарын хүүхдүүд. Нэгнийх нь эцэг нэртэй шүдний эмч агаад Мао-гийн шүдийг эмчилснээ оюутнуудад ярьж их удирдагчыг энгийн хүн шиг болгосон тул буруудсан. Ардын дайсны хүүхдүүд цөллөгөөс буцаж ирэх магадлал мянгаас гуравхан гэж байгаа. Тариалангийн талбайд хүн малын ялгадасыг устай хольж шингэрүүлсэн "бордоог" нуруундаа үүрч уулын нарийн зөргөөр илжиг мэт зүтгэх, эсвэл гар аргаар олборлодог ямар ч хамгаалалт тулгуур байхгүй уурхайд дөрвөн хөллөж нүцгэн сохор номин мэт мөлхөх мэтийн хүнд ажил хийж "хөнгөхөн" зуушаар амь зогооно. Тэнд хүний амь эрсдэхэд хэн ч мэдэхгүй, тоох ч үгүй. Хоолонд хэрэглэдэг хорхой шавьж нь үргүй үрэгдвэл харин харамсаж магадгүй.
Бугуйн, ханын, сэрүүлэгтэй гээд ямар ч цагийн бараа хараагүй тосгоныхонд залуусын сэрүүлэгтэй цаг, хийл хөгжим гайхаш төрүүлнэ. Хийл хөгжим анх хараад юу болохыг мэдэхгүй гайхан "хөрөнгөтний" тоглоом гээд шатаадгийн даваан дээр Мао даргыг магтан дуулсан дуу гэж Моцартын ая тоглож хийлээ авардаг. Залуусын нэг нь ямар ч юмыг нүдэнд харагдтал "өнгөтөөр" ярьдаг авъяастай. Нэг удаа үзсэн киногоо сонирхуулж ярьснаар тэднийг сард нэг удаа нутгийн төвд гардаг кинонд залуусыг явуулдаг, ирээд тосгоныхонд ярьж өгдөг болсноор амьдрал нь арай л гэрэл гэгээтэй болно. Хятадын бөглүү тосгонд амьдардаг хүмүүс ямар ч мэдээлэлгүй, орчин цагийн техникийн дэвшил, соёл иргэншилээс бүрмөсөн тасархай байдаг нь харагдана.
Тэр хавийн тосгодын нэр хүндтэй хүний нэг нь хувьдаа оёдолын машинтай оёдолчин өвгөн. Өвгөний охинтой залуус найзална. Нэг чамдаан дүүрэн дэлхийн сонгодог зохиол олдох агаад түүнийг залуус охинд уншиж өгсөөр сүүлдээ түүнийг бичиг үсэгт тайлна. Охин Бальзакийн зохиолуудаас хүнд хоол унд, хувцас хунараас гадна зорилго хүсэл эрмэлзэл, эрх чөлөөний мэдрэмж байдгийг ойлгодог.
Олон жилийн дараа зохиогч Францаас нутагтаа зочлон ирж багийн найзтайгаа уулзана. Цөллөгөд байсан тосгондоо очиж үзнэ. Оёдолчин охиныг сураглана. Эрх чөлөөний чухлыг ойлгосон охин Хятадаас цагаачлан гарсан сураг гаргадаг.

Байгаль орчны манаанд-2

Мандалговь хотноо болсон боксын дэлхий аваргын мөнгөн медальт, талийгч дүү Отгонбаярынхаа нэрэмжит боксын аврага шалгаруулах бүсийн тэмцээнд оролцохоор 2000 онд явж байхдаа зудад нэрвэгдсэн Дундговь аймгийн малчдын хүнд хэцүү байдлыг ажигласан Оюун зуд ган зэрэг байгалийн гамшиг судлах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх арга замыг хайх ажил хийх санаа төрж, эрсдэл судлах төвийг санаачлан зохион байгуулжээ. Мал тариалангийн эрсдэл судлах төвийн зохицуулагчаар Оюун өнөөг хүртэл ажиллаж байна.

Мал тариалангийн эрсдэл судлах төвийн тэргүүн, улсын их хурлын гишүүн асан Тогтох Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай суманд сүүлийн хэдэн жил хийж байгаа судалгаа, ажиглалт, туршилтын талаар сонирхолтой зүйл ярьлаа. Ургамал судлаачтай хамт явж бэлчээрийн ургамалыг төрөл зүйлээр судлаад, зуншлага, намаржилтын үед тодорхой хэмжээний газрын өвсийг хадаж жигнээд ажиглалт хийж буй хот айлын мал хир хэмжээний талбайд идээшилж буйг, тухайн хот айлын мал хэдий хэмжээний өвс ургамал идэж хэрэглэдэг болох, малын тарга тэвээрэг ямар байгааг малаа жигнэж амьдын жин хэрхэн өссөн хорогдсоныг гурван жилийн турш хэмжилт ажиглалт хийн судалсан. Энэ нь бэлчээрийн даацыг бодьтойгоор гаргах, цаашид суурин хагас суурин эрчимт мал аж ахуй эрхлэхэд зайлшгүй шаардагдах судалгааны эх суурийг тавьж байгаа чухал ач холбогдолтой ажил юм. Түүнчлэн малчдыг судалгаа туршилтын ажилдаа хамруулан цаг уурын ажиглалт хийх дэвтэр хөтлүүлж заншуулсан байна. Эрдэнэдалай суманд хийсэн үүл задлан харвах туршилт хийж бороо хур оруулах болиулах туршилт амжилттай болж тус сум өвс ногоо халиурсан баян бүрд мэт хавь ойрын сум нутагт онцгойрох болсон тухай, ойр зэргэлдээ сумын иргэд бүгд ийшээ хошуурснаар бэлчээр талхлагдан сүйдсэн тухай ярьсан. Цаашид ийм ажлыг улам өргөн цар хүрээтэй хийх боломжтойг харуулсан туршилт боллоо гэж байлаа.

Зуд ган зэрэг байгалийн гамшиг мөн тодорхой мөчлөгтэй давтагддаг агаад, түүний давтамж өсөх хандлагатай байгаа нь сүүлийн 60 жилийн статистик судалгаанаас харагдаж байна. 1944 оны бичин жилийн зуд 150 хоног үргэлжилснээр 9,2 сая мал хорогдсон бол, 1956 оны ган зудад 2,2 сая мал хорогдсон бөгөөд 1968 оны бичин жилд 165 хоног үргэлжилсэн зудад 4,4 сая мал хорогджээ. 1970-1990 оны хооронд өмнөх жилүүдийн адилаар ган, зуд цөөнгүй тохиолдсон боловч түүний эсрэг тэмцэх бэлтгэл нөөц харьцангүй сайн байсан тул хохирол багатай гарсан байна.

Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн цаг уурын дулааралт, экологийн орчны өөрчлөлттэй холбоотойгоор ган зудын давтамж ойртож, байгалийн гамшгаас учруулах хохирол буурахгүй байна. 1999-2000 онд 12 аймгийн 157 сумын олон сая мал зудад нэрвэгдсэнээс 2,4 сая мал хорогдсон. 2000-2001 онд 20 аймгийн 192 сумын хориод сая мал зудад нэрвэгдсэнээс 3,5 сая мал хорогдож таван мянга орчим өрх малгүй болжээ.

2007 оны тооллогоор малын тоо толгой 40 саяд хүрсэн, олон арван мянгат малчин төрсөн тухай сонин хэвлэлээс бид уншиж баярлаж байлаа. Гэтэл тооны олноос гадна сүргийн зохистой бүтэц гэж чухал зүйл байдаг юм байна. Ямаа туурайгаараа цахилж өвсийг үндэстэй нь иддэг тул бог малын цөөн хувийг ямаа дийлэнхи хувийг хонь эзлэх нь бэлчээрт ээлтэй. Манай экспортын үндсэн нэр төрлийн бараанд ноолууран бүтээгдэхүүн ордог, ноолуурын үйлдвэрүүд дэлхийн зах зээлийн чанарын түвшинг хангасан бүтээгдэхүүн гаргаж чаддаг болоод удаж байгаа, ямааны ноолуур өндөр эрэлт хэрэгцээтэй болсон зэрэг нь малчид ямааг түлхүү өсгөх сонирхолтой болоход нөлөөлжээ. Сүргийн бүтцийн олон үеийн шалгарсан харьцаа ийнхүү алдагдаад байна. Нэг өрхийн малын бүтцэд тэмээ 1,4 %, адуу 13,1%, үхэр 6,8%, хонь 50,7%, ямаа 28% тус тус байх нь зохистой гэсэн судалгаа байдаг.

Говь, говь хээрийн бүсэд үхэр бас зайлшгүй байх ёстой мал гэнэ. 1944 оны бичин жилийн зудаас өмнө тухайн нэг суманд 100 мянган толгой үхэр байсан бол зудын дараа 37 мянга хүртэл буурчээ. Саяханы тооллогоор 43 мянган үхэртэй байсан нь үхрийн тоо толгой хүрэлцэхүйц хэмжээний аргал түлш гаргах түвшинд хүрэхгүй байгаагаас малчдын голлох түлш болох аргал ховордсон. Аргалгүй болж аргагүйдсэн малчид хөрсийг эвдрэл сийрэгжилтээс хамгаалдаг урт үндэстэй бут бударган түлшинд ихээр хэрэглэх болсноор говь хээрийн, говийн бүсийн цөлжилт улам газар авч байна.

Үхэр хорогдож аргал ховордсоноос үүдээд жилийн дөрвөн улиралд нүүж байдаг малчдад хөнгөн авсаархан, хямд төсөр ямар түлш зохимжтой талаар халуун яриа өрнөлөө. Аргал, хоргол, хомоол, тэр байтугай хүний ялгадасаас гарган авдаг биохийн түлшийг хятад вьетнамууд аль эрт хэрэглэж эхэлсэн тухай яригдсан боловч, нефть химийн чиглэлээр голлон ажилладаг математикч инженер Багмид гуай хүйтэн сэрүүн уур амьсгалтай манай орны нөхцөлд тохиромжгүй хэмээн няцааснаар нүүрсээс гаргах хийн талаар нэлээд ярилцлаа.

Байгалийн гамшиг ядуурал дагуулдаг. 1999 оноос 2002 оны сүүлийн гурван удаагийн зуднаар 12100 малчин өрх огт малгүй болж, учирсан хохирлын хэмжээ нь зах зээлийн дундаж ханшаар тооцоход 331,1 тэрбум төгрөгт хүрсэн тооцоо гарчээ. Ядуурал нь Монгол орны эдийн засаг нийгмийн нэн тулгамдсан асуудал болоод байна. Одоо хүн амын гуравны нэгээс илүү нь үндэснийхээ ядуурлын шугамаас доогуур амьдарч байгаа бол олон улсын стандартаар тооцвол хүн амын 70 гаруй хувь нь ядууралд өртөөд байгаа юм. Зах зээл рүү чиглэсэн аж ахуйн нэгжийн хэмжээнд ажиллах боломжтой нэг өрхийн малын тоо толгой 300-500–аас доошгүй байхад тохиромжтой гэсэн судалгаа байдаг. Мал бүхий өрхүүдийн 37 хувь 50 хүртэлх толгой малтай, 20,5 хувь нь 51-100, 38,9 хувь нь 101-500, 3,6 хувь нь 501-ээс дээш толгой малтай байгаа нь Монголын малчин өрхийн өнөөгийн дүр төрхийг харуулж, малчидын дийлэнх хувь үр ашигтай аж ахуйн нэгж байх түвшинд хүрээгүйг харуулж байна. Ийм нөхцөлд ядуурал, орлогын тэгш бус хуваарилалтыг судлах асуудал ихээхэн сонирхолтой бөгөөд Монголд бага судлагдсан сэдэв болно. Нийгэм судлаач эмэгтэй Төрбилэгтэй хамтран ган зудын улмаас нүүрлэдэг ядуурал нийгэмд хэрхэн хүнд тусдаг, тэр дундаа хүүхэд залуучуудын сурах боловсрох нийгмийн халамж хүртэхэд хэрхэн нөлөөлдөг талаарх судалгааг ЖЭМР компани бас хийжээ. Манай орны бэлчээрийн мал аж ахуй нь байгаль цаг агаарын байдлаас ихээхэн хамааралтай, энэ утгаараа харьцангүй эрсдэл ихтэй салбар тул түүний эдийн засагт эзлэх хувийн жин өндөр байгаа нь манай эдийн засгийг бүхэлд нь тогтворгүй, түүний өсөлт жигд бус байхад нөлөөлж байна. Дэлхийн практикаас үзэхэд хөгжиж байгаа орнуудын хөдөө аж ахуй нь эрчимжээгүй байдаг тул бүтээмж багатай ба түүний эдийн засагт эзлэх хувь хэмжээ хоцрогдлыг илтгэдэг гэж үздэг юм байна.

Мөн ЖЭМР компани Техникийн Их сургуулийн багш агаар мандалын физик процесс судалдаг эрдэмтэн Түгжсүрэн, математикч Санцар, эрүүл ахуйч Сайжаа, хот төлөвлөлтийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Нансалмаа нарын олон хүнийг хамруулан нийслэл хотын агаарын бохирдол бууруулах мастер төлөвлөгөө гарган ажиллаж байна. Мэдээлэл технологийн Мэндбаяр тэргүүтэй залуус хиймэл дагуулаас авсан дүрс тоон мэдээллийг боловсруулан Улаанбаатар хот дахь агаарын бохирдлын голомт, тархалтыг харуулсан “бохирдолтын газрын зураг” гаргаснаа хүнд хамгийн ойлгомжтой “хураангүйн хураангүй” хэлбэр хэмээн тайлбарлаж байлаа.

1992 онд батлагдсан ардчилсан шинэ Үндсэн хуульд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед хүн амын шилжих хөдөлгөөнийг засаг захиргааны зүгээс хянаж, хүчээр хязгаарлаж байсныг өөрчилөн Монгол Улсын иргэд “улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох эрхтэйг” заасан. Малгүй амьжиргааны эх үүсвэргүй болсон, хөдөөд аж байдал хүндэрсэн хийгээд боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанар хүртээмж, ажлын байр ховор зэргээс шалтгаалж иргэд олноороо нийслэл болон төв суурин газар шилжин суурьшиж байна. Мөн Монгол Улсын иргэдэд газар өмчлүүлэх тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотойгоор 2003 оноос нийслэлд шилжин ирэгсдийн тоо улам нэмэгдсэн.

Улаанбаатар хот бол дөрвөн уулын дунд байрлалтай цаашдаа хаяагаа тэлэх боломж хязгаарлагдмал хот билээ. Иргэдийн шилжих хөдөлгөөний дүнд хотын хүн ам огцом өсч, хот гадагшаа тэлэх бус дотогшоо улам шигүү давчуу болсоор оршин суугчдынхаа тав тухыг алдагдуулсан хүний амьдрах орчин улам муудаж байгаа. Орон нутгаас шилжин ирж байгаа айл өрх газар нутгийн хүрэлцээгүйгээс үер усны гамшигт автах аюултай газар, өндөр хүчдэлийн шугам дор, газар дорхи бохир цэвэр усны шугам сүлжээний дээр, оршуулгын газрын ойр орчим зэрэг хаа дуртай газраа зөвшөөрөлгүй бууж хашаа байшин, гэр хорооллыг үүсгэж байгаа нь нэг талаас эдгээр хүмүүсийн амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөд аюул учирч болзошгүй аюултай, нөгө талаас хот байгуулалтын бодлогод саад учруулж байна. Бий болсон энэ байдал байгаль орчныг бохирдуулан, гэрэл цахилгаан, цэвэр усны хангамж, эрүүл мэнд нийтийн тээврийн үйлчилгээнд багагүй хүндрэл бэрхшээл учруулж байна. Улаанбаатар хотын гэр хороолол ямарч төлөвлөгөөгүй, зохицуулалтгүй өргөжин тэлсээр байгаа билээ.

Гэр хорооллын ядуу өрхүүд төлбөрийн чадваргүйгээс хүйтний улиралд Туул голын бургас, Богд уулын модыг түлшинд хэрэглэж, байгаль орчинд нөхөж баршгүй хохирол учруулсаар байна. Хамгийн анхаарал татсан асуудал бол нийслэлд агаарын бохирдол, утаажилт ноцтой хэмжээнд хүрч, хүн амын хэт бөөгнөрлөөс байгаль орчин ихэд бохирдож, хүний эрүүл мэндэд нөлөөлөх хэмжээнд хүрлээ. Улаанбаатар хотод ердийн галлагаатай 80 мянган пийшин хүйтний улиралд 400 мянган тонн нүүрс хэрэглэж 15 мянган тонн хорт бодис агаарт цацдаг, 50 мянга гаруй автомашин 60 мянган тонн шатахуун хэрэглэж, 60 мянган тонн хорт хий гаргадаг байна.

Ургамалын физиологч МУИС-ын багш профессор Цэндээхүү, ЖЭМР компаны зөвлөхөөр 1996 оноос ажиллаж байгаа ургамал зүйч эрдэмтэн Маньбадар гуай нар түүхий эд олборлолт, дэлхийн дулаарал, хөрсний эвдрэл зэрэг нь ургамалд хэрхэн нөлөөлдөг талаар сонирхолтой зүйл ярьлаа. Насаараа эрдэм шинжилгээ судалгааны ажил хийсэн, их дээд сургуулиудад багшилж байгаа эрдэмтэд ЖЭМР компанитай хамтарч ажилласны дүнд онолын мэдлэгээ практикт баталгаажуулах боломжтой болсондоо талархал илэрхийлж байлаа.

Үг хэлсэн хүн бүр хамтарч ажиллахад эвсэг, мэргэжлийн ямар ч салбарын асуудлыг богино хугацаанд түргэн ойлгож аливаа юмны голыг олж хардаг, хэн хүнд урам хайрладаг гээд Оюуныг магтаж байсныг дэлгэрэнгүй бичвэл хэдэн хуудас гарна. Магтаалд угийн дургүй тэрээр "энэ бүхэн надад хамаагүй ээ, байгаль өөрөө тийм олон талтай цогц баялаг юмаа" гэж байв. Нэрт орчуулагч, редактор Г.Амар гуай "цаг үеэсээ түрүүлж яваа хүн" гэсэн үг сэтгэлд ойр буусан. Хувиасаа нэмж хэлэхэд "их мөрөн дөлгөөн, эрдэмт хүн даруу" гэсэн үг түүнд яг таарна. Хэдхэн сарын өмнө найз нөхөд нь бэлэглэж байж түүнийг хүчээр гар утастай болгосон гэж байгаа, гэрт ажилд утас байхад шаардлага байхгүй гээд гар утасгүй л байлаа. Компаны захирал бүсгүйчүүл алба юм шиг булган дээл өмсөж, очир алмаас шигтгээтэй ээмэг бөгж зүүдэг хачин ёс манайд бий. Оюунд булга эрдэнэс аль нь ч байхгүй. Байгаль өөрөө тийм олон талтай баялаг гэдэг шиг тэр өөрөө ховор тохиолдох очир эрдэнэ дээ.

Байгаль орчны манаанд - 1

Чехийн нийслэлийн төв гудамж-Вацлавын талбайгаар (1999 онд шиг санаж байна) явж байгаад оюутан ахуйн найз Оюунтайгаа санаандгүй таарч бөөн баяр хөөр болов. Найз маань Прагад зохиогдож буй мэдээллийн технологийн олон улсын семинарт суухаар иржээ. Түүнтэй хэвлэлийн хүрээлэн, хэвлэлийн газар, хэвлэх үйлдвэрт ажилладаг компьютерийн инженер, програм зохиогч зэрэг арваад монголчууд хамт ирсэн байв. Семинарын чөлөө цагаар тэдэнтэй хамт явж, хэд хоног найзтайгаа хамт сайхан байлаа.

Миний хэл гэж юу байхав. Төдийлөн түгээмэл биш чех хэл сураад яана гэж залхуураад хэлний курс энэ тэрд яваагүй, хар ярианы ойр зуурын хэдхэн үг хэлхэхээс цаашгүй, ирээд удаагүй байсан үе. “Хүүхдүүд сургуульдаа яваад, нөхөр ажил төрөл хөөцөлдөж алга болоод найз нь гэр сахиад нутгаа санаад уйдаж байна” гээд найздаа хуучилбал, “чех нөхөртэй миний нэг найз бий, хоёул түүнээс ажил асууя” гэж байна.

Хорин хэдэн жил энд амьдарч байгаа, социализмын үед мэргэжлээрээ инженер хийж байгаад одоо хувийн бизнес эрхэлдэг нэлээн сэргэлэн байрын монгол эмэгтэйтэй Оюун маань уулзуулав. Гадаадын дээд сургуулийн дипломыг чех рүү орчуулж, хэрэгцээтэй гэж үзвэл зохих шалгалт өгч байж эндхийн Боловсролын яамаар дипломоо баталгаажуулдаг. Дээд боловсролтой хүн олон цөөн ч хүн удирдаж ажилладаг тул нутгийн хүмүүстэй бүрэн хэл нэвтрэлцэж чадах түвшинд ярианы болон бичгийн хэлэнд төгс байх шаардлага тавьдаг гэж байна. Мэргэжлээрээ ажиллаж чадахгүйгээ ойлгоод хэлгүй хүнд ямар ажил олдохыг сонирхвол, цэвэрлэгч асрагч... гээд, саяхан сонинд сэтгэл мэдрэлийн эмнэлэгт асрагч хэрэгтэй гэсэн зарлал байсан, эндхийн хүмүүс ийм ажил хийх дургүй , гадныхан голдуу тэнд ажилладаг, цалин нь ч харьцангүй өндөр гэж байна.

Эднийхээс гараад явж байхад цээжин дээр хүндээс хүнд туухай тавьчихсан шиг амьсгал авахад бэрх байв. Намайг дуугүй дүнсгэр байхыг хараад найз маань “чи тэр галзуугийн эмнэлэгт битгий ажилд ороорой, хүнд чинь таарсан ажил гэж байдаг юм. Гэртээ ажилгүй байж тун чадамгүй бол нутагтаа яваад оч, найз нь хариуцсан төсөл дээрээ ажиллууламз” гэлээ. Бид хэдийг хүний нутагт тэжээх гээд бүтэх бүтэхгүй ажил хөөцөлдөөд явж байгаа нөхөртөө, ажил хийж мөнгө олоод тус болохгүй гэхэд ядаж ары нь даагаад хоол цайг нь хийгээд явж байя гэж бодоод тэсч байлаа.

“Чи гэрээ санаад ажилгүй уйдаад байгаа бол хэдэн сар хариад ир л дээ” гэж нэг өдөр нөхөр маань хэллээ. Сэтгэлд нар гийх шиг болж, Оюунтай утсаар ярьж, одоо яваад очлоо, ажил байна уу?” гэсэнд “хүрээд ир л” гэж байна. Ингээд хоёр хоногийн дараа “Сорсийн сангийн “Хэвлэл мэдээллийн төвд” ажилд орсон доо. 2000 оны нэгдүгээр сард Чехэд нэмэх таван хэм байхад Улаанбаатарт өдөртөө хасах гучих хэмийн хүйтэн байсан. Сүүлийн арваад жил болоогүй хүйтэн өвөл болж, хөдөө зарим орон нутгаар шөнөдөө хасах тавь орчим хүрч байсныг сайн санаж байна. Гэхдээ би ер даараагүй, сэтгэл хангалуун өөдрөг бодолтой явахад хүн даарах байтугай өвддөг ч үгүй юм билээ. Сэтгэл санаа өөдрөг байхаас аргагүй сайхан ажил байлаа.

Социализмын үед Сүхбаатарын нэрэмжит Хэвлэх үйлдвэр л манай улсын хэмжээний цорын ганц шахуу хэвлэлийн газар байв. Хэвлэлийн нэгдсэн редакц баталж хэвлэх төлөвлөгөөнд оруулсан ном л тодорхой тоогоор хэвлэгдэж, хот хөдөөгийн номын сан, номын худалдааны цэгүүдээр түгээгдэх замаар ном борлуулагддаг тогтсон сүлжээтэй байлаа. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас манайхан ухайлан салахдаа шинийг бий болгож амжаагүй байж хуучин бүгдийг устгасан юм. Хуучирсан тоног төхөөрөмжтэй, нүсэр том гэх нэрийдлээр Хэвлэх үйлдвэр балгас болтлоо тоногдоод, үйлдвэр байсан байшинд эрээвэр хураавар тохиролцооны дэлгүүр, элдэв тоглоомын газар орсон. Номын дэлгүүрүүд үгүй болоод хувиараа ном борлуулагчид гадаа гудамжинд газар дээр дэлгэж тавиад номоо зардаг. Номын сангууд шинэ ном худалдан авах төсөв мөнгөгүй. Гадаадын номын сангуудтай тогтсон уламжлалт ном солилцоо үндсэндээ зогсчихсон. Шинээр өндийж байсан хувийн хэвшлийн хэвлэлийн газар, хэвлэх үйлдвэрүүдэд мэргэжил туршлага дутагдаж байсан үе байлаа.

Хэвлэл мэдээллийн төв гадны жишгээр хэвлэлийн газар, хэвлэх үйлдвэр гэж хоёр анги юм агаад хэвлэлийн газар нь юу хариуцах, хэвлэлийн үйлдвэр хэрхэн ажиллах ёстойд сургах, зохиогчийг эрхийн талаарх олон улсын хууль эрх зүйн баримт бичигтэй таницуулах, хэвлэлийн эх бэлтгэхэд компьютерын ямар программ ашиглах, монгол хэлний хэл найруулга зэрэг ном хэвлэлийн бизнес авч явах зэрэг сургалт явуулдаг байв. Мөн номын яармаг зохион байгуулж номын салбарын тухайн цаг үеийн байдлын судалгаа хийдэг байв. Энэ бүх ажлыг санаачлан зохион байгуулдаг гол хүн нь Оюун захирал. Ийш тийш утасдаж, ийшээ тийшээ гүйж семинарын багш, сонсогч цуглуулдаг, ажлын тайлан энэ тэр бичдэг нь бид хэдэн ажилтан.

Оюуны ажлын нэг онцлог нь аливаа ажилд ахмад ба залуу үеийг хамт ажиллуулж чаддагт байлаа. Ахмад үеийнхэнтэй хамт ажилласнаар тэдний ажлын арвин их туршлага, ажилд хандах хандлага, хувийн сахилга бат зэрэг ямар ч ном сурах бичгээс олж авах аргагүй мэдлэг туршлагыг залуус нүдээр харж, чихээр сонсон суралцах боломжтой болно. Чухам энэ төсөлд ажилласан хэдхэн сард насаараа хэвлэлийн нэгдсэн редакцид (Главлит) ажилласан Амар, Аким, Пүрэвжав, Равдан, Пүрэвбаатар, Ахмед нарын манай ахмад үеийн нэртэй орчуулагч, редакторуудтай хамт ажиллах завшаан олдсон юм. Эл эрхмүүд долоо хоногийн хоёроос гурван өдөр манай өрөөнд цуглан Соросын сангийн шугамаар орчуулагдсан номын найруулга, алдаа мадаг засдаг байлаа. Нүдний шилээ зүүгээд чимээгүй уншиж байснаа үгүй энэ юу гэсэн үг вэ? гээд орчуулгын хэсгийг бие биеэс гайхах шоолох зэрэгцүүлэн ёжтой асуухад, компьютерт элдэв албан бичиг шивж суусан бид хэдийн чих дэлдийгээд хүзүү сунаад явчихна. Та цай кофе уух уу гээд тэдний эргэн тойронд эргэлдэн яриагнь сонсох дуртай гэж жигтэйхэн байв. Эдний яриа хөөрөө үнэн тансаг. Харин тэд маань компьютерт сүжиггүй, юмаа дандаа цаасан дээр бичнэ, цаасан дээр засвар хийнэ. Нүд чилнэ гээд компьютерын дэлгэц дээр юм уншина гэж үгүй. Бид ч цаас хор хайрлахгүй хэд дахин ч хамаагүй цаасан дээр хэвлэж өгнө.

Сонин хэвлэл, ном зохиолыг редактор, техник редактор гэсэн дамжлагаар хоёр давхар хянан уншигч олонд алдаа мадаггүй бичлэг хүргэдэг сайхан уламжлал алдагдаад, туршлагатай редакторууд байтугай энгийн уншигч хүртэл анзаармаар дүүрэн алдаатай ном, тэр ч байтугай арван жилийн хүүхдүүдийн сурах бичиг хэвлэгддэг байсан үе. Хувийн хэвлэх үйлдвэр, хэвлэлийн газрын эзэд цаас, цавуу, хор, будаг гээд хэмнэж болох бүх юманд гар татан ашгаа өсгөхийг чармайж, улмаар хэвлэх номынхоо алдааг хянан тохиолдуулах, найруулгыг ариутган шүүхэд ч мөнгө хэмнэдэг байв. Харин Оюун захирал үүний эсрэг тууштай тэмцэж, редакторын ажил ямар чухал болохыг, нарийн мэргэшсэн энэ хөдөлмөр ямар чимхлүүр оюуны хөдөлмөр болохыг, өндөр үнэлэмжтэй байх зайлшгүй шаардлагатайг батлах гэж чармайж, хурал сургалтанд энэ тухай хичнээн яриад нэмэргүй тул мэргэшсэн ахмад редакторуудын гараар орсон сайн номоор үлгэр жишээ үзүүлэх гэж чармайж байсан юм.

Дэлхийн олон оронд орчуулагдсан хүүхэд залуучуудад цахим тооцоолох машины талаар анхан шатны мэдээллийг сонирхолтой хялбар аргаар олгох "Компьютер хялбаршмал, "Дэлхий нийтийн Веб хялбаршмал" хэмээх хоёр боть номыг компьютерын инженер мэргэжилтэй Оюун хэсэг нөхдийн хамт орчуулж хэвлүүлсэн. Компьютер сайн мэддэг англи хэлтэй залуус орчуулаад энэ талаар огт ойлголтгүй хүн уншаад компьютер гэж юу болохыг ойлгох эсэх, хэл найруулгын хувьд нэр томъёо монгол хэлнээ буусан эсэхийг мэдэх гэж дал эргэм настай, ургамал судлалын өвгөн эрдэмтэн Маньбадар гуайд орчуулгаа анх уншуулсан байна. Чухамдаа хамт сууж байгаад ярилцах маягаар уншиж дээ. Маньбадар гуай ойлгохгүй бол хүүхдүүд мөн ойлгохгүй "техникийн модон хэл", монгол бус хэллэг найруулга байх болно гэж үзжээ. Найруулгаас гадна хэвлэлийн эх бэлдэх явцад гардаг механик алдааг олж сурсан техник редакторуудаар заавал хянуулж байж, дизайнаруудтай өчнөөн хоног ярилцаж хэд хэдэн хувилбараас номын зураг чимэглэл сонгож байж номоо хэвлэлд шилжүүлж билээ. Оюун ингэж л ямар ч ажлыг нягт нямбай хийдэг хүн дээ.

Ямар ч төсөл тодорхой хугацаанд хэрэгждэг. Төслийн хугацаа дуусч би ч Прагадаа буцсан. Нутаг очих болгондоо Оюунтай утсаар ярьдаг, уулздаг байв. Манай албан байгууллагууд жил болгоны цагаан сараар өндөр настнаа хүлээж авч бяцхан цайллага хийн, тэдний ажил мэргэжлийг өвлөн авсан залуу үетэй уулзуулдаг сайхан уламжлалтай. Өндөр настай ээж ааваа ажиллаж байсан албан газарт нь хүргэж өгдөг, хүлээж байгаад авч харьдаг бибээр ийм арга хэмжээ хэрхэн явагддагийг ерөнхийд нь мэднэ. Оюуны удирддаг ЖЭМР компаны хамт олон цагаан сар хуучраагүй байхад уламжлалт золголт цагаалга хийхээр ахмадуудаа хүлээн авахад байлцах завшаан олдож, ихээхэн өвөрмөц онцлогтой болсон энэ арга хэмжээ гайхах бахархах сэтгэгдэл төрүүлсэн.

Дэлхий нийтээр нарны буюу Григорийн тооллыг албан ёсоор баримталж, бид ч зуун жилийг нэгэн эрэн үе гэдэгт хэдийнээ дасч, тэмдэглэлт ойн арга хэмжээг зуунаар буюу арван жилийн мөчлөгөөр тэмдэглэж заншаад багагүй хугацааг элээж байна. 2006 онд Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг улс даяар өргөн дэлгэр тэмдэглэж байлаа. Манай ууган сургуулиудын нэг нэгдүгээр дунд сургуулийн 80 жилийн ойг уг сургууль төгссөн нэрт эрдэмтэн, сэхээтэн, соёл урлагын зүтгэлтэн, бизнес эрхлэгчид хэдэн жилийн өмнө мөн л дуулиантай тэмдэглэж байсан нь санаанд илхэн. Нэгдгээр сургуулийн тооны гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангийг нь дүүргэсэн Оюун захирал сар шинийн мэнд дэвшүүлсэн өлзийт сайхан үг хэлж арга хэмжээг нээхдээ энэ 2008 онд компани “жил орж” буйг дурдав. Цагаан идээ, ул боов, чихэр жимс, олон төрлийн чамин зууштай тансаг ширээнд суухаас өмнө компаны ажилтнууд ахмадуудтайгаа золголоо. Албан байгууллага аж ахуйн нэгж компаниуд сарны хуанлийн мөчлөгөөр 12 жилийн ойг тэмдэглэж байхыг урьд нь хараагүй тул сонин санагдлаа.

1973 онд Ленинградын Цаг уурын дээд сургууль төгсөж ирээд Ус Цаг Уурын хүрээлэнгийн машинт тооцооллын төв, мэдээлэл тооцооллын төв, Байгаль орчны яамны мэдээлэл тооцооллын төв, Зайнаас тандан судлалын Үндэсний Төвд инженер, судлаач, захирал зэргийн албыг хорь гаран жил залгуулсан Оюун дэлхийн цаг уур өөрчлөгдөж байгаа өнөөгийн нөхцөлд цаг уур, хөрс, ус, агаар мандалыг хамруулан цогц судалгаа хийх шаардлагатайг сайтар ойлгож байв. Мөн уламжлалт нүүдлийн мал аж ахуйг хөтлөхөд бэлчээрийн ургамалжилт, бэлчээрийн даац талхагдал, цөлжилтийн нарийвчилсан судалгааг байгалийн үзэгдэл юмс хүний үйл ажиллагааны нөлөөллийн бусад судалгаатай хослуулах хэрэгтэй байв. Ингээд тэрээр 1996 онд хэдэн нөхдийн хамт Байгаль орчны үнэлгээ өгөх хувийн ЖЭМР компаниа үүсгэн байгуулжээ.

Хүн төрөлхтөн нараар буюу сараар цаг хугацааг баримжаалан тоолж ирснээс манай монголчууд арван хоёр жилийн мөчлөг бүхий жаран жилийн үетэй сарны тоолол хэрэглэж ирсэн уламжлалтай. Энэ жил шороон хулгана жил гарч шинэ жаран эхэлж, бүтэн нэгэн үе улирч байгаа онцлог жил. Сарны дүрс нарийн хөмсөгөн байснаа тэргэл болон өөрчлөгдөж буй нь нүдний өмнө бэлхнээ харагдах сарны тоолол цаасан дээр тооцоо хийх шаардлагагүй тул нүүдэлчид малчдад хэрэглэхэд илүүтэй амар хялбар тул манайд өргөн дэлгэрсэн гэх улс байдаг. Модны насыг тоолдог цагираг арван хоёр жил тутам шинээр нэмэгддэг, ажиглалт судалгаагаар ургамал амьтад арван хоёр жилийн мөчлөгтэй өсч, хорогдож байдагтай нийцсэн амьдралд илүү ойр дөт сарны хуанлийг манай өвөг дээдэс хэрэглэж ирсэн юм байнаа. Байгаль орчны үнэлгээ шинжилгээ, мал тариалангийн эрсдэл, цаг уурын өөрчлөлт нөлөөлөл судалдаг компани байгалийн үзэгдэл юмстай илүү зохицсон хуанлийг илүүтэй эрхэмлэн жарны нэг мөчлөгт хийсэн ажлаа дүгнэж дараагийн шатанд юу хийхээ шүүн хэлэлцэхээр шийдсэн нь логик уялдаа сайтай шийдэл юм даа.

Хувийн багаахан компани гэхэд их олон ахмадуудтай юм. Тэдний зарим нь миний үеийн дунд насны улс. Компаны үндсэн ажилтнуудын нэг хэсэг нь хориос гучин насны мэдээллийн технологи эзэмшсэн шижигнэсэн залуус. Нөгөө хэсэг нь Ус цаг уурын хиймэл дагуулаас авсан зураг, тоон мэдээлэл боловсруулж зайнаас тандах судалгаа чиглэлээр мэргэшсэн дунд насны бүсгүйчүүд. Ахмад зөвлөхүүд нь математикч, физикч, газар зүйч, хөрс судлаач, ус судлаач, ургамал судлаач, амьтан судлаач, цаг уурч, сэтгүүлч, редактор, математикч, инженер гэсэн төрөл бүрийн мэргэжлийн улс. Янз бүрийн мэргэжил чиглэлээр ажилладаг эрдэмтэд, их дээд сургуулийн багш нар нэгэн баг болон тухай тухайн төсөл дээр хамтран ажилладагт асуудлын гол нь байлаа. Бүгд ЖЭМР-тэй ямар нэг төсөл дээр тодорхой цаг хугацаанд баг болон ажиллаж байсан, одоо ч ажиллаж байгаа улс байлаа.

Орчин үеийн техник технологи эзэмшсэн залууст ажлын их эрч хүч хурд бий. ЖЭМР компаны захиргаа ийнхүү залуу эрч хүч ахмадын туршлагыг хоршуулж чадсан, сүүлийн үеийн мэдээллийн технологийн боломжоор олон жилийн хур их мэдлэгийг боловсруулж дадсан, хоёроос гурван үеийн оюун ухааныг нэг зорилгод эвцэлдүүлэн ажиллаж сурсан газар. Тэтгэвэрт гарсан ахмадуудын мэдлэг оюуныг зэврүүлэхгүй тэдэнд урам зориг хайрлан мэргэжлийнх нь төсөлд татан оруулдаг, залуус нь ахмадуудынхаа туурвисан ном товхимолын хэвлэлийн эхийг компьютерт бэлтгэж өгдөг төдийгүй ахмад редакторуудыг ажиллуулан найруулга болон техник алдааг хянуулдаг, хэрэгцээтэй үед санхүүгийн тусламж үзүүлэн хэвлүүлдэг зэрэг бодит туслалцаа үзүүлдэг, ахмад залуу үе бие биеэсээ харилцан суралцан хамтран ажилладаг уламжлал тогтжээ.

Хүмүүс ээлж дараалан босч хундага өргөх ялдамд өөрийн чиглэл мэргэжлээр туурвисан бүтээл, ном товхимол, эрдмийн ажлын талаар ярьж байсан нь барагтайхан семинар сургалтад олж сонсомгүй сонин сайхан мэдээлэл өгч байв. Нэг ёсондоо идээ будаатай ширээний ард болсон эрдэм шинжилгээний бага хурал, семинар болсон гэхэд хилсдэхгүй. Номын хурын эхлэлийг Үлийн цагаан оготны судлалаар мэргэшсэн эрдэмтэн Авирмэд тавьлаа. Үлийн цагаан оготно манай нутагт үеийн үед эрт дээр үеэс оршин ирсэн мэрэгч атал социализмын үед үүр ноохойд нь химийн хор цацах аргаар устгал хийдэг байсан нь байгалийн тэнцвэр алдагдуулсан, үнэг хярс мэтийн амьтан тэжээлгүйтэн устаж мөхөх аюулд хүргэсэн гэнэ. Мөн оготны нүүдэл, өсөлт хорогдлоор байгалийн гамшиг болох мөчлөг цаг үеийг баримжаалдаг байсан байгалийн “барометр” алдагдсан тухай, химийн аргаар устгаж хороохын оронд үслэг ангийн аж ахуй байгуулах, оготны өсөлтийг түүний газар тариаланд учруулах хор нөлөөг байгалийн аргаар нь хэрхэн зохицуулах талаар бичсэн аргачлал бүхий өөрийн сүүлийн номынхоо тухай ярьлаа.

үргэлжлэл бий

Хөвүүн үрээ хайрлая

Гадаадын авгай нартай эрэгтэй, эмэгтэй хүний ааш зан тархи сэтгэхүйн ялгааны талаар маргалдаж байгаад манай монголчууд эрэгтэй хүүхдээ хайрлах хэмжээнд нь хайрладаггүй юм байна гэж бодсон доо. Кофе цай ёроолдсон шиг бид нар дэмий ярьж суулаа. “Эрэгтэйчүүд яагаад сонсож чаддаггүй, эмэгтэйчүүд яагаад газрын зураг тайлж ойлгодоггүй” (Allan and Barbara Pease “Why men don’t listen and women can’t read maps”) гэсэн эр эм хүний ялгааны талаар сонин ном уншаад гээд дуугарчихсан чинь нөгөө намуухан шивэр авир гэж байсан хүүхнүүдийн дунд тэслэх бөмбөг хаясан лугаа адил юм болов. Эрчүүд өргөн мөртэй, булчин шөрмөс ихтэй хатуу чанга биетэй, эмэгтэйчүүд өгзөг хавиараа хүчирхэг ч зөөлөн булбарай энэ тэр гэсэн физик физиолог ялгааны талаар бус ааш зан, тархи сэтгэхүйн ялгааг бичсэн ном л доо. Бүгд эрчүүдийг хайнга хайхрамжгүй, салан балиар гээд дутагдалтай муу талыг нь яриад шуугичихлаа.

Найз нарын яриагаар бол эрчүүд үл бүтэх улс шиг. Номонд бичсэнээр бол бидэнд байхгүй давуу талтай гээд байсныг санаад: “Эрчүүд алсын хараатай, юмыг өргөн цар хүрээтэй харж чаддаг болохоороо жижиг юм анзаардаггүй байх аа. Дэлхийн бараг бүх орныг эрчүүд удирддаг, том бизнесийг эрчүүд л толгойлдог шүү дээ” гэчихлээ.

Манант Албионы төлөөлөгч англи бүсгүй Каролайны жижигхэн шөнтгөр хамар хатан хааны бууриар ихэмсэг өргөгдөөд, шийдэмгий эрүү нь ерөнхий сайдын шийр зааж харагдана. Нээрээ бодохноо хатан хаан Викторийн үед Англи улс дэлхийд нэр нөлөөтэй том гүрэн болсон, ерөнхий сайд Маргарет Тетчерийн үед эдийн засгаар дахин хүчирхэг болсон л доо.

Германы канцлер эмэгтэй хүн гэдгийг сануулах мэт герман авгай Нелга өөдөөс хараад дуугүйхэн мушийж байна. Дайчин Викингүүдийн үр сад Норвег, Швед, Финлянд бүсгүйчүүл эрчүүдийн давуу талыг дэмжих юм болов уу гэж харлаа. Өнгө өнгийн оймс, ноосон цамц нэхээд чив чимээгүй. Хувийн амьдралдаа, амьдарч ирсэн нийгэмдээ сэтгэл хангалуун байдаг бололтой.

Цэлмэг тэнгэр шиг нүдтэй, алтан шаргал үстэй дөч хол гарсан ч арван наймт шиг гоолиг биетэй польш бүсгүй Иоханка “эмансипац” гэсэн ганц үг унагаж байна. "Эмэгтэйчүүдийн тэгш эрх жендер энэ тэр гэсээр манайд эр хүн ч хүчлэхэд хүнд ажлыг эмэгтэй хийх ёстой юм шиг, эмэгтэйчүүд бүх юмыг адилхан хийж чадах албатай юм шиг, ямар ч бэрхшээл давж гарах тэнцүүхэн чадвартай юм шиг ярьж бичдэг тухай санаад, миний дотор нэг юм огшоод явчихлаа. Энэ эмансипац гээч бидэнд ер юу өгсөн юм бэ? Монголд хөөрхий эмэгтэйчүүдийн багагүй хувь гадаа гарч эр, гэрт орж эм болж явсаар эмэгтэй хүний нандин чанар төрөлхийн зөөлөн зан аалиа хаяж байгаа бус уу гээд баахан юм яримаар санагдаад, сандарсандаа наадах чинь хоосон яриа гэх гээд “демо” үгийн төгсгөлийг мартаад гацаж орхилаа.

Төрлөх хэлээрээ ярьж байгаа хажууд сууж байсан англи найз маань хэл муутай ази анддаа туслахаар яарч “демо” эхлэлтэй үгнүүдийг “демограф” “демократ” гээд угсруулж байна. Гэтэл ширээний нөгөө талаас герман аялагатай “демагог” сонсогдож би ч цуурай мэт давтаж аваад польш хатагтай руу харлаа. Монголчуудыг Чингис хаанаар голдуу төсөөлдөг гадныхан яагаад энэ монгол эмэгтэй эрчүүдтэй ижил тэгш эрхтэй байх дургүй байгаа юм бол гэж гайхаж буй янзтай хөмсөг нь дээш өргөгдөөд ирлээ.

“Манай Монголд жижиг дунд бизнесийг голдуу эмэгтэйчүүд авч явдаг, дээд сургуульд суралцагчдын дал орчим хувь охидууд” гэлээ. Өөрөө өөрийгөө үгүйсгээд логик муутай ярьж байгаагаа ойлгож байлаа. Гэхдээ манай аль оюун билигтэй, эр зоригтой, эрдэм боловсролтой эрчүүдийг 1937 онд хомроглон устгачихсан. Социализмын үеийн тэр их айдас одоо ч бүрэн арилаагүй, зөндөө олон бүсгүйчүүд тулахтай эрийн нөмөр нөөлгөөр дутаж байгаа гээд Монголын өнөөгийн үнэн дүр төрх, хамаг үүх түүхээ ярилтай биш. Эрчүүд нь өрх гэрээ, нийгмээ авч явдаг хөгжилтэй орны эмэгтэйчүүд ойлгох ч үгүй байх.

Яриа аяндаа хүүхдүүдийнхээ хооллолт, бие бялдарын хүмүүжил, хичээл номны тухай сэдэвт шилжив. Ямар ч боловсролтой байсан эмэгтэйчүүд ажил хийхээс хүүхдээ хүмүүжүүлэх нь илүү чухал гэж боддог гэнэ. Хүүхдүүддээ ямар их анхаарал халамж тавьдаг, ялангуяа эрэгтэй хүүхдээ цааш бие дааж амьдрах чадвартай болгоход онцгой анхаардаг болох нь ярианаас нь илт. Дөрөв тавхан настай жоохон хөвгүүдээ хоккейн талбайд аваачаад, дугуйлан хичээллэж дуустал цаг гаран харж зогсохдоо унаж тусан хоорондоо зодолдож уйлж, мөсөн дээр унаад ярвайн босч байгаа хүүхдүүдийн ээж нар "эр хурга" чи хатан зоригтой байх хэрэгтэй гэсэн шиг юу ч болоогүй жишимгүй царайлж байдгаа ярьж байсан нь сэтгэлд тод үлджээ.

Дээр үед манайд өвөө, аав нар хөвгүүддээ эр хүний хийдэг уламжлалт ажлыг зааж сургадаг байв. Эмнэг сургадаг, адуу малтай ноцолддог эр хүн гэргийдээ гологдохгүй. Эмээ ээж нар ч охиддоо цагаан идээ боловсруулах, хоол унд хийх, дээл хувцас оёх гээд эм хүний ажлыг зааж сургадаг байв. Авгай нөхөр ямар байх ёстой гэсэн нийгмийн тийм нэг эталлон байж, түүний дагуу үр хүүхдээ хүмүүжүүлдэг байлаа шүү дээ. Одоогийн хотын хүүхдүүд адуу малтай ноцолдох биш, сүү сааль бэлдэх биш. Орчин цагийн хөдөлмөрийн хуваарьт тааруулан хүүхдээ өсгөмөөр болжээ. Одоо ямар эрийг жинхэнэ эр хүн гэж үнэлэх вэ гэдэг нийгмийн тэр эталлон хэмжүүр гэж байна уу? Эцэг эхчүүд энэ талаар ямар ойлголттой байна.

Манайд долоон настай айлын том хүүхэд бараг л насанд хүрсэн том хүн шиг дүү нараа харна, хоол унд хийнэ, гэр орноо цэвэрлэнэ. Дандаа гарын үзүүрийн эмэгтэй хүн хийж дөнгөчих ажил сурч том болж байнаа даа. Булчин шөрмөсөө чангалах, оюун ухаанаа тэлэх тийм орчин байна уу? Манай айл өрхийн хичнээн хувь интернеттэй бол? Хүүхдүүд мэдээлэл хангалттай авч чадаж байгаа юу? Ингэхэд өдөржин ядартлаа ажиллаж ирсэн ээж оройдоо хир буртаг угааж, хагархай цоорхойг оёхоос хүүхдийн толгой тархи, сэтгэлтэй ажилладаг билүү. Хүүхдээ хичээл номондоо жигдэртэл нь ээж нар хагас өдрөөр ажилладаг ч юмуу яадаг юм, арай бага ачаалалтай байж үр хүүхэддээ илүү анхаарах цагтай баймаар.

Эрэгтэй хүүхдийг эр зоригтой өөрийн гэсэн бодолтой, өрх толгойлж явах өндөр хариуцлагатай хүн болгох талаар бага анхаарч байх шиг. Эрэгтэй хүүхэд заавал тодорхой нэг мэргэжилтэй болох ёстой. Инженер эрдэмтэн, программч зэрэг дээд боловсролоор эзэмшдэг мэргэжлээс гадна барилгачин, уурхайчин, замчин, засварчин, дархан мужаан гээд ямар ч ажил мэргэжил сайхан даа. Зөвхөн эр хүний хүч тэнхээ хүрч байж хийгддэг ажил мэргэжлийн нэр хүндийг өндөрт өргөж, цалин хөлсийг зориудаар нэммээр шиг.

Техникийн их сургуулиас өөр байгалийн шинжлэх ухаан, техник технологийн мэргэжил олгодог дээд сургууль байхгүй, хувийн дээд сургуулиуд бүгд нийгмийн ухаанаар сургадаг. Манайд тийм олон хуульч, орчуулагч хэрэгтэй гэж үү? Сургууль төгсөж гараад мэргэжлээрээ ажиллах талбаргүй бол боловсролтой байхын ч хэрэггүй мэт. Эрэгтэй хүүхдийн сонирхох мэргэжлээр сургадаг дээд байтугай тусгай мэргэжлийн дунд сургууль манайд хэд бий билээ. Эрэгтэй хүүхдийн бие бялдраа хөгжүүлэх биеийн тамирын цогцолбор, усан бассейн хэд билээ.

Яагаад заавал эрэгтэй хүүхдийг онцлоод байгаа юм бэ? гэж гайхах хэрэггүй. Ажиглаад байхад эрчүүд нь нийгмээ авч явдаг улс орон өндөр хөгжилтэй байна. Манайд одоогоор хүчтэй хийморлиг эрэгтэйчүүд дутагдаж байна. Эрэгтэй эмэгтэй хоёрыг гэрийн хоёр багана гэвэл нэг багана маань ганхачихаад байна. Охидууд гадаад хүнтэй суулаа л гэх. Биеэ үнэллээ л гэх. Ээжүүд өрх толгойллоо л гэх. Хүчтэй чадалтай, авхаалжтай хийморьтой эрчүүд хар аяндаа гэнт гараад ирдэггүй юмаа. Тэднийг бага нялхаас нь эр хүн шиг болгож нийгэм төлөвшүүлдэг, нийгмийн эд эс болох айл гэр бүл аав ээж бүр өсгөж хүмүүжүүлдэг шиг санагдана.

Охин үрээ хайрлая гэж их ярьж бичдэг. Тэр хэмжээгээрээ "хүү яахав яаж ийгээд учраа олно", "эмэгтэй юм сул дорой юм охиндоо л боловсрол олгое" гэсэн үзэл бодол давамгайлж байсны горыг бид одоо амсаж байна. Хөвүүн үрээ хайрлая гэж чанга хашгирмаар болоод байна. Нийгмийг эрчүүд авч явдаг. Эхчүүд хүүхдээ сайхан хүмүүжүүлж өсгөөд, эмэгтэйчүүд эрчүүдийнхээ сайн ар тал болоод явахад нийгэм эрүүлжих шиг санагдана.

Эрчүүдийн баяр гэгддэг цэргийн баярын мэнд дэвшүүлье.

Хэлний донж тааруулах

Чех нөхөртэй миний үеийн эмэгтэй утасдаад, "хүмүүс үйлдвэрт байж байгаад нөгөө яачихаж магадгүй шт. Үйлдвэрийн дарга намайг хүн хамгаал гээд, би орчуулаад компьютер дотор монгол байхгүй ч ..." гэх шиг хачин юм дуржигнуулж байна. Учры нь сайн ойлгоогүй ч аваад ир л гэлээ. Олон монголчууд ажилладаг үйлдвэрийн хөдөлмөр хамгааллын дүрмийг мань хүн чехээс монгол болгон хөрвүүлсэн, түүнийгээ дөрвөлжин шугамтай дэвтэр дээр элементээр сайхан биччихсэн, хүүхдүүдийнх хэрэглэдэг компьютерт монгол фонд байхгүй болохыг нэг юм ойлголоо. Завандаа шивээд өгье, хэзээ ирж авахаа тохиролцоод салав.
Хөөрхий минь хүний нутагт олон жил болоод монгол хэлээ мартаж дээ. Ингэж ч орчуулах гэж дээ. Цахилгаан гүйдэл бол ердөө л "тог", тэжээл үүсгүүр бол ханан дахь "хоёр нүх" гэх мэт чех эх нь байхгүй юу хэлэх гэж байгааг таахаас аргагүй. Цагтаа инженер хийж байхад хөдөлмөр хамгаалал гэж нэг тиймэрхүү юм байсан, бодвол түүнийг хэлж байгаа юм байх гээд цээжээр сайхан буудаж байлаа.
Хүн цахилгаан гүйдэлд цохиулсан уу, өөр ямар нэгэн осол аваарт ороод анхан шатны тусламж хэрэгтэй болж байх шиг. Ухаангүй хэвтэж байгаа хүний "хэлийг сугалаад, амыг ухаад" гээд ядаж байгаа хөөрхийг бүр эд пад хийх нь. Бодвол амы нь эвтэйхэн ангайлгаад амны хөндийг цэвэрлэхэд хэл нааш уруул давж унжиж байх ёстой байсан юм болов уу. Аваарт орсон хүний царайны өнгө, нүдний байдал хэрхэн өөрчлөгдөх талаар дүрсэлж бичсэн бололтой. "Нүдэн дотор байдаг дугуй хар юм томроод, жижигрээд" явчихлаа. Цэнхэр ногоон голдуу нүдтэй европынхон юун хар юмтай байдаг билээ гэж хэсэг гайхав. Гэнт "хүүхэн хараа" гэдэг үгийг найз мартсан байна гэдгийг ойлгов. Хүүхэн хэлийг хоолойнд байдаг нэг жижиг шөмбөгөр юм гэх юм байх даа, инээд хүрмээр. Шивсэн юмаа найздаа өгөхдөө "ойр зуурын ярианы хэдэн үгээс бусды нь санахаа болино шүү, монгол ном сонин хааяа ч гэсэн уншиж байхгүй бол төрлөх хэлээ мартах нь байна шүү" гэж хэлсэн дээ.
Түвд, уйгаржин монгол, орос, англи, чех гэсэн таван хэлтэй монгол судлаач нэг эрдэмтэн авгайтай найз. Тэр таван хэл нь бүгд бичгийн сайхан хэл. Би түүнийг их хүндэтгэнээ. Нэг өдөр "би хөдөлмөрийн гэрээ орчуулаад, орчин цагийн монгол хэлэнд зөв буусан эсэхийг хараад өгөөч" гэж байна. Ганцхан хуудас юу байхав, "за" л биз дээ. Найз маань монголын шашин судлалаар голчлон судалгааны ажил хийдэг тул судар их уншдаг. Тэр хэмжээгээрээ хүндэтгэлийн үг хэлц сайн мэддэг. Ийм гэгээнлэг, оюунлаг хэллэгээр бичигдсэн хөдөлмөрийн гэрээг би насандаа олж хараагүй тул шоконд орох шиг л болов. Ашгүй хашир хүн тулдаа чех эхийг хавсаргажээ. Бурхны оронд заларсан бодхисатва л биш бол энгийн борчууд бид ойлгохгүй гэрээг газрын хүний мэлмийд өртөж, сонорт сонсголонтой болгох гэж бас л хирэндээ чардайсан гэх үү. Хүндэтгэлийн үгийн далайн халдвар авч байх шиг. Нэгдүгээр бие дээр мэлмий, сонор гээд байх нь хаашаа юм. Дан хүндэтгэлийн үг хэллэгээр яриад бичээд байвал хүн бүр ойлгохгүй гэж эрдэмтэн авхайд хэлээд авсан.
Газарч хэлмэрч болоод явахаас аргагүй хүүхнүүд ирнэ. Түүх дурсгалын зураг хөргөө татуулдаг хэдэн газраар хам хум ороод дэлгүүрээр л голдуу явна. Ер нь энд "баярлалаа", "баяртай" амны уншлага шиг хэлдэг газар. Нэг удаа нэг найз маань их удаан үзэж сонгож байж нэлээд үнэтэй зүйл аваад сэтгэл хангалуун байдалтайгаар "шээ шээ" гэж байна. "Үгүй чи шээ шээ-дээд байхдаа яахав". "Чи л баярлаж бай гээд байсан, гэнт гадаадаар яримаар санагдаад ам нээсэн чинь хар аяандаа Бээжин маягаар талархаж хоцорлоо" гэж байна. Германд сургууль төгссөн найзтайгаа Бээжин явсан чинь зогсоо чөлөөгүй "данке шөэн" гээд салдаггүй. Би түүнд хэл заагаад, чи "данхгүй" шээн гэчихвэл хятадаар талархсан болно гэсэн" гээд ам таглачихдаг юм байна.

Цагаан сар

Бүтэн сар блогоо орхиод алга болоход манайхаар орж гарч байсан блог андууддаа баярлалаа. Нутагтаа очоод сайхан байлаа. Цагаан сар, Мартын 8 гэсэн хоёр том баярыг тэнд өнгөрөөлөө. Цагаан сараас арваад хоногийн өмнө Москвагаар дамжин өнгөрөхөд Щереметьево буудалд хэдхэн цаг саатахад л цагаан сар ямар нүсэр баяр болохыг монгол зорчигчид маань мэдрүүлсэн шүү. Яагаав ганзага наймааны алтан үед тарвагны арьсаар хөлжсөн нэгэн наймаачин тарвагны хөөрхөн хөшөө босгож талархлаа илэрхийлж байсан даа. Щереметьево буудлын хэдэн дэлгүүрийнхэн монголчуудад баярлаад хөшөө босгомоор сүртэй юм болж байв. Бараг монгол бүр арваад литр архи авсан даг. Гурван литрийн Смирнов архи, 4,5 литрийн JW виски авчихаад дээрээс нь хоёроос гурван литрийн шилтэй архи виски авч байв. Бие томтой эрчүүд, багавтар биетэй ч цул булчин шөрмөсөөс бүтдэг эр улс ийм ачаанд нэг их түүртэхгүй ч лав хөнгөн биш байгаа. Хамгийн гайхмаар нь түнтийтэл чихсэн үүргэвч үүрээд дугуйтай жижиг чамдаан чирчихсэн, амь гол нь хаанаа байдаг бол гэмээр жижигхэн, туранхай хүүхнүүд бас хоёр том шил, дайвар хэдэн жижиг архи авчих юм. Ийм турьхан юмнууд яаж даадаг юм бол гэж бодож байлаа. Тэдний нүд бэлчиж байнаа. Ачаа бараагүй улс шууд олзлогдох янзтай.

Аэрофлотын ялгаварлан үздэг дээрэнгүй бодлого уу, үнэхээр техникийн боломж нь тэрүү мэдэхгүй юм. Москва Улаанбаатар чиглэлийн онгоцонд хүлээх танхимаас хоолойгоор дамжаад онгоцонд шууд орно гэж үгүй. Гар тээшээ чирээд шатаар бууна, автобусаар явна, дараа нь онгоцны шатаар өгсөж байж онгоцны суудалдаа нэг юм хүрдэг замыг сайтар мэдэх бибээр гар ачаагүй явахыг хичээдэг. "Та ганцхан гар сумкатай явж байгаа юм уу? Миний нэг том архийг бариад орчих л доо" гэсээр нэг бүсгүй гүйгээд ирлээ. "Ажаа нь мотор цохичих гээд байдаг болохоор хүнд юм өргөдөггүй л дээ, эрүүл бол адилхан авалгүй дээ" гээд буцаачихлаа. "Том архи аваагүй эрчүүдтэй найрнаа" гээд алга болов.
Европын эрлийз бололтой жоохон хүүхдээ тэргэн дээр түрсэн ихээ боловсон байрын залуу бүсгүй нялх хүүхдийн угж чивх төдийхөн тавьдаг хүүхдийн суудлын доорхи жаахан хөндийд нөгөө том шилтээс бас тавьчихаад шатаар бууж чадахгүй, нэг бол хүүхэд нь уначих гээд, нэг бол архи нь гулсчих гээд арга барсан байртай зогсож байхтай таарлаа. Монгол эрчүүд маань хүний өөрийн олон том шилэнд дарагдаад яаж ч чадахгүй өнгөрч байна. Би туслах гээд арай даамааргүй болохоор "чи наанаа зогсож бай, би хүн олж ирье" гээд доош хурдалж шалган өнгөрүүлэхийн оросуудад "танайхан хоолойгоор онгоцонд оруулдаггүй юм гэхэд тэрэгтэй нялх хүүхэдтэй улсыг лифтээр ч юмуу эсвэл өөрсдөө туслаад буулгамаар юм" гэж агсарсны хүчинд олон литр архин "угжтай" хүүхэд шүүгээ шиг хоёр орос залуугаар туслуулж онгоцондоо орсон доо.
Хүний төлөө амьдарч байгаа юм шиг, хүнээс тусламж авах ёстой юм шиг ийм сэтгэлгээ манайханд ер нь түгээмэл. Өөрийнхөө чадал хэмжээнд тааруулж хөдөлдөггүй, "амьтан ах дүү туслаад болох байлгүй" гэж боддог том жижиг аливаа ажлыг тооцоотой төлөвлөж эхэлдэггүй зан араншин нь юм бүрт харагдаж байх шиг. Цагаан сарын ширээн дээр хоёр тохой өндөр, хорин хэдэн еврогийн гадаад архи, далаад еврогийн бүр том виски ёрдойж байвал олноос онцгой тансаг харагдах юм уу? Тэр холоос үйлээ үзэж хорт ус зөөж байхаар тэр мөнгөө "гарын бэлэг авахдаа нэмэрлээ" гээд настангууддаа барьчихмаар юм.
Гарын бэлгийн асуудал их нарийн хэцүү зүйл. Жил бүр тогтмол ирдэг улсаа хөгшчүүл андахгүй. Хэнийх шинэ бэр хүргэнтэй, ач зээтэй болсон гээд нэмэгдэх хүнээ нэг бүртгэчихнэ. Нялх биетэй, хагалгаанд ороод тэнхэрч амжаагүй, хэн нэг нь өөд болоод гадуур явахгүй гээд хасагдах хүнээ бас тооцно. Том хүний хэд нь эрэгтэй, хэд нь эмэгтэй, хэдэн хүүхэд ирэх хэд орчим насны гээд ерөнхий зураг гараад ирнэ. Гэтэл энд тэнд айлд санаандгүй таараад цааш зам нийлж айл хэсэх гээд огт танихгүй хүн ороод ирэхийг алийг тэр гэхэв. Насаар байр орцондоо дээгүүр орох өндөр настанд ер нь хэн ч ороод ирж магадгүй. Тогтмол ирдэг хүнийхээ дайтай хүн ирж магадгүй гэсэн нөөцтэй байхгүй бол болохгүй.
Урьдынх шиг хэрэгтэй хэрэггүй хятадын хог бэлгэнд өгөхөөс аль болох зайлсхийх, хүнд хэрэгтэй хэрэглэж болох юм өгөх, үндэсний үйлдвэрлэлийн бараа үйлчилгээг чадвал хүргэчих эрмэлзэлтэй болсон шиг харагдсан. Гар утасны нэгж, гадаадтай ярьдаг утасны карт бэлэглэдэг болжээ. Бүгдээрээ шахуу гар утастай, айл бүрээс шахуу хэн нэг нь гадаадад байгаа өнөө үед аятайхан бэлэг санагдсан. Үндсэн бэлгэн дээрээ бас нэг юм дайгаад өгвөл хөгшчүүдийн санаанд нийцэх агаад утасны карт мэтийг ойшоохгүй, тийм жижигхэн, бараа сүргүй хумсын чинээ цаас хүнд өгөх дургүй хэвээр.
Нарантуул зах, Бөмбөгөр худалдааны төвөөр халаас нимгэнтэй улс явна. Их дэлгүүр, Түшиг, Билиг, Sky гэх мэт том дэлгүүрүүдээр боломжтой улс явна. Хүмүүсийн авч байгаа бэлэг мөнгөө хэрхэн зарцуулж байгаагаас баян ядуугийн ялгаа үнэхээр мэдрэгдмээр. Заримд нь нэг хүнд мянган төгрөгөөр тооцоолж бэлэг авахад чангахан тусч байгаа бололтой байхад, заримд нь нэг хүнд хорь гучин мянга зарцуулахад юу ч биш нь илхэн байв. Үгээгүй ядуу, үнэхээр баян анги аль хэдийн үүсээд, улс орныг авч явдаг дунд давхарга үгүйлэгдэж байсан үе саяхан. Одоо дунд давхаргынхан овоо олон тоотой болж нийгмийн мэдэгдэхүйц хүч болон өндийж байх шиг сэтгэгдэл төрсөн.
Сайхан монгол дизайнтай мөнгөн дэвсгэртийн хэмжээний нууцлалын дугтуй бий болжээ. Таван зуут, арван мянгат ер нь хэн хэдэн цаас дугтуйлаад өвөөд золгож байгаа нь мэдэгдэхгүй, нэг нэгнийгээ эвгүй байдалд оруулахгүй зүгээр юм билээ.
Цагаан сарын ширээнд ууц, ул боов ёс юм шиг байдаг. Жаргал зовлон ээлжилдэг энэ хорвоод жаргалаар эхлээд жаргалаар дуусгачих санааг билгэдсэн сондгой тоотой ул боов өрж тавгын идээ засна. Гурваар таван давхар засч болдог. Ная гарсан хүн таваар долоон давхар өндөр таваг засдаг гээд гэрийн эзний насны эрэмбээр янз бүр дээ. Том жижиг ямар ч таваг зассан, идэж болохгүй боов маань ширээний чимэг болж хэд хоног хатаад, ширээ хураахад үр хүүхэддээ хувь болгон хувааж өгдөг. Хүүхэд залуус нь хөдөө гадаа боовны хувь хүртэх боломжгүй хол байдаг, эсвэл ерөөс үр хүүхэдгүй ганц буюу хоёр биеэр насыг элээж буй улс тэр олон хатсан боовыг яадаг юм бол.
Цагаан сараар архи боовоос гадна хэн хамгийн том хонины ууц (үхрийн өвчүү)ширээндээ тавьснаараа уралданаа. Ууц чанадаг том тусгай тогоо байх шаардлагатай. Гуанз, ресторан, хүүхдийн цэцэрлэгийн гал тогоонд чануулах арын хаалгатай бол аз. Үгүй бол ууц чинь эрүүл ахуй, ариун цэврийн зөвшөөрөлтэй эсэх нь мэдэгдэхгүй, сэжиг төрөм орчинд 80 литрийн усны лаазанд дүүжлээстэйгээр ууранд чанагдана гэсэн үг. Битүүн дөхөөд ирэхээр баахан ууц, өвчүү ийш тийш зөөж гүйлдсэн улстай алхам тутам таарна. Сандарч тэвдсэн улс сүүлдээ хаана ч хамаагүй чануулж таарна.
Дээр үед үнэхээр өндөр настай цөөн хэдэн хүмүүс, сурвалжит ихэс дээдэс л ууц тавьдаг байсан гэнэ билээ. Гэтэл одоо дөнгөж дөч шүргэж байгаа, ирж золгох үр хүүхэд, дүү нар нь гарын арван хуруунд багтам залуу улс зуу дөхсөн өвгөн шиг өндрөөс өндөр боовтой таваг засаад, томоо далбийсан ууц тавьчихаад цагаална. Боов, ууцны цар нь цалин цагаан мөнгө гэж байгаа. Гэрийн эзэн үйтэн хуар дээл, гэргий нь хоргой дээл өмсөөд компаны хэдэн ажилчдаа золгуулаад тэрүүхэндээ хошуу ноёны дүрд тоглочихно. Энэ бол их өндрөөс унасан өвчин. Манай төрийн гурван өндөрлөгт буурал зөвлөхөөсөө эхлээд том жижиг дарга нар бүгд очерлож байгаад золгоод байдаг. Өндөрлөгүүд маань золгож байгаа хүмүүсийн хүү шиг, ач шиг нь харьцангүй залуу улс. Их эвгүй. Э.Бат-Үүл үүнийг эсэргүүцэж албан тушаалд золгохоо больёо, ахмадууддаа золгож байя гэж уриалаад хэн ч дэмжээгүй ганцаардсан.
Албан газрууд цагаан сараар ахмадуудаа хүлээж авдаг, ажил мэргэжлий нь өвлөсөн залуу үетэй уулзуулдаг нэг сайхан уламжлал тогтоод удаж байна. Ач гуч харах, сонин гарчиглах, зурагтаар элдэв улс төржсөн уйтгартай нэвтрүүлэг үзэхээс өөр ажилгүй настангуудад хэд хоногтоо л ярих дурсах зүйлтэй сайхан үйл.
Нийслэл хотод нутгийн зөвлөл гэж нөлөө бүхий газар байнаа. Заримдаа бүр хөдөө орон нутгаас орж ирсэн улс хотжиж байна уу, хотын иргэд хөдөөжиж байна уу гэдгийг ялгахад бэрх болоод байх шиг. Айл гэрийн, албан байгууллагуудын цагаалга шувтрах үед аймгуудын золголт гэж томоохон арга хэмжээ сүр дуулиантай болно. Бөхийн өргөө, Соёлын төв өргөөг бүхэл оройжин эзэгнээд тухай тухайн аймгийн улс төр, урлаг, соёлын алдартан нэр цуутай улсыг цуглуулаад үзүүлэх тоглолт хийж гарна. Монгол улсын ардын жүжигчин, төрийн соёрхолт зохиолчыг нэг аймаг голых гэж жижгэрүүлээд ч байх шиг нэг л сонин. Улсын хэмжээний бодлого боловсруулж бүх ард иргэдэд тэгш үйлчлэх ёстой хууль боловсруулж, түүнийгээ амьдралд хэрэгжүүлэх механизмыг төгөлдөржүүлэх үүрэгтэй УИХ-ын гишүүд маань тухайн нэгэн аймаг сумын гүйдэг нярав шиг болчихсон нь үнэн ойлгомжгүй. Дэлхийн хөгжлийн чиг хандлага хавтгайраад даяаршаад байдаг. Манайхан аймаг сум гол шалгаараа хуваагдаад байх шиг болхи миний молхи ухаан хүрч ухаарах аргагүй.
Үндэсний хувцсаа манайхан харин нэг сайхан өмсдөг болжээ. Эсгий оймстой монгол гутал хотод өмсөхөд тиймхэн. Үүний оронд үл ялиг ээтэн хоншоортой, монгол гутлын төрхийг хадгалсан цэвэрхэн савхин гутал өмссөн нь дээлтэй их зохиж байсан. Босоо захтай монгол дээлнээс гадна, хэлтгий захтай эртний хийцийн монгол дээл бас моодонд орж байна. Хувцаслалт дээр хаа очиж орчин үе, үндэсний агуулга хоёр эвтэйхэн сүлэлдээд авч гээхийн ухаан зарж чадсан байдаг шүү.
Цагаан сарын ширээ засалт дээр бодууштай юм их байх юмаа. Чанаж болгоход төвөгтэй, хүн гар хүрч ядсаар байтал хоёр гурав хоноход хатаад харлачихдаг ширээний чимэг гэхэд ч хэцүү нэг том ууцын оронд өдөр өдөртөө шинээр мөчөлж чанасан мах тавьж баймаар. Шинэ зөөлөнд нь идэж болдоггүй, хатсан хойно цайнд дэвтээж иддэг ул боовны оронд овор хэмжээ бага, амттай зөөлөн хүүхэд багачууд дуртай төрөл бүрийн боов боорцог байна даа. Бууз банш хүндэтгэлийн хоолонд тооцогддог ч сар хуучирсан үед хожуу ирж золгодог хүмүүст заавал бууз бэлдээд сууж байх хайшаа юм. Цагаан сараар ирж чадаагүй хүн сарын дараа ч хамаагүй ирэн золгоход, бэлэн хөлдүү буузтай, зуун граммтай, тавгын чихэр печеньетэй байлдааны бэлэн байдалд сууж байдаг хоёр хөгшнөө хараад өрөвдөх ч шиг. Цагаан сар маань уул нь утга төгөлдөр их сайхан баяр. Сайхан баяр маань ямар нэг байдлаар дарамт битгий болчихоосой.